مېڭە نېرۋىلىرى: مېڭىنىڭ بەدەنگە سوزۇلغان 12 جۈپ ئۇچۇر لىنىيەسى
مېڭە نېرۋىلىرى مەركىزىي نېرۋا سىستېمىسىنىڭ مۇھىم بىر قىسمى بولۇپ، ئۇلار مېڭە ۋە مېڭە غولىدىن بىۋاسىتە چىقىپ، ئاساسلىقى باش، يۈز ۋە بويۇن قىسمىدىكى سەزگۈ ۋە ھەرىكەت فۇنكسىيەلىرىنى، شۇنداقلا بەزى ئىچكى ئەزالارنىڭ پائالىيىتىنى كونترول قىلىدىغان 12 جۈپ نېرۋىنى كۆرسىتىدۇ. يۇلۇن نېرۋىلىرىغا ئوخشىمايدىغىنى، مېڭە نېرۋىلىرى يۇلۇندىن ئۆتمەي، بىۋاسىتە باش سۆڭەك ئىچىدىن چىقىدۇ. بۇ نېرۋىلار رىم رەقەملىرى بىلەن I دىن XII گىچە نومۇرلىنىدىغان بولۇپ، ئۇلارنىڭ رەت تەرتىپى مېڭىدىكى ئورنىنىڭ ئالدىدىن ئارقىغا قاراپ بولغان تەرتىپىگە ئاساسەن بېكىتىلگەن.
بۇ 12 جۈپ نېرۋا ئىنتايىن مۇرەككەپ ۋە كۆپ خىل فۇنكسىيەلەرنى ئۆتەيدۇ، بۇلار پۇراش، كۆرۈش، ئاڭلاش ۋە تەڭپۇڭلۇق قاتارلىق ئالاھىدە سەزگۈلەرنى؛ يۈز، تىل ۋە كۆز ھەرىكىتى قاتارلىق ئىنچىكە ھەرىكەتلەرنى؛ ھەمدە يۈرەك سوقۇشى، نەپەس ئېلىش ۋە ھەزىم قىلىش قاتارلىق ئاپتونومىك فۇنكسىيەلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. شۇڭلاشقا، ھەر بىر مېڭە نېرۋىسىنىڭ ئاناتومىيەلىك يولى ۋە فۇنكسىيەسىنى چۈشىنىش، نېرۋا كېسەللىكلىرى دوختۇرلىرىنىڭ مېڭە غولى ۋە باشقا مېڭە قۇرۇلمىلىرىدىكى كېسەللىك ئۆزگىرىشلىرىنىڭ ئورنىنى ئېنىقلاشتا ئىنتايىن مۇھىم كلىنىكىلىق ئەھمىيەتكە ئىگە.
رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى
مېڭە نېرۋىلىرى كۆرسەتمە رەسىمى
(Diagram of the Cranial Nerves, 脑神经示意图)
مېڭە نېرۋىلىرى مېڭە غولىدىن بىۋاسىتە چىقىدىغان 12 جۈپ نېرۋا بولۇپ، ئۇلار باش ۋە بويۇن قىسمىنىڭ سەزگۈ، ھەرىكەت ۋە ئاپتونومىك فۇنكسىيەلىرىنى كونترول قىلىدۇ. بۇ نېرۋىلار ئۆزلىرىنىڭ فۇنكسىيەسىگە ئاساسەن ساپ سەزگۈلۈك، ساپ ھەرىكەتلىك ۋە ئارىلاش (ھەم سەزگۈلۈك، ھەم ھەرىكەتلىك) نېرۋىلاردىن ئىبارەت ئۈچ چوڭ تۈرگە بۆلۈنىدۇ. نېرۋا سىستېمىسىنى كلىنىكىلىق تەكشۈرگەندە، بۇ 12 جۈپ نېرۋىنىڭ فۇنكسىيەسىنى سىستېمىلىق تەكشۈرۈش ئارقىلىق، مېڭە غولى ۋە باشقا مەركىزىي نېرۋا قۇرۇلمىلىرىدىكى كېسەللىك ئۆزگىرىشلىرىنىڭ ئورنىغا دەسلەپكى قەدەمدە ھۆكۈم قىلغىلى بولىدۇ.
