نەپەس سىستېمىسىنىڭ ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشى

ئىنسان نەپەسلىنىش سىستېمىسىنىڭ ئاناتومىيىلىك قۇرۇلمىسى ۋە فۇنكىسىيەسىگە ئومۇمىي نەزەر

نەپەس سىستېمىسى ئىنسان بەدىنىنىڭ ئەڭ مۇھىم ھاياتلىق تىرەك سىستېمىلىرىنىڭ بىرى بولۇپ، ئۇنىڭ ئاساسلىق ۋەزىپىسى بەدەن بىلەن تاشقى مۇھىت ئوتتۇرىسىدىكى گاز ئالماشتۇرۇشنى ئىشقا ئاشۇرۇشتىن ئىبارەت. بۇ سىستېما ئارقىلىق بەدىنىمىز ھاۋادىكى ئوكسىگېننى سۈمۈرۈپ، مېتابولىزم جەريانىدا ھاسىل بولغان كاربون تۆت ئوكسىدنى سىртка چىقىرىپ تاشلايدۇ. بۇ ئۈزلۈكسىز داۋاملىشىدىغان جەريان ھۈجەيرىلەرنىڭ ئېنېرگىيە ئىشلەپچىقىرىشى ۋە ھاياتلىق پائالىيىتىنى ساقلىشى ئۈچۈن ھەل قىلغۇچ ئەھمىيەتكە ئىگە.

نەپەس سىستېمىسىنىڭ قۇرۇلمىسى ئىنتايىن نازۇك ۋە مۇرەككەپ بولۇپ، ئۇ بۇرۇن بوشلۇقىدىن باشلىنىپ ئۆپكىدىكى ئەڭ كىچىك ھاۋا خالتىچىلىرىغىچە تۇتىشىدۇ. ئۇ ئادەتتە ئورنىغا قاراپ يۇقىرىقى نەپەس يولى (بۇرۇن، يۇتقۇنچاق، كىكىرتەك) ۋە تۆۋەنكى نەپەس يولى (كاناي، شاخچە كانايلار ۋە ئۆپكە) دەپ بۆلۈنىدۇ. بۇ سىستېمىدىكى ھەر بىر ئەزانىڭ ئۆزىگە خاس ئاناتومىيىلىك ئورنى ۋە فىزىئولوگىيىلىك رولى بار بولۇپ، ئۇلارنىڭ ئۆز-ئارا ماسلىشىشى نەپەسلىنىشنىڭ راۋان ۋە ئۈنۈملۈك بولۇشىغا كاپالەتلىك قىلىدۇ.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

