پىرامىدا سىستېمىسىنىڭ ئاساسلىق يوللىرى ئاناتومىيىسى

ھەرىكەتنى كونترول قىلىشنىڭ قوماندانلىق مەركىزى: پىرامىدا سىستېمىسىنىڭ سىرى

ئىنسان بەدىنىنىڭ ھەر بىر ئاڭلىق ھەرىكىتى، بىر بارماقنى تەۋرىتىشتىن تارتىپ مۇرەككەپ ئۇسسۇل ھەرىكەتلىرىگىچە بولغان جەريانلارنىڭ ھەممىسى چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىنىڭ ئىنچىكە ۋە ئېنىق قوماندانلىقى ئاستىدا ئېلىپ بېرىلىدۇ. بۇ قوماندانلىق سىگناللىرىنى مېڭىدىن مۇسكۇللارغا يەتكۈزىدىغان نېرۋا يوللىرى ئىچىدىكى ئەڭ مۇھىم ۋە بىۋاسىتە يول «پىرامىدا سىستېمىسى» دەپ ئاتىلىدۇ. ئۇ ئاڭلىق ۋە ئىنچىكە ھەرىكەتلەرنى ئىشقا ئاشۇرۇشنىڭ ئاساسى بولۇپ، ئۇنىڭ نورمال فۇنكسىيەسى بىزنىڭ كۈندىلىك تۇرمۇشىمىز ۋە ھايات سۈپىتىمىز ئۈچۈن ھالقىلىق ئەھمىيەتكە ئىگە.

پىرامىدا سىستېمىسى ئاساسلىقى ئىككى چوڭ قىسىمدىن تەركىب تاپىدۇ: پوستلاق-يۇلۇن تۇتامى ۋە پوستلاق-يادرو تۇتامى. بىرىنچىسى بەدەن ۋە پۇت-قوللارنىڭ ھەرىكىتىنى كونترول قىلسا، ئىككىنچىسى باش ۋە يۈز قىسمىدىكى مۇسكۇللارنىڭ ھەرىكىتىگە مەسئۇل. بۇ ئىككى يول ئۆزئارا ھەمكارلىشىپ، چوڭ مېڭىدىكى ھەرىكەت پىلانىنى ئەمەلىي مۇسكۇل ھەرىكىتىگە ئايلاندۇرىدۇ. بۇ سىستېمىنىڭ ھەر قانداق بىر بۆلىكى زەخىملەنگەندە، ھەرىكەت ئىقتىدارىدا ئېغىر توسالغۇلار كېلىپ چىقىدۇ، شۇڭا ئۇنى چۈشىنىش نېرۋا كېسەللىكلىرى ئىلمىدە ئىنتايىن مۇھىم ئورۇندا تۇرىدۇ.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

پىرامىدا سىستېمىسىنىڭ ئاساسلىق يوللىرى ۋە قۇرۇلمىلىرى

1. پىرامىدا سىستېمىسى پوستلاق يۇلۇق تۇتامى
(Pyramidal System: Corticospinal Tract, 锥体系皮质脊髓束)

بۇ يول چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىدىن باشلىنىپ يۇلۇنغا تۇتىشىدىغان ئاساسلىق تۆۋەنلەشچان ھەرىكەت يولى بولۇپ، ئاساسلىقى بەدەن ۋە پۇت-قوللارنىڭ ئاڭلىق، ئىنچىكە ھەرىكەتلىرىنى كونترول قىلىدۇ. ئۇ چوڭ مېڭىنىڭ ھەرىكەت رايونىدىن چىققان نېرۋا تالالىرىدىن تەركىب تاپىدۇ، مېڭە غولىدىن ئۆتۈپ، كۆپ قىسىم تالالىرى ئۇزۇنچاق مېڭىدە قارشى تەرەپكە قايچىلىشىپ، ئاندىن يۇلۇنغا چۈشىدۇ. بۇ تۇتامنىڭ ساغلاملىقى قول ھۈنەرۋەنچىلىك، يېزىش ۋە باشقا مۇرەككەپ ھەرىكەت ئىقتىدارلىرى ئۈچۈن زۆرۈر شەرتتۇر. ئۇنىڭ زەخىملىنىشى زەخىملەنگەن تەرەپكە قارشى تەرەپتىكى بەدەننىڭ پالەچ بولۇشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.

