قاناتسىمان تارىمۇش ۋە چىشسىمان ئۆسۈك ئۇچ تارىمۇش ئاناتومىيىسى

باش سۆڭەك-ئومۇرتقا بوغۇمىنىڭ ئاناتومىيەسى: قاناتسىمان ۋە چىشسىمان ئۆسۈك ئۇچى تارىمۇشلىرى

باش سۆڭىكى بىلەن بويۇن ئومۇرتقىسى تۇتىشىدىغان جاي، يەنى باش سۆڭەك-ئومۇرتقا تۇتاشمىسى (craniovertebral junction)، ئىنسانلارنىڭ ھاياتىي ھەرىكەتلىرى ئۈچۈن ھالقىلىق ئەھمىيەتكە ئىگە. بۇ رايوننىڭ مۇقىملىقى ۋە ھەرىكەتچانلىقى بىر قاتار مۇرەككەپ تارىمۇشلارنىڭ ئۆزئارا ماسلىشىشى ئارقىلىق ئەمەلگە ئاشىدۇ. بۇ ماقالىدە، بىز ئاساسلىقى قاناتسىمان تارىمۇش ۋە چىشسىمان ئۆسۈك ئۇچى تارىمۇشىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان مۇھىم ئاناتومىيەلىك قۇرۇلمىلارنى رەسىمگە بىرلەشتۈرۈپ تەپسىلىي تونۇشتۇرىمىز. بۇ قۇرۇلمىلارنىڭ فۇنكسىيەسى ۋە كلىنىكىلىق ئەھمىيىتىنى چۈشىنىش ئارقىلىق، بويۇن ساغلاملىقىنىڭ مۇھىملىقىنى تېخىمۇ چوڭقۇر ھېس قىلالايمىز.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەىلمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

رەسىمدىكى ھەربىر كۆرۈنۈشنىڭ ئىسىملىرى، تەرجىمىلىرى ۋە چۈشەندۈرۈلۈشى

ئۇيغۇرچە ئىسىم : قاناتسىمان تارىمۇش ۋە چىشسىمان ئۆسۈك ئۇچ تارىمۇش ئارقا يۈزىدىن كۆرۈنۈشى
ئىنگىلىزچە ئىسىم : Alar Ligament and Apical Ligament of Dens Posterior View
تۈركچە ئىسىم : Alar bağ ve dens apikal bağı arka görünümü
خەنزۇچە ئىسىم : 翼状韧带和齿突尖韧带后面观

گەجگە سۆڭەك (Occipital Bone, 枕骨)
باش سۆڭىكىنىڭ ئارقا-تۆۋەن قىسمىغا جايلاشقان بولۇپ، ئومۇرتقا تۈۋرۈكى بىلەن تۇتىشىدىغان ئاساسلىق قۇرۇلما ھېسابلىنىدۇ. ئۇنىڭ ئاساسىي قىسمىدىكى چوڭ تۆشۈك (foramen magnum) ئارقىلىق يۇلۇن-مېڭە ئۆز ئارا تۇتىشىدۇ.

چىشسىمان ئۆسۈك ئۇچى تارىمۇشى (Apical Ligament of Dens, 齿突尖韧带)
ئۈلگۈجەك ئومۇرتقىنىڭ چىشسىمان ئۆسۈكىنىڭ ئۇچىدىن باشلىنىپ، گەجگە سۆڭىكىنىڭ چوڭ تۆشۈكىنىڭ ئالدى گىرۋىكىگىچە تۇتىشىدىغان نېپىز تارىمۇش. گەرچە ئۇنىڭ بىئومېخانىكىلىق رولى قاناتسىمان تارىمۇشقا قارىغاندا ئاجىز بولسىمۇ، ئۇ چىشسىمان ئۆسۈكنى مۇقىملاشتۇرۇشقا ياردەم بېرىدۇ.