- پۇراش نېرۋىسى (Olfactory Nerve, CN I, 嗅神经)
بۇ ساپ سەزگۈلۈك نېرۋا بولۇپ، بۇرۇن بوشلۇقىنىڭ ئۈستۈنكى قىسمىدىكى پۇراش ھۈجەيرىلىرىدىن كەلگەن پۇراش ئۇچۇرلىرىنى مېڭىگە يەتكۈزۈشكە مەسئۇل. ئۇنىڭ زەخىملىنىشى پۇراش سېزىمىنىڭ يوقىلىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. - كۆرۈش نېرۋىسى (Optic Nerve, CN II, 视神经)
بۇمۇ ساپ سەزگۈلۈك نېرۋا بولۇپ، كۆزنىڭ تور پەردىسىدىكى كۆرۈش ئۇچۇرلىرىنى قوبۇل قىلىپ، ئۇنى مېڭىنىڭ كۆرۈش مەركىزىگە يەتكۈزىدۇ. ئۇ ئەمەلىيەتتە مەركىزىي نېرۋا سىستېمىسىنىڭ بىر قىسمى ھېسابلىنىدۇ. - كۆزنى ھەرىكەتلەندۈرگۈچى نېرۋا (Oculomotor Nerve, CN III, 动眼神经)
بۇ نېرۋا ئاساسلىقى ھەرىكەتلىك بولۇپ، كۆز ئالمىسىنى ھەرىكەتلەندۈرىدىغان ئالتە مۇسكۇلنىڭ تۆتىنى، قاپاقنى كۆتۈرىدىغان مۇسكۇلنى ۋە كۆز قارىچۇقىنى كىچىكلىتىدىغان مۇسكۇلنى كونترول قىلىدۇ. - غالتەك نېرۋا (Trochlear Nerve, CN IV, 滑车神经)
بۇ ئەڭ ئىنچىكە مېڭە نېرۋىسى بولۇپ، پەقەت بىرلا مۇسكۇلنى – كۆز ئالمىسىنى ئىچكە ۋە تۆۋەنگە ھەرىكەتلەندۈرىدىغان ئۈستۈنكى قىيىق مۇسكۇلنى كونترول قىلىدۇ. - كەرگۈچى نېرۋا (Abducens Nerve, CN VI, 展神经)
بۇ نېرۋىمۇ پەقەت بىرلا مۇسكۇلنى – كۆز ئالمىسىنى تاشقى تەرەپكە ھەرىكەتلەندۈرىدىغان تاشقى تۈز مۇسكۇلنى كونترول قىلىدۇ. باش سۆڭەك ئىچى بېسىمى ئۆرلىگەندە ئاسان زەخىملىنىدۇ. - ئۈچ ئاچا نېرۋا (Trigeminal Nerve, V, 三叉神经)
بۇ ئەڭ چوڭ مېڭە نېرۋىسى بولۇپ، ئارىلاش نېرۋا ھېسابلىنىدۇ. ئۇ ئاساسلىقى يۈز قىسمىنىڭ ئاغرىق، تېگىشىش ۋە تېمپېراتۇرا سېزىمىنى ھەمدە چاينىغۇچى مۇسكۇللارنىڭ ھەرىكىتىنى كونترول قىلىدۇ. - يۈز نېرۋىسى (Facial Nerve, VII, 面神经)
بۇمۇ ئارىلاش نېرۋا بولۇپ، يۈز قىسمىدىكى ئىپادە مۇسكۇللىرىنىڭ ھەرىكىتى، تىلنىڭ ئالدىنقى ئۈچتىن ئىككى قىسمىنىڭ تەم سېزىمى، شۆلگەي ۋە ياش بەزلىرىنىڭ ئاجرىتىلىشىنى كونترول قىلىدۇ. - دەلىز – قۇلۇلە نېرۋا (Vestibulocochlear Nerve, VIII, 前庭蜗位听神经)
بۇ ساپ سەزگۈلۈك نېرۋا بولۇپ، ئىككى قىسىمدىن تەركىب تاپقان: قۇلۇلە قىسمى ئاڭلاش فۇنكسىيەسىگە، دەلىز قىسمى بولسا بەدەننىڭ تەڭپۇڭلۇقىنى ساقلاشقا مەسئۇل. - تىل – يۇتقۇنچاق نېرۋا (Glossopharyngeal Nerve, IX, 舌咽神经)
بۇ ئارىلاش نېرۋا بولۇپ، يۇتۇش ھەرىكىتى، تىلنىڭ ئارقا ئۈچتىن بىر قىسمىنىڭ تەم ۋە ئومۇمىي سېزىمى، قۇلاق ئەتراپى شۆلگەي بېزىنىڭ ئاجرىتىلىشى ۋە كۈرە تومۇر كاۋىكىدىكى قان بېسىمىنى سەزىش فۇنكسىيەسىگە قاتنىشىدۇ. - ئاداشقان نېرۋا (Vagus Nerve, X, 迷走神经)
بۇ ئەڭ ئۇزۇن ۋە تارقىلىش دائىرىسى ئەڭ كەڭ مېڭە نېرۋىسى بولۇپ، ئارىلاش نېرۋا ھېسابلىنىدۇ. ئۇ كۆكرەك ۋە قورساق بوشلۇقىدىكى كۆپ قىسىم ئىچكى ئەزالارنىڭ (يۈرەك، ئۆپكە، ئاشقازان-ئۈچەي) پاراسیمپاتىك كونتروللۇقىغا، شۇنداقلا يۇتۇش ۋە ئاۋاز چىقىرىشقا قاتنىشىدۇ. - قوشۇمچە نېرۋا (Accessory Nerve, XI, 副神经)