• مەركەز ئالدى بۈدرە (Precentral Gyrus, 中央前回)
  بۇ چوڭ مېڭە پېشانە بۆلىكىدىكى ئاساسلىق ھەرىكەت پوستلاق قەۋىتى بولۇپ، ئاڭلىق ھەرىكەتلەرنى قوزغىتىشقا مەسئۇل. پوستلاق يۇلۇق تۇتامىنى شەكىللەندۈرىدىغان نېرۋا ھۈجەيرىلىرىنىڭ كۆپ قىسمى مۇشۇ يەردىن باشلىنىدۇ.
• چوڭ مېڭە (Cerebrum, 大脑)
  ئالىي نېرۋا پائالىيەتلىرىنىڭ مەركىزى بولۇپ، ھەرىكەتنى پىلانلاش، قوزغىتىش ۋە كونترول قىلىش قاتارلىق فۇنكسىيەلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. پىرامىدا سىستېمىسى چوڭ مېڭىنىڭ ھەرىكەت بۇيرۇقلىرىنى ئىجرا قىلىدىغان ئاساسلىق يول.
• دۈمبە تەرەپ دۆڭچە مېڭە (Dorsal Thalamus, 背侧丘脑)
  بۇ قۇرۇلما سېزىم ئۇچۇرلىرىنى يەتكۈزىدىغان مۇھىم ۋوگزال بولسىمۇ، ھەرىكەتنى تەڭشەشتىمۇ رول ئوينايدۇ. ئۇ كىچىك مېڭە ۋە تۈپ يادرولاردىن كەلگەن ئۇچۇرلارنى بىرىكتۈرۈپ، ھەرىكەت پوستلاق قەۋىتىگە يەتكۈزۈپ، ھەرىكەتنىڭ راۋانلىقىنى كونترول قىلىدۇ.
• ئىچكى خالتا (Internal Capsule, 内囊)
  بۇ چوڭ مېڭە يېرىم شارىنىڭ چوڭقۇر قىسمىغا جايلاشقان قويۇق ئاق ماددا تالالىرى توپلىمى. پوستلاق يۇلۇق تۇتامى قاتارلىق مۇھىم نېرۋا يوللىرى مۇشۇ يەردىن ئۆتىدىغان بولغاچقا، ئۇنىڭ كىچىككىنە زەخىملىنىشىمۇ ئېغىر پالەچلىكنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
• پۇرچاقسىمان يادرو (Lentiform Nucleus, 豆状核)
  تۈپ يادرولار توپلىمىنىڭ بىر قىسمى بولۇپ، ھەرىكەتنى باشلاش ۋە كونترول قىلىشتا مۇھىم رول ئوينايدۇ. ئۇ ھەرىكەت پوستلاق قەۋىتى بىلەن ھەمكارلىشىپ، ھەرىكەتنىڭ مۇۋاپىق بولۇشىغا كاپالەتلىك قىلىدۇ.
• ئوتتۇرا مېڭە (Midbrain, 中脑)
  مېڭە غولىنىڭ ئەڭ يۇقىرى قىسمى بولۇپ، پوستلاق يۇلۇق تۇتامى بۇ يەردىكى چوڭ مېڭە پۇت تۈۋىدىن ئۆتىدۇ. ئۇ يەنە كۆرۈش، ئاڭلاش رېفلېكسلىرى ۋە ھەرىكەتنى كونترول قىلىشقا قاتنىشىدۇ.
• چوڭ مېڭە پۇت تۈۋى (Cerebral Peduncle, 大脑脚底)
  ئوتتۇرا مېڭىنىڭ ئالدى قىسمىدىكى چوڭ نېرۋا تالاسى تۇتامى. پوستلاق يۇلۇق تۇتامى ۋە پوستلاق يادرو تۇتامى قاتارلىق تۆۋەنلەشچان ھەرىكەت يوللىرى مۇشۇ يەردىن ئۆتىدۇ.
