مېڭە تۈۋى ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشى

مېڭە تۈۋى: ھاياتلىقنى باشقۇرۇش مەركىزى ۋە نېرۋىلارنىڭ دەرۋازىسى

ئىنسان مېڭىسى تەبىئەتنىڭ ئەڭ مۇرەككەپ ۋە مۇكەممەل ئىجادىيىتى بولۇپ، ئۇنىڭ ھەر بىر قىسمى ئۆزگىچە ۋە ھالقىلىق فۇنكسىيەلەرنى ئۈستىگە ئالغان. مېڭىنىڭ ئۈستۈنكى يۈزى ئاساسلىقى ئالىي تەپەككۇر پائالىيەتلىرى بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولسا، ئۇنىڭ ئاستىنقى يۈزى، يەنى «مېڭە تۈۋى» (Base of the brain) بولسا مېڭىنى ئومۇرتقا ئارىلىق نېرۋا سىستېمىسى ۋە پۈتۈن بەدەن بىلەن تۇتاشتۇرىدىغان ھاياتلىق يولى ھېسابلىنىدۇ. بۇ رايوندا مېڭە غولى (brainstem)، كىچىك مېڭە (cerebellum) ۋە 12 جۈپ باش نېرۋىلىرىنىڭ كۆپ قىسمى جايلاشقان بولۇپ، ئۇ نەپەس ئېلىش، يۈرەك سوقۇشى قاتارلىق ئەڭ تۈپكى ھاياتلىق پائالىيەتلىرىدىن تارتىپ، سېزىم ۋە ھەرىكەتنى كونترول قىلىشقىچە بولغان نۇرغۇنلىغان مۇھىم ۋەزىپىلەرنى ئاتقۇرىدۇ.

بۇ ماقالىدە، بىز مېڭە تۈۋىنىڭ ئاناتومىيەلىك قۇرۇلمىسىنى تەپسىلىي كۆرسىتىپ بېرىدىغان رەسىمگە ئاساسلىنىپ، بۇ رايوندىكى ھەر بىر مۇھىم قۇرۇلمىنىڭ ئورنى، ئىسمى ۋە فۇنكسىيەسىنى چوڭقۇرلاپ تونۇشتۇرۇپ ئۆتىمىز. پۇراش سېزىمىدىن تارتىپ يۈز ئىپادىسىنى كونترول قىلىشقىچە، كۆرۈش سېزىمىدىن تارتىپ بەدەن تەڭپۇڭلۇقىنى ساقلاشقىچە بولغان بارلىق جەريانلارنىڭ بۇ يەردىن قانداق باشلىنىدىغانلىقىنى بىرلىكتە ئۆگىنىپ باقايلى.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

ئاساسلىق قۇرۇلما تونۇشتۇرۇشى

1. مېڭە تۈۋى (Base of the Brain / Inferior surface of the brain, 脑底面)

مېڭە تۈۋى چوڭ مېڭە، كىچىك مېڭە ۋە مېڭە غولىنىڭ ئاستىنقى يۈزىنى كۆرسىتىدىغان ئومۇمىي ئاتالغۇ. بۇ يۈزدە، مېڭىنىڭ ئاساسلىق قان تومۇرلىرى جايلاشقان بولۇپ، 12 جۈپ باش نېرۋىلىرىنىڭ كۆپىنچىسى مۇشۇ يەردىن چىقىپ، باش ۋە بويۇن قىسىملىرىغا تارقىلىدۇ. شۇڭلاشقا، مېڭە تۈۋى مېڭە بىلەن بەدەن ئوتتۇرىسىدىكى ئۇچۇر ئالماشتۇرۇشنىڭ ھالقىلىق تۈگۈنى، شۇنداقلا ھاياتلىقنى ساقلاشتىكى ئەڭ مۇھىم نېرۋا مەركەزلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان رايون ھېسابلىنىدۇ. ئۇنىڭ قۇرۇلمىسىنىڭ پۈتۈنلۈكى ئىنساننىڭ نورمال ھاياتىي پائالىيەتلىرى ئۈچۈن كەم بولسا بولمايدۇ.