نەپەس سىستېمىسى قۇرۇلمىلىرىنىڭ تەپسىلىي تونۇشتۇرۇلۇشى

• نەپەس سىستېمىسىغا ئومۇمىي نەزەر (Overview of the Respiratory System, 呼吸系统概观): بۇ ئىنسان بەدىنىنىڭ ھاياتلىق پائالىيىتى ئۈچۈن زۆرۈر بولغان گاز ئالماشتۇرۇش جەريانىنى ئىجرا قىلىدىغان مۇرەككەپ ئورگانلار سىستېمىسىدۇر. ئۇ ھاۋانى سۈمۈرۈپ، تازىلاپ، ئىسسىتىپ ئۆپكىگە يەتكۈزىدۇ ۋە قاندىكى كاربون تۆت ئوكسىدنى بەدەندىن چىقىرىپ تاشلايدۇ. بۇ سىستېما ھاۋا ئۆتكۈزۈش يوللىرى ۋە گاز ئالماشتۇرۇش ئەزاسى بولغان ئۆپكىدىن تەركىب تاپىدۇ. ئۇنىڭ نورمال خىزمىتى بەدەندىكى بارلىق توقۇلما ۋە ھۈجەيرىلەرنىڭ ئوكسىگېن بىلەن تەمىنلىنىشىنىڭ ئاساسىي كاپالىتى ھېسابلىنىدۇ.
• يۇمشاق تاڭلاي (Soft palate, 软腭): ئېغىز بوشلۇقىنىڭ ئارقا قىسمىغا جايلاشقان مۇسكۇللۇق ۋە ھەرىكەتچان قۇرۇلما. ئۇ يۇتۇش ھەرىكىتى جەريانىدا يۇقىرى كۆتۈرۈلۈپ، يېمەكلىك ۋە سۇيۇقلۇقلارنىڭ بۇرۇن بوشلۇقىغا كىرىپ كېتىشىنى توسۇيدۇ.
• يۇتقۇنچاق (Pharynx, 咽): ئېغىز ۋە بۇرۇن بوشلۇقىنىڭ كەينىگە جايلاشقان، نەپەس يولى بىلەن ھەزىم قىلىش يولىنىڭ ئورتاق ئۆتكىلى. ئۇ ھاۋانى كىكىرتەككە، يېمەكلىكنى قىزىلئۆڭگەچكە يەتكۈزۈش رولىنى ئوينايدۇ.
• كىكىرتەك (Larynx, 喉): يۇتقۇنچاق بىلەن كاناي ئارىلىقىغا جايلاشقان بولۇپ، نەپەس يولىنىڭ بىر قىسمى ھەم ئاۋاز چىقىرىش ئەزاسىدۇر. ئۇنىڭدىكى كۆمۈرچەكلەر (مەسىلەن، قالقانسىمان كۆمۈرچەك) نەپەس يولىنى قوغدايدۇ ۋە ئاۋاز تارىمۇشلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
• كاناي (Trachea, 气管): كىكىرتەكتىن باشلىنىپ كۆكرەك بوشلۇقىغا كىرىدىغان، «C» شەكىللىك كۆمۈرچەك ھالقىلىرىدىن تۈزۈلگەن ئاساسلىق ھاۋا تۇرۇبىسى. ئۇ ھاۋانى ئۆپكىلەرگە يەتكۈزىدىغان ئاساسلىق يول بولۇپ، ئىچكى دىۋارىدىكى تۈكچىلەر ھاۋانى تازىلاش رولىغا ئىگە.
• كۆكرەك پەردە چوققىسى (Cervical pleura / Cupula of pleura, 胸膜顶): ئۆپكىنى ئوراپ تۇرىدىغان كۆكرەك پەردىسىنىڭ ئەڭ يۇقىرىقى قىسمى بولۇپ، بىرىنچى قوۋۇرغىنىڭ ئۈستىگە، يەنى بويۇن قىسمىغا چىقىپ تۇرىدۇ. ئۇ ئۆپكە چوققىسىنى قاپلاپ قوغداش رولىنى ئوينايدۇ.
• سول غول شاخچە كاناي (Left main bronchus, 左主支气管): كاناينىڭ تۆۋەنكى قىسمىدىن ئايرىلىپ سول ئۆپكىگە كىرىدىغان ھاۋا يولى. ئۇ ئوڭ تەرەپتىكىگە قارىغاندا سەل ئىنچىكە ۋە ئۇزۇنراق بولۇپ، يۈرەكنىڭ ئورنى سەۋەبىدىن تېخىمۇ يانتۇ جايلاشقان.