• كۆۋرۈك مېڭە (Pons, 脑桥)
  مېڭە غولىنىڭ ئوتتۇرا قىسمى بولۇپ، چوڭ مېڭە بىلەن كىچىك مېڭىنى تۇتاشتۇرىدۇ. پوستلاق يۇلۇق تۇتامى بۇ يەردە تارقاق تالالارغا بۆلۈنۈپ تۆۋەنگە داۋاملىشىدۇ.
• ئۇزۇنچاق مېڭە (Medulla Oblongata, 延髓)
  مېڭە غولىنىڭ ئەڭ تۆۋەن قىسمى بولۇپ، يۇلۇنغا ئۇلىنىدۇ. پوستلاق يۇلۇق تۇتامىنىڭ كۆپ قىسىم تالالىرى بۇ يەردە «پىرامىدا» دەپ ئاتىلىدىغان بۆرتمىنى ھاسىل قىلىپ، ئاندىن قارشى تەرەپكە قايچىلىشىدۇ.
• پىرامىدا قايچىلاشمىسى (Pyramidal Decussation, 锥体交叉)
  ئۇزۇنچاق مېڭىنىڭ تۆۋەن قىسمىدا، پوستلاق يۇلۇق تۇتامىدىكى نېرۋا تالالىرىنىڭ تەخمىنەن %85-%90 ى قارشى تەرەپكە ئۆتىدىغان ئورۇن. بۇ ھادىسە سەۋەبىدىن چوڭ مېڭىنىڭ بىر تەرىپى بەدەننىڭ قارشى تەرىپىنى كونترول قىلىدۇ.
• پوستلاق – يۇلۇن يان تۇتامى (Lateral Corticospinal Tract, 皮质脊髓侧束)
  پىرامىدا قايچىلاشمىسىدا قارشى تەرەپكە ئۆتكەن نېرۋا تالالىرىدىن شەكىللەنگەن تۇتام. ئۇ پۇت-قوللارنىڭ، بولۇپمۇ قول ۋە بارماقلارنىڭ ئىنچىكە ۋە مۇرەككەپ ھەرىكەتلىرىنى كونترول قىلىشقا مەسئۇل.
• يۇلۇن (Spinal Cord, 脊髓)
  پوستلاق يۇلۇق تۇتامىنىڭ ئاخىرقى مەنزىلى بولۇپ، نېرۋا تالالىرى بۇ يەردە تۆۋەن دەرىجىلىك ھەرىكەت نېرۋا ھۈجەيرىلىرى بىلەن ئۇلىنىپ، مۇسكۇللارغا بۇيرۇق يەتكۈزىدۇ.
• مۈڭگۈز قورساق تەرەپ (Anterior Horn / Ventral Horn, 前腹侧角)
  يۇلۇن كۈل رەڭ ماددىسىنىڭ ئالدى قىسمى بولۇپ، مۇسكۇللارنى بىۋاسىتە كونترول قىلىدىغان تۆۋەن دەرىجىلىك ھەرىكەت نېرۋا ھۈجەيرىلىرى مۇشۇ يەرگە جايلاشقان.
• پوستلاق – يۇلۇن ئالدى تۇتامى (Anterior Corticospinal Tract, 皮质脊髓前腹侧束)
  پىرامىدا قايچىلاشمىسىدا قارشى تەرەپكە ئۆتمىگەن (%10-%15) نېرۋا تالالىرىدىن شەكىللەنگەن تۇتام. ئۇ ئاساسلىقى بەدەننىڭ ئىككى تەرىپىدىكى ئوق مۇسكۇللىرىنى (مەسىلەن، دۈمبە ۋە قورساق مۇسكۇللىرى) كونترول قىلىپ، بەدەن ھالىتىنى تەڭشەيدۇ.