قاناتسىمان تارىمۇش (Alar Ligament, 翼状韧带)
چىشسىمان ئۆسۈكنىڭ ئىككى يېنىدىن باشلىنىپ، يان تەرەپكە ۋە يۇقىرىغا قاراپ سوزۇلۇپ، گەجگە سۆڭىكىنىڭ ئىككى تەرىپىدىكى بوغۇم تۆپىلىكىگە (occipital condyles) تۇتىشىدۇ. بۇ بىر جۈپ كۈچلۈك تارىمۇش بولۇپ، باشنىڭ ھەددىدىن زىيادە ئايلىنىشىنى ۋە يانغا ئېگىلىشىنى چەكلەشتە ھالقىلىق رول ئوينايدۇ.

چىش ئۆسۈك (Dens / Odontoid Process, 齿突)
ئىككىنچى بويۇن ئومۇرتقىسى (ئۈلگۈجەك ئومۇرتقا) نىڭ ئۈستىگە قاراپ چىقىپ تۇرىدىغان چىشقا ئوخشاش سۆڭەك ئۆسۈكى. ئۇ بىرىنچى بويۇن ئومۇرتقىسى (ھالقىسىمان ئومۇرتقا) نىڭ ئالدى قوۋۇقى بىلەن بوغۇم ھاسىل قىلىپ، باشنىڭ ئايلىنىش ھەرىكىتىنىڭ ئوقى بولۇپ خىزمەت قىلىدۇ

ھالقىسىمان ئومۇرتقا (Atlas / C1, 寰椎)
بىرىنچى بويۇن ئومۇرتقىسى بولۇپ، ئومۇرتقا گەۋدىسى ۋە ئۆسۈكى بولمىغان ئۆزگىچە ھالقا شەكىللىك قۇرۇلمىغا ئىگە. ئۇنىڭ ئۈستۈنكى يۈزى گەجگە سۆڭىكى بىلەن، تۆۋەنكى يۈزى ئۈلگۈجەك ئومۇرتقا بىلەن تۇتىشىپ، باشنىڭ ئېگىلىش-ئارقىغا يېنىش ۋە ئايلىنىش ھەرىكىتىنى ئەمەلگە ئاشۇرىدۇ.

ئۈلگۈجەك ئومۇرتقا (Axis / C2, 枢椎)
ئىككىنچى بويۇن ئومۇرتقىسى بولۇپ، ئەڭ روشەن ئالاھىدىلىكى ئۇنىڭ يۇقىرىغا سوزۇلغان چىشسىمان ئۆسۈكىدۇر. بۇ ئۆسۈك ھالقىسىمان ئومۇرتقىنىڭ ھالقىسى ئىچىدە ئايلىنىش ئوقى رولىنى ئويناپ، بويۇننىڭ ئايلىنىش ھەرىكىتىنىڭ زور بىر قىسمىنى تاماملايدۇ.

ھالقا-گەجگە بوغۇمى (Atlanto-occipital Joint, 寰枕关节)
ھالقىسىمان ئومۇرتقىنىڭ ئۈستۈنكى بوغۇم يۈزى بىلەن گەجگە سۆڭىكىنىڭ بوغۇم تۆپىلىكى ئارىسىدا ھاسىل بولغان بىر جۈپ بوغۇم. بۇ بوغۇم ئاساسلىقى باشنىڭ ئالدى-كەينىگە لىڭشىشىغا (باش لىڭشىتىش ھەرىكىتى) مەسئۇل بولۇپ، بىر ئاز يان تەرەپكە ئېگىلىشكىمۇ يول قويىدۇ.

ھالقا-ئۈلگۈجەك سىرتىقى بوغۇمى (Lateral Atlanto-axial Joint, 寰枢外侧关节)
ھالقىسىمان ئومۇرتقىنىڭ تۆۋەنكى بوغۇم يۈزى بىلەن ئۈلگۈجەك ئومۇرتقىنىڭ ئۈستۈنكى بوغۇم يۈزى ئارىسىدا شەكىللەنگەن بوغۇم. بۇ بوغۇم چىشسىمان ئۆسۈك بىلەن ھالقىسىمان ئومۇرتقا ئوتتۇرىسىدىكى ئوتتۇرا بوغۇم بىلەن بىرلىشىپ، باشنىڭ سول-ئوڭغا ئايلىنىش ھەرىكىتىنى ئەمەلگە ئاشۇرىدۇ.