• سول ئۆپكە يۇقىرىقى قانات (Superior lobe of left lung, 左肺上叶): سول ئۆپكىنىڭ يۇقىرىقى قىسمىنى تەشكىل قىلىدىغان چوڭ ئاناتومىيىلىك بۆلەك. سول ئۆپكە ئوڭ ئۆپكىدىن پەرقلىق ھالدا پەقەت يۇقىرىقى ۋە تۆۋەنكى ئىككى قاناتتىنلا تەركىب تاپىدۇ.
• قوۋرۇغا كۆكرەك پەردىسى (Costal pleura, 肋胸膜): تام تەرەپ كۆكرەك پەردىسىنىڭ بىر قىسمى بولۇپ، قوۋۇرغىلارنىڭ ئىچكى يۈزىنى ۋە قوۋۇرغىلار ئارا مۇسكۇللارنى قاپلاپ تۇرىدۇ. ئۇ كۆكرەك قەپىسىنىڭ ھەرىكىتى جەريانىدا ئۆپكىنىڭ سۈركىلىشىنى ئازايتىدۇ.
• دىئافراگما كۆكرەك پەردىسى (Diaphragmatic pleura, 膈胸膜): تام تەرەپ كۆكرەك پەردىسىنىڭ دىئافراگمىنىڭ ئۈستۈنكى يۈزىنى قاپلاپ تۇرىدىغان قىسمى. ئۇ دىئافراگما بىلەن ئۆپكە ئارىسىدىكى سىلىق ھەرىكەتكە ياردەم بېرىدۇ.
• سول ئۆپكە تۆۋەنكى قانات (Inferior lobe of left lung, 左肺下叶): سول ئۆپكىنىڭ ئاستىنقى ۋە ئارقا قىسمىغا جايلاشقان چوڭ بۆلىكى. ئۇ يانتۇ يېرىق ئارقىلىق يۇقىرىقى قاناتتىن ئايرىلىپ تۇرىدۇ ۋە گاز ئالماشتۇرۇشنىڭ مۇھىم قىسمىنى ئۈستىگە ئالىدۇ.
• دىئافراگما (Diaphragm, 膈): كۆكرەك بوشلۇقى بىلەن قورساق بوشلۇقىنى ئايرىپ تۇرىدىغان گۈمبەزسىمان چوڭ مۇسكۇل پەردە. ئۇ نەپەسلىنىشتىكى ئەڭ ئاساسلىق ھەرىكەتلەندۈرگۈچ مۇسكۇل بولۇپ، قىسقىراش ۋە بوشىشىش ئارقىلىق كۆكرەك بوشلۇقىنىڭ ھەجىمىنى ئۆزگەرتىپ نەپەس ئېلىش-چىقىرىشنى ئەمەلگە ئاشۇرىدۇ.
• قوۋۇرغا دىئافراگما يوشۇرۇن ئويمىنى (Costodiaphragmatic recess, 肋膈隐窝): قوۋۇرغا كۆكرەك پەردىسى بىلەن دىئافراگما كۆكرەك پەردىسى تۇتاشقان جايدىكى بوشلۇق بولۇپ، كۆكرەك پەردە بوشلۇقىنىڭ ئەڭ تۆۋەن ئورنى ھېسابلىنىدۇ. پاتولوگىيىلىك ئەھۋاللاردا كۆكرەك بوشلۇقىغا سۇيۇقلۇق يىغىلسا، دەسلەپتە مۇشۇ ئويمانغا يىغىلىدۇ.
• كۆكرەك پەردە بوشلۇقى (Pleural cavity, 胸膜腔): ئەزا تەرەپ ۋە تام تەرەپ كۆكرەك پەردىلىرى ئارىسىدىكى يېپىق، يوشۇرۇن بوشلۇق. ئۇنىڭ ئىچىدە ئاز مىقداردا سىلىقلاش سۇيۇقلۇقى بولۇپ، مەنپىي بېسىمنى ساقلاش ۋە نەپەسلىنىش جەريانىدا سۈركىلىشنى ئازايتىش رولىغا ئىگە.
• ئەزا تەرەپ كۆكرەك پەردىسى (Visceral pleura, 脏胸膜): ئۆپكىنىڭ سىرتقى يۈزىنى بىۋاسىتە ۋە چىڭ ئوراپ تۇرىدىغان نېپىز پەردە. ئۇ ئۆپكە توقۇلمىلىرى بىلەن زىچ بىرىكىپ كەتكەن بولۇپ، ئۆپكە بۆلەكلىرىنىڭ ئارىلىرىغىچە كىرىپ تۇرىدۇ.
• تام تەرەپ كۆكرەك پەردىسى (Parietal pleura, 壁胸膜): كۆكرەك بوشلۇقىنىڭ ئىچكى دىۋارىنى، دىئافراگمىنى ۋە كۆكرەك ئارىلىقىنى قاپلاپ تۇرىدىغان پەردە. ئۇ ئەزا تەرەپ كۆكرەك پەردىسى بىلەن تۇتىشىپ، كۆكرەك پەردە بوشلۇقىنى ھاسىل قىلىدۇ.