ھەر بىر قۇرۇلمىنىڭ تەپسىلىي چۈشەندۈرۈلۈشى

• پۇراش شارچىسى (Olfactory Bulb, 嗅球)
  پىشانە ياپرىقىنىڭ ئاستىغا جايلاشقان بولۇپ، بۇرۇن بوشلۇقىدىن كەلگەن پۇراش سېزىمى ئۇچۇرلىرىنى قوبۇل قىلىدىغان تۇنجى مەركەز. ئۇ پۇراش ئۇچۇرلىرىنى دەسلەپكى قەدەمدە بىر تەرەپ قىلىپ، پۇراش تۇتامىغا يەتكۈزىدۇ.
• پۇراش تۇتامى (Olfactory Tract, 嗅束)
  پۇراش شارچىسىنى چوڭ مېڭىنىڭ پۇراش پوستلاق قەۋىتى بىلەن تۇتاشتۇرىدىغان نېرۋا تالالىرى دەستىسى. ئۇ پۇراش سىگناللىرىنىڭ مېڭىنىڭ تېخىمۇ يۇقىرى دەرىجىلىك مەركەزلىرىگە يەتكۈزۈلۈشىگە مەسئۇل.
• كۆرۈش نېرۋىسى (Optic Nerve [CN II], 视神经)
  كۆزنىڭ تور پەردىسىدىن كەلگەن كۆرۈش ئۇچۇرلىرىنى مېڭىگە يەتكۈزىدىغان باش نېرۋىسى (II). ئىككى كۆرۈش نېرۋىسى كۆرۈش قايچىلاشمىسىدا قىسمەن كېسىشىپ ئۆتىدۇ.
• ئالدى ئۆتۈشمە ماددا (Anterior Perforated Substance, 前穿质)
  پۇراش تۇتامى بىلەن كۆرۈش تۇتامى ئارىلىقىغا جايلاشقان كىچىك رايون. ئۇنىڭ يۈزىدە نۇرغۇنلىغان كىچىك تۆشۈكچىلەر بولۇپ، مېڭىنىڭ چوڭقۇر قىسمىنى قان بىلەن تەمىنلەيدىغان كىچىك ئارتېرىيەلەر مۇشۇ يەردىن ئۆتىدۇ.
• كۆرۈش تۇتامى (Optic Tract, 视束)
  كۆرۈش قايچىلاشمىسىدىن كېيىن شەكىللەنگەن نېرۋا تالالىرى بولۇپ، كۆرۈش ئۇچۇرلىرىنى تالامۇسقا يەتكۈزىدۇ. ھەر بىر كۆرۈش تۇتامى ئىككى كۆزنىڭ قارشى تەرەپتىكى كۆرۈش مەيدانىدىن كەلگەن ئۇچۇرلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
• كۆزنى ھەرىكەتلەندۈرگۈچى نېرۋا (Oculomotor Nerve [CN III], 动眼神经)
  ئوتتۇرا مېڭىدىن چىقىدىغان باش نېرۋىسى (III). ئۇ كۆز ئالمىسىنىڭ كۆپ قىسىم مۇسكۇللىرىنى ۋە كۆز قارىچۇقىنىڭ كىچىكلىشىشىنى كونترول قىلىدۇ.
• ئۈچ ئاچا نېرۋا (Trigeminal Nerve [CN V], 三叉神经)
  كۆۋرۈك مېڭىدىن چىقىدىغان ئەڭ چوڭ باش نېرۋىسى (V). ئۇ يۈز قىسمىنىڭ سېزىمىنى ۋە چاينىغۇچى مۇسكۇللارنىڭ ھەرىكىتىنى باشقۇرىدۇ.
• كۆۋرۈك مېڭە (Pons, 脑桥)
  مېڭە غولىنىڭ ئوتتۇرا قىسمى بولۇپ، چوڭ مېڭە بىلەن كىچىك مېڭىنى ئۆزئارا تۇتاشتۇرىدۇ. ئۇ نەپەس ئېلىش، ئۇيقۇ ۋە سېزىم ئۇچۇرلىرىنى يەتكۈزۈش قاتارلىق نۇرغۇن فۇنكسىيەلەرگە قاتنىشىدۇ.