باش سۆڭەك-ئومۇرتقا رايونىنىڭ مۇھىملىقى ۋە كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى

باش سۆڭەك-ئومۇرتقا تۇتاشمىسى (Craniocervical Junction) ئاناتومىيەلىك جەھەتتە ئىنتايىن مۇرەككەپ ۋە فۇنكسىيە جەھەتتە ھاياتىي ئەھمىيەتكە ئىگە رايون. ئۇ گەجگە سۆڭىكى، بىرىنچى بويۇن ئومۇرتقىسى (ھالقىسىمان ئومۇرتقا) ۋە ئىككىنچى بويۇن ئومۇرتقىسى (ئۈلگۈجەك ئومۇرتقا) دىن تەركىب تاپىدۇ. بۇ رايوننىڭ ئاساسلىق فۇنكسىيەسى باشنىڭ ئېغىرلىقىنى كۆتۈرۈش، بويۇنغا كەڭ دائىرىلىك ھەرىكەت ئىمكانىيىتى يارىتىپ بېرىش، شۇنداقلا ھاياتلىق مەركىزى بولغان ئۇزۇنچاق مېڭە (medulla oblongata) ۋە ئومۇرتقا ئارىلىق مېڭىسىنى قوغداشتىن ئىبارەت. بۇ مۇھىم فۇنكسىيەلەرنى ئەمەلگە ئاشۇرۇش ئۈچۈن، سۆڭەك قۇرۇلمىلىرىنى ئۆز-ئارا باغلايدىغان بىر يۈرۈش كۈچلۈك تارىمۇشلار سىستېمىسى مەۋجۇت.

بۇ رايوندىكى ئەڭ مۇھىم تارىمۇشلارنىڭ ئىچىدە قاناتسىمان تارىمۇش ۋە كۆندىلەڭ تارىمۇش (transverse ligament) ئالاھىدە تىلغا ئېلىنىدۇ. قاناتسىمان تارىمۇشلار بىر جۈپ بولۇپ، چىشسىمان ئۆسۈكنى گەجگە سۆڭىكىگە چېتىپ، باشنىڭ ھەددىدىن زىيادە ئايلىنىشىنى ۋە يانغا ئېگىلىشىنى كونترول قىلىدۇ. ئۇنىڭ زەخىملىنىشى يۇقىرى بويۇن ئومۇرتقىسىنىڭ مۇقىمسىزلىقىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغان ئاساسلىق سەۋەبلەرنىڭ بىرى. كۈندىلەڭ تارىمۇش بولسا ھالقىسىمان ئومۇرتقىنىڭ ئىچكى تەرىپىگە ياتىقىسىمان سوزۇلۇپ، چىشسىمان ئۆسۈكنى ئالدى قوۋۇققا مەھكەم بېكىتىپ، ئۇنىڭ ئارقىغا يۆتكىلىپ ئومۇرتقا ئارىلىق مېڭىسىنى بېسىپ قېلىشىنىڭ ئالدىنى ئالىدۇ.

كلىنىكىلىق ئەمەلىيەتتە، باش سۆڭەك-ئومۇرتقا تۇتاشمىسىنىڭ مۇقىمسىزلىقى ئېغىر ئاقىۋەتلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى مۇمكىن. بۇ خىل مۇقىمسىزلىقنىڭ سەۋەبلىرى كۆپ خىل بولۇپ، تۆۋەندىكىلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ:

• زەربە (Trauma): قاتناش ھادىسىسى، يىقىلىپ چۈشۈش ياكى تەنتەربىيە زەخىملىنىشلىرى قاتارلىقلار تارىمۇشلارنىڭ ئۈزۈلۈشى ياكى سۆڭەكنىڭ سۇنۇشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
• ياللۇغلىنىش خاراكتېرلىك كېسەللىكلەر: رېماتىزىملىق بوغۇم ياللۇغى (rheumatoid arthritis) قاتارلىق سىستېمىلىق ياللۇغلىنىشلار بوغۇم ۋە تارىمۇشلارنى بۇزۇپ، مۇقىمسىزلىقنى پەيدا قىلىدۇ.
• تۇغما كەمتۈكلىك: گەجگە سۆڭىكىنىڭ تۇغما ناچار بولۇش (occipital dysplasia) ياكى چىشسىمان ئۆسۈكنىڭ تۇغما يوقلۇقى قاتارلىق ئەھۋاللار.
• ئۆسمە ۋە يۇقۇملىنىش: سۆڭەك ئۆسمىسى ياكى يۇقۇملىنىشلار سۆڭەك قۇرۇلمىسىنى بۇزۇپ، مۇقىملىققا تەسىر يەتكۈزىدۇ.