2. پىرامىدا سىستېمىسى پوستلاق يادرو تۇتامى
(Pyramidal System: Corticobulbar Tract, 锥体系皮质核束)

بۇ يول چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىدىن باشلىنىپ، مېڭە غولىدىكى مېڭە نېرۋىلىرىنىڭ ھەرىكەت يادرولىرىدا ئاخىرلىشىدۇ، شۇڭا «پوستلاق-مېڭە غول يادرو تۇتامى» دەپمۇ ئاتىلىدۇ. ئۇنىڭ ئاساسلىق ۋەزىپىسى يۈز، تىل، يۇتقۇنچاق ۋە بوغۇز قاتارلىق باش-بويۇن قىسمىدىكى مۇسكۇللارنىڭ ئاڭلىق ھەرىكىتىنى كونترول قىلىشتۇر. پوستلاق يۇلۇق تۇتامىغا ئوخشىمايدىغىنى، بۇ يولدىكى تالالارنىڭ كۆپىنچىسى مېڭە غولىدىكى ھەر ئىككى تەرەپتىكى يادرولارنى كونترول قىلىدۇ، بۇ ھادىسە مېڭىنىڭ بىر تەرىپى زەخىملەنگەندىمۇ بەزى فۇنكسىيەلەرنىڭ ساقلىنىپ قېلىشىغا ياردەم بېرىدۇ.