• كەرگۈچى نېرۋا (Abducens Nerve [CN VI], 展神经)
  كۆۋرۈك مېڭە بىلەن سوزۇنچاق مېڭە ئارىلىقىدىن چىقىدىغان باش نېرۋىسى (VI). ئۇ كۆز ئالمىسىنى سىرتقا ھەرىكەتلەندۈرىدىغان مۇسكۇلنى كونترول قىلىدۇ.
• تىل ئاستى نېرۋا (Hypoglossal Nerve [CN XII], 舌下神经)
  سوزۇنچاق مېڭىدىن چىقىدىغان باش نېرۋىسى (XII). ئۇ تىل مۇسكۇللىرىنىڭ كۆپ قىسمىنى كونترول قىلىپ، سۆزلەش ۋە يۇتۇش ھەرىكەتلىرىگە قاتنىشىدۇ.
• پىرامىدا (Pyramid, 锥体)
  سوزۇنچاق مېڭىنىڭ ئالدىنقى يۈزىدىكى ئىككى تال ئۇزۇنچاق ئۆسۈك. ئۇ چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىدىن چىققان ئاڭلىق ھەرىكەتنى كونترول قىلىدىغان نېرۋا تالالىرى (corticospinal tract) دىن تەركىب تاپقان.
• پىرامىدا قايچىلاشمىسى (Decussation of the Pyramids, 锥体交叉)
  پىرامىدادىكى ھەرىكەتلەندۈرگۈچى نېرۋا تالالىرىنىڭ كۆپ قىسمىنىڭ قارشى تەرەپكە ئۆتىدىغان جايى. شۇڭلاشقا، سول مېڭە بەدەننىڭ ئوڭ تەرىپىنى، ئوڭ مېڭە سول تەرىپىنى كونترول قىلىدۇ.
• كىچىك مېڭە (Cerebellum, 小脑)
  مېڭە غولىنىڭ كەينىگە جايلاشقان بولۇپ، ھەرىكەتنى ماسلاشتۇرۇش، بەدەن تەڭپۇڭلۇقىنى ساقلاش ۋە ھەرىكەتنى ئۆگىنىشتە ھالقىلىق رول ئوينايدۇ.
• زەيتۇن (Olive, 橄榄)
  سوزۇنچاق مېڭىنىڭ يان تەرىپىدىكى زەيتۇنغا ئوخشاش ئۆسۈك. ئۇ ھەرىكەتنى ئۆگىنىش ۋە ماسلاشتۇرۇشقا قاتنىشىدىغان مۇھىم نېرۋا يادروسىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
• قوشۇمچە نېرۋا (Accessory Nerve [CN XI], 副神经)
  سوزۇنچاق مېڭە ۋە ئومۇرتقا ئارىلىق نېرۋىدىن چىقىدىغان باش نېرۋىسى (XI). ئۇ مۈرە ۋە بويۇن مۇسكۇللىرىنىڭ ھەرىكىتىنى كونترول قىلىدۇ.
• ئاداشقان نېرۋا (Vagus Nerve [CN X], 迷走神经)
  ئەڭ ئۇزۇن ۋە تارقىلىشى ئەڭ كەڭ بولغان باش نېرۋىسى (X). ئۇ يۇتقۇنچاق، كېكىردەك، يۈرەك، ئۆپكە ۋە كۆپ قىسىم ھەزىم قىلىش ئەزالىرىنىڭ فۇنكسىيەسىنى كونترول قىلىدۇ.
• تىل-يۇتقۇنچاق نېرۋا (Glossopharyngeal Nerve [CN IX], 舌咽神经)
  سوزۇنچاق مېڭىدىن چىقىدىغان باش نېرۋىسى (IX). ئۇ تىلنىڭ كەينى قىسمىنىڭ تەم سېزىمى، يۇتقۇنچاقنىڭ سېزىمى ۋە ھەرىكىتىنى باشقۇرىدۇ.
• دەلىز-قۇلۇلە نېرۋا (Vestibulocochlear Nerve [CN VIII], 前庭蜗位听神经)
  ئىچكى قۇلاقتىن كەلگەن باش نېرۋىسى (VIII) بولۇپ، ئىككى قىسىمدىن تەركىب تاپىدۇ. قۇلۇلە قىسمى ئاڭلاشقا، دەلىز قىسمى بولسا بەدەن تەڭپۇڭلۇقىغا مەسئۇل.
• يۈز نېرۋا (Facial Nerve [CN VII], 面神经)
  كۆۋرۈك مېڭە بىلەن سوزۇنچاق مېڭە ئارىلىقىدىن چىقىدىغان باش نېرۋىسى (VII). ئۇ يۈزدىكى ئىپادە مۇسكۇللىرىنى، تىلنىڭ ئالدىنقى قىسمىنىڭ تەم سېزىمىنى ۋە شۆلگەي بېزىنىڭ سۇيۇقلۇق ئاجرىتىشىنى كونترول قىلىدۇ.
• غالتەك نېرۋا (Trochlear Nerve [CN IV], 滑车神经)
  ئوتتۇرا مېڭىنىڭ كەينى تەرىپىدىن چىقىپ ئالدىغا ئۆتىدىغان ئەڭ ئىنچىكە باش نېرۋىسى (IV). ئۇ كۆز ئالمىسىنى تۆۋەنگە ۋە ئىچكە ھەرىكەتلەندۈرىدىغان بىر مۇسكۇلنى كونترول قىلىدۇ.
• چوڭ مېڭە پۇتى (Cerebral Peduncle, 大脑脚)
  ئوتتۇرا مېڭىنىڭ ئالدىنقى قىسمى بولۇپ، چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىنى تۆۋەنكى نېرۋا مەركەزلىرى بىلەن تۇتاشتۇرىدىغان غايەت زور نېرۋا تالالىرى دەستىسىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
• ئەمچەكسىمان تەن (Mammillary Body, 乳头体)
  گىپوتالامۇسنىڭ بىر قىسمى بولۇپ، جۈپ ھالدا كۆرۈنىدىغان كىچىك تۈگۈنچە. ئۇ ئەستە تۇتۇش، بولۇپمۇ ئەسلىمىلەرنى ئەسلەش جەريانىدا مۇھىم رول ئوينايدۇ.
• كۈلرەك تۈگۈن (Tuber Cinereum, 灰结节)
  گىپوتالامۇسنىڭ بىر قىسمى بولۇپ، ھىپوفىز (مېڭە ئاستى بېزى) بىلەن تۇتىشىدۇ. ئۇ بەدەندىكى ھورمونلارنى تەڭشەشتە مۇھىم رول ئوينايدۇ.
• پۇراش ئۈچ بۇرجىكى (Olfactory Triangle, 嗅三角)
  پۇراش تۇتامىنىڭ كەينى قىسمىدىكى كىچىك ئۈچبۇلۇڭ شەكىللىك رايون. ئۇ پۇراش ئۇچۇرلىرىنى بىر تەرەپ قىلىدىغان نېرۋا مەركەزلىرىنىڭ بىرى ھېسابلىنىدۇ.
• ھىپوفىز / مېڭە ئاستى بېزى (Pituitary Gland / Hypophysis, 垂体)
  گىپوتالامۇسنىڭ ئاستىغا ئېسىلىپ تۇرىدىغان، پۇرچاق چوڭلۇقىدىكى ئىچكى سېكرېتسىيە بېزى. ئۇ ئۆسۈش، مېتابولىزم ۋە كۆپىيىش قاتارلىق نۇرغۇنلىغان ھاياتلىق پائالىيەتلىرىنى كونترول قىلىدىغان ھورمونلارنى ئىشلەپچىقىرىدۇ.