بۇ رايوننىڭ كېسەللىكلىرىگە دىئاگنوز قويۇشتا، كلىنىكىلىق تەكشۈرۈشتىن باشقا، رېنتىگېن (X-ray)، كومپيۇتېرلىق توموگرافىيە (CT) ۋە ماگنىتلىق رېزونانس تەسۋىر (MRI) قاتارلىق ئوبرازلىق تەكشۈرۈشلەر ئىنتايىن مۇھىم. بولۇپمۇ MRI تەكشۈرۈشى تارىمۇش، ئومۇرتقا ئارىلىق مېڭىسى ۋە باشقا يۇمشاق توقۇلمىلارنىڭ ئەھۋالىنى ئېنىق كۆرسىتىپ بېرەلەيدۇ. داۋالاش ئۇسۇللىرى كېسەللىكنىڭ سەۋەبى ۋە ئېغىرلىق دەرىجىسىگە ئاساسەن بېكىتىلىدۇ. يېنىك دەرىجىدىكى مۇقىمسىزلىقنى بويۇننى مۇقىملاشتۇرغۇچ ئىشلىتىش، فىزىكىلىق داۋالاش ۋە دورا ئىشلىتىش ئارقىلىق كونترول قىلغىلى بولىدۇ.

ئەگەر ئېغىر دەرىجىدىكى مۇقىمسىزلىق ياكى نېرۋا سىستېمىسىنىڭ بېسىلىش ئالامەتلىرى كۆرۈلسە، ئوپېراتسىيەلىك داۋالاش زۆرۈر بولىدۇ. ئوپېراتسىيەنىڭ ئاساسلىق مەقسىتى بېسىمنى يېنىكلىتىش ۋە مۇقىمسىز بوغۇملارنى بىرىكتۈرۈش ئارقىلىق مۇقىملىقنى ئەسلىگە كەلتۈرۈش. كۆپىنچە ھاللاردا ئارقا يول بىلەن گەجگە سۆڭىكىنى بويۇن ئومۇرتقىسىغا مىخ ۋە تاياقچە سىستېمىسى ئارقىلىق بېكىتىش ئوپېراتسىيەسى قوللىنىلىدۇ. بۇ خىل ئوپېراتسىيەلەرنىڭ تېخنىكىلىق تەلىپى يۇقىرى بولۇپ، نېرۋا ۋە قان تومۇرلارنى زەخىملەندۈرۈپ قويۇش خەۋپى مەۋجۇت.

خۇلاسىلىگەندە، باش سۆڭەك-ئومۇرتقا تۇتاشمىسىنىڭ ئاناتومىيەلىك قۇرۇلمىسى ۋە بىئومېخانىكىلىق فۇنكسىيەسىنى چۈشىنىش، بۇ رايونغا مۇناسىۋەتلىك كېسەللىكلەرنى توغرا دىئاگنوز قىلىش ۋە داۋالاشنىڭ ئاساسى. قاناتسىمان تارىمۇش، چىشسىمان ئۆسۈك ئۇچى تارىمۇشى ۋە باشقا قۇرۇلمىلارنىڭ ماسلىشىپ ئىشلىشى ئارقىلىقلا بويۇننىڭ نورمال ھەرىكىتى ۋە نېرۋا سىستېمىسىنىڭ بىخەتەرلىكىگە كاپالەتلىك قىلغىلى بولىدۇ. كۈندىلىك تۇرمۇشتا توغرا تۇرۇش قىياپىتىنى ساقلاش ۋە بويۇننى زەخىملىنىشتىن قوغداش بۇ رايوننىڭ ساغلاملىقى ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم.