مېڭە گورىزونتال كەسمە يۈزى ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشى

مېڭىنىڭ چوڭقۇر قاتلىمىغا نەزەر: گورىزونتال كەسمىدىكى ئاناتومىيەلىك خەرىتە

ئىنسان مېڭىسىنىڭ سىرتقى پوستلاق قەۋىتى ئۇنىڭ ئالىي بىلىش فۇنكسىيەلىرىنى ئورۇندىغان جاي بولسا، مېڭىنىڭ ھەقىقىي ھەرىكەت ۋە سېزىم كونترول مەركەزلىرى ئۇنىڭ چوڭقۇر قاتلىمىدىكى كۈلرەڭ ماددا يادرولىرىغا يوشۇرۇنغان. بۇ مۇرەككەپ ئىچكى قۇرۇلمىلارنى چۈشىنىشنىڭ ئەڭ ئۈنۈملۈك ئۇسۇللىرىنىڭ بىرى مېڭىنى گورىزونتال (ياكى ئوق) تەكشىلىكتە كېسىپ كۆزىتىشتۇر. بۇ كۆرۈنۈش بىزگە چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىنىڭ ئاستىدىكى ھالقىلىق قۇرۇلمىلارنى، يەنى نېگىز نېرۋا تۈگۈنچىسى (basal ganglia)، دۆڭچە مېڭە (thalamus)، ئۇچۇر تاشيولى بولغان ئاق ماددا يوللىرى ۋە مېڭە سۇيۇقلۇقى بىلەن تولغان مېڭە قېرىنچىلىرىنى ئېنىق كۆرسىتىپ بېرىدۇ.

بۇ ماقالىدە، بىز مېڭىنىڭ گورىزونتال كەسمە يۈزىدىكى ھەر بىر مۇھىم ئاناتومىيەلىك قۇرۇلمىنى رەسىمگە بىرلەشتۈرۈپ تەپسىلىي تونۇشتۇرىمىز. ھەرىكىتىمىزنى قانداق كونترول قىلىدىغانلىقىمىزدىن تارتىپ، سېزىم ئۇچۇرلىرىنىڭ قانداق بىر تەرەپ قىلىنىدىغانلىقىغىچە، بۇ يادرولار ۋە يوللارنىڭ ئۆزئارا ماسلىشىپ ئىشلىشىدىكى سىرلارنى ئېچىپ، مېڭىنىڭ ئىچكى دۇنياسى ھەققىدە چوڭقۇر چۈشەنچىگە ئىگە بولىمىز. بۇ كۆرۈنۈش نېرۋا ئىلمى تەتقىقاتى ۋە كلىنىكىلىق دىئاگنوز قويۇشتا (بولۇپمۇ CT ۋە MRI تەسۋىرلىرىنى ئوقۇشتا) ئىنتايىن مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

ئاساسلىق قۇرۇلما تونۇشتۇرۇشى

1. مېڭە گورىزونتال كەسمە يۈزى (Horizontal section of the brain, 脑水平切面)

بۇ كۆرۈنۈش مېڭىنى يەر يۈزىگە پاراللېل ھالدا ئۈستى ۋە ئاستى قىسىمغا ئايرىپ كېسكەندە ھاسىل بولغان ئاناتومىيەلىك كۆرۈنۈش بولۇپ، «ئوق كەسمىسى» (axial section) دەپمۇ ئاتىلىدۇ. ئۇ چوڭ مېڭىنىڭ چوڭقۇر قاتلىمىدىكى كۈلرەڭ ماددا يادرولىرى (مەسىلەن، ئاساسىي گانگلىيونلار، دۆڭچە مېڭە) بىلەن ئۇلارنى ئۆزئارا ۋە پوستلاق قەۋىتى بىلەن تۇتاشتۇرىدىغان ئاق ماددا يوللىرى (مەسىلэн، ئىچكى خالتا) ئوتتۇرىسىدىكى ئورۇن مۇناسىۋىتىنى ئەڭ ئېنىق كۆرسىتىپ بېرىدۇ. بۇ كەسمە ھەرىكەتنى كونترول قىلىش، سېزىم ئۇچۇرلىرىنى بىر تەرەپ قىلىش ۋە ئالىي بىلىش پائالىيەتلىرىنىڭ نېرۋىلىق ئاساسىنى چۈشىنىشتىكى ھالقىلىق رامكا ھېسابلىنىدۇ.