مېڭە تۈۋىنىڭ ئاناتومىيەسىنى چۈشىنىش نېرۋا ئىلمى ۋە كلىنىكىلىق داۋالاش ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم. بۇ رايون مېڭىنى بەدەن بىلەن bağlıaydighan ھالقىلىق يول بولۇش سۈپىتى بىلەن، ئۇنىڭ ھەر قانداق بىر قىسمىنىڭ زەخىملىنىشى ئېغىر، ھەتتا ھاياتقا خەۋپ يەتكۈزىدىغان ئاقىۋەتلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. باش سۆڭىكى ئاساسىنىڭ سۇنۇشى، مېڭە غولىدىكى قان تومۇر كېسەللىكلىرى (ئىنسۇلت) ياكى ئۆسمىلار بىۋاسىتە باش نېرۋىلىرىنىڭ فۇنكسىيەسىگە تەسىر كۆرسىتىپ، يۈز پالەچلىكى، كۆرۈش قۇۋۋىتىنىڭ يوقىلىشى، گەپتە تۇتۇلۇش ياكى يۇتۇشتا قىيىنچىلىق قاتارلىق كېسەللىك ئالامەتلىرىنى پەيدا قىلىدۇ.

مېڭە تۈۋىدىكى قۇرۇلمىلارنىڭ فۇنكسىيەسىنى تۆۋەندىكىدەك بىر نەچچە نۇقتىغا يىغىنچاقلاشقا بولىدۇ:

• ھاياتلىقنى ساقلاش مەركىزى: مېڭە غولى (كۆۋرۈك مېڭە ۋە سوزۇنچاق مېڭە) يۈرەك سوقۇشى، قان بېسىمى ۋە نەپەس ئېلىش قاتارلىق ئاپتوماتىك فۇنكسىيەلەرنى كونترول قىلىدۇ.
• باش نېرۋىلىرىنىڭ ماكانى: 12 جۈپ باش نېرۋىسىنىڭ 10 جۈپى مېڭە غولىدىن چىقىپ، باش ۋە بويۇن قىسمىنىڭ سېزىمى، ھەرىكىتى ۋە ئالاھىدە سېزىملىرىنى (كۆرۈش، ئاڭلاش، پۇراش، تەم) باشقۇرىدۇ.
• ھەرىكەت ۋە سېزىم يولى: چوڭ مېڭىدىن چىققان بارلىق ھەرىكەت سىگناللىرى ۋە بەدەندىن كەلگەن بارلىق سېزىم سىگناللىرى مېڭە غولىدىن ئۆتۈپ يەتكۈزۈلىدۇ. پىرامىدا ۋە ئۇنىڭ قايچىلاشمىسى بۇنىڭ تىپىك مىسالى.
• ھورمون تەڭشەش مەركىزى: گىپوتالامۇس ۋە ھىپوفىز (مېڭە ئاستى بېزى) پۈتۈن بەدەننىڭ ئىچكى سېكرېتسىيە سىستېمىسىنى باشقۇرۇپ، فىزىئولوگىيەلىك مۇقىملىقنى ساقلايدۇ.
• ماسلىشىش ۋە تەڭپۇڭلۇق: كىچىك مېڭە ھەرىكەتنىڭ راۋان ۋە توغرا بولۇشىغا، شۇنداقلا بەدەن تەڭپۇڭلۇقىنى ساقلاشقا كاپالەتلىك قىلىدۇ.

خۇلاسىلاپ ئېيتقاندا، مېڭە تۈۋى گەرچە كىچىك ۋە مۇرەككەپ بولسىمۇ، ئۇ ئىنساننىڭ ھاياتلىق پائالىيەتلىرىنىڭ ھەر بىر تەرىپىگە چېتىلىدۇ. ئۇنىڭ ئىنچىكە ۋە تەرتىپلىك قۇرۇلمىسى ھاياتلىقنىڭ مۆجىزىسىنى نامايان قىلىپ بېرىدۇ.