بۇ ساپ ھەرىكەتلىك نېرۋا بولۇپ، مۈرە ۋە بويۇننى ھەرىكەتلەندۈرىدىغان ئىككى چوڭ مۇسكۇلنى – كۆكرەك-ئەمسەك-دۆڭچە مۇسكۇلى ۋە ترەپىتسىيە مۇسكۇلىنى كونترول قىلىدۇ. - تىل ئاستى نېرۋا (Hypoglossal Nerve, XII, 舌下神经)
بۇمۇ ساپ ھەرىكەتلىك نېرۋا بولۇپ، تىلنىڭ ھەرىكىتىنى (يۇتۇش، سۆزلەش، چايناشقا ياردەملىشىش) كونترول قىلىدۇ. ئۇنىڭ زەخىملىنىشى تىلنىڭ پالەچلىنىشى ۋە يىگىلىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
خۇلاسە ۋە كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى
مېڭە نېرۋىلىرىنى تەكشۈرۈش نېرۋا كېسەللىكلىرى دىئاگنوزىنىڭ ئايرىلماس بىر قىسمى. ھەر بىر نېرۋىنىڭ ئۆزگىچە فۇنكسىيەسى بولغاچقا، دوختۇرلار بىر يۈرۈش ئاددىي فىزىكىلىق تەكشۈرۈشلەر ئارقىلىق، بىمارنىڭ قايسى نېرۋىسىنىڭ زەخىملەنگەنلىكىنى، ھەمدە كېسەللىك ئۆزگىرىشىنىڭ مەركىزىي نېرۋا سىستېمىسىدىكى ئورنىنى يۇقىرى دەرىجىدە توغرا مۆلچەرلىيەلەيدۇ.
مېڭە نېرۋىلىرىنى فۇنكسىيەسى بويىچە تۈرگە ئايرىش ئۇلارنى ئەستە تۇتۇشقا ياردەم بېرىدۇ:
- ساپ سەزگۈلۈك نېرۋىلار (Sensory): I (پۇراش)، II (كۆرۈش)، VIII (ئاڭلاش ۋە تەڭپۇڭلۇق).
- ساپ ھەرىكەتلىك نېرۋىلار (Motor): III, IV, VI (كۆز ھەرىكىتى)، XI (مۈرە-بويۇن ھەرىكىتى)، XII (تىل ھەرىكىتى).
- ئارىلاش نېرۋىلار (Mixed): V (يۈز سېزىمى ۋە چايناش)، VII (يۈز ھەرىكىتى ۋە تەم سېزىمى)، IX (يۇتۇش ۋە تەم سېزىمى)، X (ئىچكى ئەزالارنى كونترول قىلىش ۋە يۇتۇش).
بەزى كۆپ ئۇچرايدىغان مېڭە نېرۋا كېسەللىكلىرىگە تۆۋەندىكىلەر كىرىدۇ:
- بېل پالەچلىكى (Bell’s Palsy): يۈز نېرۋىسىنىڭ (VII) ياللۇغلىنىشىدىن كېلىپ چىققان تۇيۇقسىز بىر تەرەپ يۈز پالەچلىكى.
- ئۈچ ئاچا نېرۋا ئاغرىقى (Trigeminal Neuralgia): ئۈچ ئاچا نېرۋا (V) تارقالغان رايوندا قىسقا، ئەمما ئىنتايىن ئۆتكۈر، توك سوققاندەك ئاغرىق قوزغىلىشى.
- كۆز ھەرىكىتى توسالغۇلىرى: III, IV, VI نېرۋىلارنىڭ بىرى ياكى بىر نەچچىسى زەخىملەنگەندە، كۆز ئالمىسىنىڭ ھەرىكىتى چەكلىنىپ، نەرسىلەرنى قوش كۆرۈش (diplopia) كېلىپ چىقىدۇ.
- ئاكوستىك نېرۋوما (Acoustic Neuroma): دەلىز-قۇلۇلە نېرۋىسىدىن (VIII) كېلىپ چىققان ياخشى سۈپەتلىك ئۆسمە بولۇپ، ئاڭلاش ئىقتىدارىنىڭ تۆۋەنلىشى، قۇلاق غۇڭۇلداش ۋە باش قېيىشنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
قىسقىسى، مېڭە نېرۋىلىرى مېڭىنىڭ تاشقى دۇنيا بىلەن بولغان ئالاقىسىنى ۋە ئىچكى مۇھىتنىڭ مۇقىملىقىنى ساقلايدىغان ھالقىلىق يوللاردۇر. ئۇلارنىڭ فۇنكسىيەسىنى چوڭقۇر چۈشىنىش، ئىنسان نېرۋا سىستېمىسىنىڭ سىرلىق دۇنياسىنى چۈشىنىشنىڭ مۇھىم بىر ئاچقۇچى ھېسابلىنىدۇ.