ھەر بىر قۇرۇلمىنىڭ تەپسىلىي چۈشەندۈرۈلۈشى

• ئالدى مۈڭگۈز (Anterior horn of lateral ventricle, 前角)
  يان مېڭە قېرىنچىسىنىڭ پىشانە ياپرىقى ئىچىگە سوزۇلغان قىسمى. ئۇ مېڭە-ئومۇرتقا سۇيۇقلۇقى (CSF) بىلەن تولغان بولۇپ، قۇيرۇقسىمان يادرو بېشى ئۇنىڭ يان تېمىنى ھاسىل قىلىدۇ.
• قۇيرۇقسىمان يادرو بېشى (Head of caudate nucleus, 尾状核头)
  ئاساسىي گانگلىيونلارنىڭ بىر قىسمى بولۇپ، C شەكىللىك بۇ يادرونىڭ ئەڭ ئالدىنقى، چوڭ قىسمى. ئۇ ھەرىكەتنى پىلانلاش، ئۆگىنىش ۋە مۇكاپاتلاش مېخانىزمى قاتارلىқ فۇنكسىيەلەرگە قاتنىشىدۇ.
• ئىچكى خالتا ئالدىنقى پۇتى (Anterior limb of internal capsule, 内囊前脚)
  ئىچكى خالتانىڭ قۇيرۇقسىمان يادرو بېشى بىلەن پۇرچاقسىمان يادرو ئارىلىقىدىكى قىسمى. ئۇنىڭدا ئاساسلىقى دۆڭچە مېڭە بىلەن پىشانە ياپرىقىنى تۇتاشتۇرىدىغان نېرۋا تالالىرى بار.
• ئىچكى خالتا تىزى (Genu of internal capsule, 内囊膝)
  ئىچكى خالتانىڭ ئالدىنقى ۋە ئارقا پۇتلىرى ئارىسىدىكى ئۆتكۈر ئېگىلگەن قىسمى. بۇ يەردىن باش ۋە يۈزنى كونترول قىلىدىغان ھەرىكەتلەندۈرگۈچى نېرۋا تالالىرى ئۆتىدۇ.
• ئالدى يادرو (Anterior nucleus of thalamus, 前核)
  دۆڭچە مېڭىنىڭ ئالدىنقى قىسمىدىكى يادرو توپى. ئۇ لىمفا سىستېمىسىنىڭ بىر قىسمى بولۇپ، ئەستە تۇتۇش ۋە ھېسسىياتقا چېتىشلىق ئۇچۇرلارنى بىر تەرەپ قىلىدۇ.
• پوست (Putamen, 壳)
  پۇرچاقسىمان يادرونىڭ سىرتقى، چوڭراق قىسمى. ئۇ ئاساسلىقى ھەرىكەتنى تەڭشەش ۋە ئاپتوماتىك ھەرىكەتلەرنى (مەسىلэн، ۋېلىسپىت مىنىش) ئۆگىنىشتە مۇھىم رول ئوينايدۇ.
• قورساق سىرتقى تەرەپ يادروسى (Ventral lateral nucleus of thalamus, 腹外侧核)
  دۆڭچە مېڭىدىكى بۇ يادرو ئاساسىي گانگلىيونلار ۋە كىچىك مېڭىدىن كەلگەن ھەرىكەتكە ئائىت ئۇچۇرلارنى قوبۇل قىلىپ، ئۇنى ھەرىكەت پوستلاق قەۋىتىگە يەتكۈزىدۇ.
• ئىچكى خالتا ئارقا پۇتى (Posterior limb of internal capsule, 内囊后脚)
  ئىچكى خالتانىڭ دۆڭچە مېڭە بىلەن پۇرچاقسىمان يادرو ئارىلىقىدىكى قىسمى. بۇ يەردىن بەدەن ۋە پۇت-قوللارنى كونترول قىلىدىغان مۇھىم ھەرىكەت ۋە سېزىم نېرۋا يوللىرى ئۆتىدۇ.
• ئىچكى يۇلۇنلۇق تاختا (Internal medullary lamina, 内髓板)
  دۆڭچە مېڭىنىڭ ئىچىدىكى Y شەكىللىك نېپىز ئاق ماددا قەۋىتى. ئۇ دۆڭچە مېڭىنى ئالدى، ئىچكى ۋە سىرتقى يادرو گۇرۇپپىلىرىغا ئايرىيدۇ.
• ئىچكى تەرەپ يادرو (Medial nucleus of thalamus, 内侧核)
  دۆڭچە مېڭىدىكى بۇ يادرو پىشانە ئالدى پوستلاق قەۋىتى بىلەن زىچ باغلانغان بولۇپ، كەيپىيات، ھېسسىيات ۋە ئەستە تۇتۇش قاتارلىқ فۇنكسىيەلەرگە قاتنىشىدۇ.
• يان قوشۇمچە ئۈچ بۇرجەك (Collateral trigone, 侧副三角)
  يان مېڭە قېرىنچىسىنىڭ تۆۋەنكى ۋە كەينى مۈڭگۈزلىرىنىڭ تۇتاشقان يېرىدىكى رايون.
• قۇش ئوشۇقى (Calcar avis, 禽距)
  يان مېڭە قېرىنچىسىنىڭ كەينى مۈڭگۈزىنىڭ ئىچكى تېمىدىكى ئۆسۈك. ئۇ چوڭقۇر ئوشۇقسىمان ئېرىقچىنىڭ ئىچكە ئىتتىرىشىدىن شەكىللەنگەن.
• ئارقا مۈڭگۈز (Posterior horn of lateral ventricle, 后角)
  يان مېڭە قېرىنچىسىنىڭ گەجگە ياپرىقى ئىچىگە سوزۇلغان قىسمى.
• قاداق تەن قۇيرۇق قىسمى (Splenium of corpus callosum, 胼胝体压部)
  قاداق تەننىڭ كەينى قىسمى بولۇپ، ئۇنىڭ تالالىرى ئىككى يېرىم شارنىڭ كۆرۈش پوستلاق قەۋەتلىرىنى ئۆزئارا تۇتاشتۇرىدۇ.
• گۈمبەز پۇتى (Crus of fornix, 穹窿脚)
  گۈمبەزنىڭ كەينىدىكى ئىككى شاخچىسى بولۇپ، سەقەنقۇردىن چىققان ئەستە تۇتۇشقا ئائىت ئۇچۇرلارنى ئالدىغا يەتكۈزىدۇ.
• قۇيرۇقسىمان يادرو قۇيرۇقى (Tail of caudate nucleus, 尾状核尾)
  قۇيرۇقسىمان يادرونىڭ ئەڭ ئارقا، ئىنچىكە قىسمى بولۇپ، چىكە ياپرىقى ئىچىگە سوزۇلغان.
• ئەڭ سىرتقى خالتا (Extreme capsule, 最外囊)
  ئېكرانسىمان يادرو (claustrum) بىلەن مېڭە ئارىلى پوستلاق قەۋىتى ئارىسىدىكى نېپىز ئاق ماددا قەۋىتى.
• سىرتقى خالتا (External capsule, 外囊)
  پوست يادروسى (putamen) بىلەن ئېكرانسىمان يادرو (claustrum) ئارىسىدىكى ئاق ماددا يولى.
• ئېكرانسىمان يادرو (Claustrum, 屏状核)
  مېڭە ئارىلىنىڭ ئاستىغا جايلاشقان نېپىز، تەرتىپسىز شەكىللىك كۈلرەڭ ماددا قەۋىتى. ئۇنىڭ فۇنكسىيەسى تېخى تولۇق ئايدىڭلاشمىغان بولسىمۇ، ئاڭنى بىرىكتۈرۈشتە رولى بار دەپ قارىلىدۇ.
• پۇرچاقسىمان يادرو (Lentiform nucleus, 豆状核)
  بۇ يادرو پوست (putamen) ۋە ئاق شارچە (globus pallidus) دىن تەركىب تاپقان بولۇپ، ئاساسىي گانگلىيونلارنىڭ مۇھىم بىر قىسمى ھېسابلىنىدۇ.
• سىرتقى تەرەپ ئاق شارچە (Globus pallidus externa, 外侧苍白球)
  پۇرچاقسىمان يادرونىڭ بىر قىسمى بولۇپ، ھەرىكەتنى كونترول قىلىدىغان dolayı يول (indirect pathway) نىڭ مۇھىم بىر تۈگۈنى.
• ئىچكى تەرەپ ئاق شارچە (Globus pallidus interna, 内侧苍白球)
  پۇرچاقسىمان يادرونىڭ يەنە بىر قىسمى. ئۇ ئاساسىي گانگلىيونلاردىن چىقىدىغان ئاساسلىق چىقىش سىگناللىرىنى ھاسىل قىلىپ، ھەرىكەتنى تورمۇزلاش رولىنى ئوينايدۇ.
• گۈمبەز تۈۋرۈكى (Column of fornix, 穹窿柱)
  گۈمبەزنىڭ ئالدىنقى قىسمى بولۇپ، ئەستە تۇتۇش ئۇچۇرلىرىنى ئەمچەكسىمان تەنگە يەتكۈزىدۇ.
• سۈزۈك پاسىل (Septum pellucidum, 透明隔)
  ئىككى يان مېڭە قېرىنچىسىنىڭ ئالدىنقى مۈڭگۈزلىرىنى ئوتتۇرىدىن ئايرىپ تۇرىدىغان نېپىز پەردە.