• ئوڭ غول شاخچە كاناي (Right main bronchus, 右主支气管): كانايدىن ئايرىلىپ ئوڭ ئۆپكىگە كىرىدىغان ھاۋا يولى. سول تەرەپتىكىگە سېلىشتۇرغاندا، ئۇ تېخىمۇ تىك، قىسقا ۋە توم بولغاچقا، نەپەس يولىغا كىرگەن يات ماددىلارنىڭ ئوڭ ئۆپكىگە چۈشۈپ كېتىش ئېھتىماللىقى يۇقىرى بولىدۇ.
• ھالقىسىمان كۆمۈرچەك (Cricoid cartilage, 环状软骨): كىكىرتەكنىڭ ئەڭ ئاستىنقى قىسمىغا جايلاشقان، تولۇق ھالقا شەكلىدىكى كۆمۈرچەك. ئۇ كاناينىڭ بىرىنچى كۆمۈرچەك ھالقىسى بىلەن تۇتىشىدۇ ۋە نەپەس يولىنىڭ ئوچۇق تۇرۇشىنى ساقلايدىغان مۇھىم تىرەك.
• قالقانسىمان كۆمۈرچەك (Thyroid cartilage, 甲状软骨): كىكىرتەكتىكى ئەڭ چوڭ كۆمۈرچەك بولۇپ، قالقان شەكلىدە كىكىرتەكنىڭ ئالدى ۋە يان تەرەپلىرىنى قوغداپ تۇرىدۇ. ئەرلەردە بۇ كۆمۈرچەكنىڭ ئالدىغا بۆرتۈپ چىققان قىسمى «كىكىرتەك ئالمىسى» دەپ ئاتىلىدۇ.
• ئېغىز بوشلۇقى (Oral cavity, 口腔): ھەزىم قىلىش سىستېمىسىنىڭ باشلىنىش قىسمى بولسىمۇ، نەپەسلىنىشتە ياردەمچى ھاۋا يولى رولىنى ئوينايدۇ. بۇرۇن بىتىپ قالغاندا ياكى كۆپ مىقداردا ھاۋا كېرەك بولغاندا (مەسىلەن، ھەرىكەت قىلغاندا) ھاۋا ئېغىز ئارقىلىق ئۆپكىگە كىرىدۇ.
• تۆۋەنكى بۇرۇن قالقىنى (Inferior nasal concha, 下鼻甲): بۇرۇن بوشلۇقىنىڭ يان دىۋارىدىكى ئەڭ ئاستىنقى ۋە ئەڭ چوڭ سۆڭەكلىك قۇرۇلما. ئۇ بۇرۇن بوشلۇقىنىڭ يۈزىسىنى كېڭەيتىپ، سۈمۈرگەن ھاۋانىڭ ئايلىنىشىنى تېزلىتىدۇ، بۇ ئارقىلىق ھاۋانى ئىسسىتىش ۋە نەملەشتۈرۈش ئۈنۈمىنى ئاشۇرىدۇ.
• ئوتتۇرا بۇرۇن قالقىنى (Middle nasal concha, 中鼻甲): يۇقىرىقى ۋە تۆۋەنكى بۇرۇن قالقىنىنىڭ ئارىسىغا جايلاشقان قۇرۇلما. ئۇمۇ ھاۋا ئېقىمىنى تەڭشەپ، ھاۋانىڭ سۈزۈلۈشى، ئىسسىتىلىشى ۋە نەملىشىشىگە ياردەم بېرىدۇ، شۇنداقلا بەزى بۇرۇن يان بوشلۇقلىرىنىڭ ئېغىزى مۇشۇ ئەتراپقا جايلاشقان.
• بۇرۇن بوشلۇقى (Nasal cavity, 鼻腔): نەپەس سىستېمىسىنىڭ كىرىش ئېغىزى بولۇپ، سۆڭەك ۋە كۆمۈرچەكلەردىن تۈزۈلگەن، ئىچى شىللىق پەردە بىلەن قاپلانغان بوشلۇق. ئۇنىڭ ئاساسلىق ۋەزىپىسى سىرتقى ھاۋانى سۈمۈرۈش، سۈزۈش (تۈكچىلەر ئارقىلىق)، ئىسسىتىش، نەملەشتۈرۈش ۋە پۇراق سېزىشتىن ئىبارەت.
• يۇقىرىقى بۇرۇن قالقىنى (Superior nasal concha, 上鼻甲): بۇرۇن بوشلۇقىنىڭ ئەڭ يۇقىرىقى قىسمىغا جايلاشقان كىچىك قالقانسىمان قۇرۇلما. بۇ رايون پۇراق سېزىش نېرۋىلىرى بىلەن تەمىنلەنگەن بولۇپ، ئاساسلىقى پۇراقنى قوبۇل قىلىش رولىنى ئوينايدۇ، شۇنىڭ بىلەن بىرگە ھاۋانى بىر تەرەپ قىلىشقىمۇ قاتنىشىدۇ.