• پوستلاق – مېڭە غول يادرو تۇتامى (Corticobulbar Tract / Corticonuclear Tract, 皮质脑干核束)
  بۇ يول پوستلاق يادرو تۇتامىنىڭ يەنە بىر ئىلمىي ئاتىلىشى بولۇپ، ئۇنىڭ چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىدىن مېڭە غولىدىكى يادرولارغا بارىدىغانلىقىنى ئىپادىلەيدۇ. ئۇ يۈز ئىپادىسى، چايناش، يۇتۇش ۋە سۆزلەش قاتارلىق ھاياتلىق ئۈچۈن مۇھىم پائالىيەتلەرنى كونترول قىلىدۇ.
• كۆزنى ھەرىكەتلەندۈرگۈچى نېرۋا يادروسى (Oculomotor Nucleus, 动眼神经核)
  3-جۈپ مېڭە نېرۋىسىنىڭ يادروسى بولۇپ، كۆز ھەرىكىتىگە قاتنىشىدىغان كۆپ قىسىم مۇسكۇللارنى كونترول قىلىدۇ. پوستلاق يادرو تۇتامى كۆزنىڭ ئاڭلىق ھەرىكىتىنى ئىشقا ئاشۇرۇش ئۈچۈن بۇ يادرونى كونترول قىلىدۇ.
• غالتەك نېرۋا يادروسى (Trochlear Nucleus, 滑车神经核)
  4-جۈپ مېڭە نېرۋىسىنىڭ يادروسى بولۇپ، كۆزنىڭ ئۈستۈنكى قىيپاش مۇسكۇلىنى كونترول قىلىپ، كۆز ئالمىسىنىڭ تۆۋەنگە ۋە ئىچكە ھەرىكەتلىنىشىنى ئىشقا ئاشۇرىدۇ.
• ئۈچ ئاچا نېرۋا ھەرىكەت يادروسى (Trigeminal Motor Nucleus, 三叉神经运动核)
  5-جۈپ مېڭە نېرۋىسىنىڭ ھەرىكەت يادروسى بولۇپ، چايناش مۇسكۇللىرىنى كونترول قىلىدۇ. بۇ يول ئارقىلىق مېڭە چايناش ھەرىكىتىنى ئاڭلىق باشقۇرىدۇ.
• كەرگۈچى نېرۋا يادروسى (Abducens Nucleus, 展神经核)
  6-جۈپ مېڭە نېرۋىسىنىڭ يادروسى بولۇپ، كۆزنىڭ سىرتقى تىك مۇسكۇلىنى كونترول قىلىپ، كۆز ئالمىسىنىڭ سىرتقا ھەرىكەتلىنىشىنى ئىشقا ئاشۇرىدۇ.
• يۈز نېرۋا يادروسى (Facial Nucleus, 面神经核)
  7-جۈپ مېڭە نېرۋىسىنىڭ يادروسى بولۇپ، بارلىق يۈز ئىپادىلەش مۇسكۇللىرىنى كونترول قىلىدۇ. ئۇنىڭ يۇقىرى قىسمى ئىككى تەرەپلىمە، تۆۋەن قىسمى ئاساسلىقى قارشى تەرەپ پوستلاق قەۋىتى تەرىپىدىن كونترول قىلىنىدۇ.
• گۇمانلىق / مۈجمەل يادرو (Nucleus Ambiguus, 疑核)
  9-، 10-، 11-جۈپ مېڭە نېرۋىلىرىغا مۇناسىۋەتلىك ھەرىكەت يادروسى. ئۇ يۇمشاق تاڭلاي، يۇتقۇنچاق ۋە بوغۇز مۇسكۇللىرىنى كونترول قىلىپ، سۆزلەش ۋە يۇتۇش جەريانىغا قاتنىشىدۇ.
• قوشۇمچە نېرۋا يادروسى (Accessory Nucleus, 副神经核)
  11-جۈپ مېڭە نېرۋىسىنىڭ يادروسى بولۇپ، بويۇن ۋە مۈرە مۇسكۇللىرىنى كونترول قىلىپ، باشنى بۇراش ۋە مۈرىنى قىسىش ھەرىكەتلىرىنى ئىشقا ئاشۇرىدۇ.
• تىل ئاستى نېرۋا يادروسى (Hypoglossal Nucleus, 舌下神经核)
  12-جۈپ مېڭە نېرۋىسىنىڭ يادروسى بولۇپ، تىل مۇسكۇللىرىنىڭ ھەرىكىتىنى كونترول قىلىدۇ. ئۇ ئاساسلىقى قارشى تەرەپ چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتى تەرىپىدىن كونترول قىلىنىدۇ.
• ئىچكى خالتا تىزى (Genu of Internal Capsule, 内囊膝)
  ئىچكى خالتانىڭ «تىز» غا ئوخشايدىغان ئېگىلگەن قىسمى. پوستلاق يادرو تۇتامىنىڭ نېرۋا تالالىرى ئاساسلىقى مۇشۇ يەردىن ئۆتىدۇ.
• قارا ماددا (Substantia Nigra, 黑质)
  ئوتتۇرا مېڭىدىكى بۇ قۇرۇلما گەرچە پىرامىدا سىرتى سىستېمىسىنىڭ بىر قىسمى بولسىمۇ، ئۇنىڭ پوستلاق يادرو تۇتامى بىلەن يېقىن ئورۇن مۇناسىۋىتى بار. ئۇ دوپامىن ئىشلەپچىقىرىش ئارقىلىق ھەرىكەتنى راۋانلاشتۇرۇشتا مۇھىم رول ئوينايدۇ.

(رەسىمدە ئوتتۇرا مېڭە، كۆۋرۈك مېڭە، ئۇزۇنچاق مېڭە، چوڭ مېڭە پۇت تۈۋى قاتارلىق قۇرۇلمىلار ئىككىنچى قىسىمدىمۇ كۆرسىتىلگەن، ئۇلارنىڭ رولى يۇقىرىدا چۈشەندۈرۈلگەنگە ئوخشاش، پوستلاق يادرو تۇتامىنىڭمۇ بۇ قۇرۇلمىلاردىن ئۆتىدىغانلىقىنى بىلدۈرىدۇ.)