مېڭىنىڭ گورىزونتال كەسمىسى بىزگە ھەرىكەت، سېزىم ۋە بىلىشنىڭ قانداق قىلىپ بىر-بىرىگە باغلانغانلىقىنى كۆرسىتىپ بېرىدىغان ئۆزگىچە بىر كۆزنەك. بۇ كۆرۈنۈشتىكى ئەڭ مۇھىم فۇنكسىيەلىك سىستېمىلارنىڭ بىرى ئاساسىي گانگلىيونلاردۇر. ئۇلار قۇيرۇقسىمان يادرو، پوست ۋە ئاق شارچىدىن تەركىب تاپقان بولۇپ، ئاڭلىق ھەرىكەتلەرنى باشلاش، كېرەكسىز ھەرىكەتلەرنى تورمۇزلاش ۋە ھەرىكەتنى راۋانلاشتۇرۇشتا ھالقىلىق رول ئوينايدۇ. بۇ يادرولارنىڭ فۇنكسىيەسى بۇزۇلغاندا، پاركىنسون كېسىلى (ھەرىكەتنىڭ ئاستىلىشى ۋە تىترەش) ۋە خانتىڭتون كېسىلى (ئىختىيارسىز ھەرىكەتلەر) قاتارلىқ ھەرىكەت قالايمىقانچىلىقى كېسەللىكلىرى كېلىپ چىقىدۇ.