نەپەس سىستېمىسىنىڭ ساغلاملىقى ۋە ئەھمىيىتى توغرىسىدا ئومۇمىي بايان

نەپەس سىستېمىسى ئىنسان ساغلاملىقىنىڭ ئۇل تېشى. يۇقىرىدا تونۇشتۇرۇلغان ھەر بىر ئەزا مۇكەممەل بىر پۈتۈنلۈكنى شەكىللەندۈرۈپ، بەدەننى يېتەرلىك ئوكسىگېن بىلەن تەمىنلەيدۇ. بۇرۇن بوشلۇقىدىكى قالقانلار ۋە شىللىق پەردىلەر ھاۋانىڭ دەسلەپكى «ھاۋا تەڭشىگۈچ»ى بولۇپ، ئۆپكىگە كىرىدىغان ھاۋانىڭ پاكىز ۋە مۇۋاپىق تېمپېراتۇرىدا بولۇشىغا كاپالەتلىك قىلىدۇ. كىكىرتەك ۋە كاناي بولسا ھاۋانىڭ راۋان ئۆتۈشىنى قوغدايدىغان مۇھىم كارىدۇرلار ھېسابلىنىدۇ.

تۆۋەنكى نەپەس يولىدىكى ئۆپكە ۋە ئۇنىڭ شاخچىلىرى گاز ئالماشتۇرۇشنىڭ ئاساسلىق بازىسى. ئوڭ ۋە سول غول شاخچە كانايلارنىڭ ئاناتومىيىلىك پەرقى كىلىنىكىلىق ئەھمىيەتكە ئىگە، مەسىلەن، كىچىك بالىلاردا يات ماددىلارنىڭ كۆپىنچە ئوڭ ئۆپكىگە كىرىپ قېلىشى مۇشۇ قۇرۇلمىغا مۇناسىۋەتلىك. كۆكرەك پەردىسى ۋە ئۇنىڭ بوشلۇقىدىكى مەنپىي بېسىم ئۆپكىنىڭ كېڭىيىشى ئۈچۈن زۆرۈر شارائىت ھازىرلاپ بېرىدۇ، دىئافراگما بولسا بۇ كېڭىيىش-تارىيىش ھەرىكىتىنىڭ ماتورىدۇر.

نەپەس سىستېمىسى سىرتقى مۇھىت بىلەن بىۋاسىتە ئۇچرىشىپ تۇرىدىغان بولغاچقا، ئۇ باكتېرىيە، ۋىرۇس ۋە بۇلغىمىلارنىڭ ھۇجۇمىغا ئاسان ئۇچرايدۇ. شۇڭا، نەپەس ساغلاملىقىنى ئاسراش ئىنتايىن مۇھىم. بۇ سىستېمىنىڭ ساغلاملىقىنى قوغداش ئۈچۈن تۆۋەندىكى نۇقتىلارغا دىققەت قىلىش كېرەك:

• تاماكا چەكمەسلىك: تاماكا ئىسى نەپەس يولى شىللىق پەردىسى ۋە ئۆپكە ھۈجەيرىلىرىگە ئېغىر زىيان سالىدۇ.
• بۇلغانغان ھاۋادىن ساقلىنىش: ھاۋا سۈپىتى ناچار كۈنلەردە ماسكا تاقاش ياكى سىرتتىكى پائالىيەتنى ئازايتىش.
• مۇۋاپىق چېنىقىش: دىئافراگما ۋە قوۋۇرغىلار ئارا مۇسكۇللارنى كۈچەيتىپ، ئۆپكە سىغىمىنى ئاشۇرىدۇ.
• يۇقۇملىنىشنىڭ ئالدىنى ئېلىش: قولنى پات-پات يۇيۇش ۋە نەپەس يولى يۇقۇملۇق كېسەللىكلىرى تارقالغان مەزگىلدە ئاممىۋى سورۇنلارغا ئاز بېرىش.

خۇلاسىلىگەندە، نەپەس سىستېمىسىنىڭ بۇ ئاناتومىيىلىك خەرىتىسى بىزگە ھاياتلىقنىڭ نەقەدەر نازۇك تەڭپۇڭلۇق ئۈستىگە قۇرۇلغانلىقىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ. بۇرۇن بوشلۇقىدىن تارتىپ دىئافراگما ۋە كۆكرەك پەردىسىگىچە بولغان ھەر بىر قىسىمنىڭ قۇرۇلمىسى ۋە فۇنكىسىيەسىنى چۈشىنىش، نەپەس يولى كېسەللىكلىرىنىڭ ئالدىنى ئېلىش ۋە ساغلام تۇرمۇش ئۇسۇلىنى تۇرغۇزۇشتا ئىلمىي ئاساس بىلەن تەمىنلەيدۇ.