پىرامىدا سىستېمىسىنىڭ كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى ۋە خۇلاسە

پىرامىدا سىستېمىسى ئاڭلىق ھەرىكەتنى ئىشقا ئاشۇرۇشتىكى بىۋاسىتە ۋە ئەڭ تېز نېرۋا يولى بولۇش سۈپىتى بىلەن، ئۇنىڭ زەخىملىنىشى ئۆزىگە خاس كلىنىكىلىق ئالامەتلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. بۇ يولنىڭ نېرۋا ھۈجەيرىلىرى «يۇقىرى دەرىجىلىك ھەرىكەت نېرۋونى» (Upper Motor Neuron – UMN) دەپ ئاتىلىدۇ. UMN زەخىملەنگەندە كۆرۈلىدىغان ئالامەتلەر توپلىمى «يۇقىرى دەرىجىلىك ھەرىكەت نېرۋونى سىندرومى» دەپ ئاتىلىدۇ، بۇنىڭغا تۆۋەندىكىلەر كىرىدۇ:

• پالەچلىك ياكى مۇسكۇل ئاجىزلىقى: زەخىملەنگەن تەرەپكە قارشى تەرەپتىكى بەدەندە (hemiplegia) ياكى پۇت-قوللاردا (monoplegia/paraplegia) كۆرۈلىدۇ.
• مۇسكۇل جىددىيلىكىنىڭ ئېشىپ كېتىشى (Spasticity): پاسسىپ ھەرىكەتكە قارشىلىق كۈچىيىدۇ، بولۇپمۇ ھەرىكەتنىڭ دەسلەپكى باسقۇچىدا.
• چوڭقۇر پىي رېفلېكسلىرىنىڭ كۈچىيىشى (Hyperreflexia): تىز رېفلېكسى قاتارلىق رېفلېكسلار ھەددىدىن زىيادە كۈچلۈك بولىدۇ.
• كېسەللىك رېفلېكسلىرىنىڭ پەيدا بولۇشى: ئەڭ تىپىك مىسال بابىنسكىي ئالامىتى (Babinski sign)، يەنى تاپاننى سىزغاندا باش بارماقنىڭ ئۈستىگە قايرىلىشى.

مېڭىگە قان چۈشۈش (stroke)، مېڭە ئۆسمىسى، مېڭە زەخىملىنىشى ۋە چېچىلىشچان قاتتىقلىشىش كېسىلى (multiple sclerosis) قاتارلىق نۇرغۇن كېسەللىكلەر پىرامىدا سىستېمىسىنى زەخىملەندۈرۈشى مۇمكىن. شۇڭلاشقا، نېرۋا كېسەللىكلىرى دوختۇرلىرى بىمارنىڭ ھەرىكەت ئىقتىدارى ۋە رېفلېكسلىرىنى تەكشۈرۈش ئارقىلىق، زەخىمنىڭ پىرامىدا سىستېمىسىدا ياكى ئەمەسلىكىنى، ھەمدە ئۇنىڭ كونكرېت ئورنىنى ئېنىقلاپ چىقالايدۇ.

خۇلاسىلىگەندە، پىرامىدا سىستېمىسى چوڭ مېڭىدىكى ھەرىكەت نىيىتىنى ئەمەلىيەتكە ئايلاندۇرىدىغان ئىنتايىن مۇھىم بىر «تېز سۈرئەتلىك تاشيول»دۇر. ئۇنىڭ ئاناتومىيىلىك يولى ۋە فىزىئولوگىيىلىك فۇنكسىيەسىنى چۈشىنىش، ھەرىكەت توسالغۇلىرىغا گىرىپتار بولغان بىمارلارغا توغرا دىئاگنوز قويۇش ۋە ئۇلارنى داۋالاشنىڭ ئاساسىي ھالقىسى ھېسابلىنىدۇ.