يەنە بىر مۇھىم قۇرۇلما دۆڭچە مېڭە (تالامۇس) بولۇپ، ئۇ پۇراش سېزىمىدىن باشقا بارلىق سېزىم ئۇچۇرلىرىنىڭ چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىگە يېتىپ بېرىشتىن بۇرۇنقى «ئالماشتۇرۇش پونكىتى» ھېسابلىنىدۇ. ئۇنىڭ ئوخشىمىغان يادرولىرى ئوخشىمىغان سېزىم ۋە ھەرىكەت ئۇچۇرلىرىنى بىر تەرەپ قىلىپ، тегишли پوستلاق قەۋىتى رايونلىرىغا يەتكۈزىدۇ.

بۇ كۈلرەڭ ماددا يادرولىرىنى ئاق ماددا يوللىرى ئوراپ تۇرىدۇ ۋە ئۆزئارا تۇتاشتۇرىدۇ. بۇنىڭ ئىچىدە ئەڭ مۇھىمى «ئىچكى خالتا» (internal capsule) دۇر.

• ئىچكى خالتا – ھاياتلىق تاشيولى: بۇ V شەكىللىك ئاق ماددا رايونىدا چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىدىن چىققان بارلىق ھەرىكەتلەندۈرگۈچى نېرۋا تالالىرى ۋە بەدەندىن كەلگەن بارلىق سېزىم نېرۋا تالالىرى ئىنتايىن زىچ ھالدا توپلانغان.
• كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى: شۇڭلاشقا، ئىچكى خالتادا يۈز بەرگەن كىچىككىنە بىر زەخىملىنىش (مەسىلەن، كىچىك دائىرىلىك ئىنسۇلت) پۈتۈن بەدەننىڭ قارشى تەرىپىدە ئېغىر دەرىجىدىكى پالەچلىك ۋە سېزىم يوقىتىشنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
• ئۇچۇر يەتكۈزۈش: ئۇ ئالدىنقى پۇت، تىز ۋە ئارقا پۇتتىن ئىبارەت ئۈچ قىسىمغا بۆلۈنگەن بولۇپ، ھەر بىر قىسىمدىن ئۆتىدىغان نېرۋا تالالىرىنىڭ فۇنكسىيەسى ئوخشىمايدۇ.

خۇلاسىلىغاندا، مېڭىنىڭ گورىزونتال كەسمىسى بىزگە مېڭىنىڭ بىر پۈتۈن گەۋدە سۈپىتىدە قانداق ئىشلەيدىغانلىقىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ. پوستلاق قەۋىتى قارار چىقارسا، ئاساسىي گانگلىيونلار ھەرىكەت پىلانىنى تۈزىدۇ، دۆڭچە مېڭە سېزىم ئۇچۇرلىرىنى يەتكۈزىدۇ، ئىچكى خالتا بولسا بۇ بارلىق ئۇچۇرلارنى يەتكۈزىدىغان ئالدىراش تاشيول رولىنى ئوينايدۇ. بۇ قۇرۇلمىلارنىڭ ئۆزئارا ماسلىشىشىلا بىزنىڭ نورمال ھاياتلىق پائالىيەتلىرىمىزگە كاپالەتلىك قىلالايدۇ.