قاپقا ۋېنا سىستېمىسى ئاناتومىيىسى

قاپقا ۋېنا سىستېمىسىنىڭ ئاناتومىيىسى ۋە ئۇنىڭ فىزىئولوگىيىلىك ئەھمىيىتى

ئىنسان بەدىنىدىكى قان ئايلىنىش سىستېمىسى ھاياتلىقنى ساقلاشتىكى تۈپ ئاساس بولۇپ، ئۇ ئارتېرىيە، ۋېنا ۋە كاپىللار قان تومۇرلىرىدىن تەركىب تاپقان مۇرەككەپ تورنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ۋېنا سىستېمىسىنىڭ ئاساسلىق ۋەزىپىسى توقۇلما ۋە ئەزالاردىكى مېتابولىزم مەھسۇلاتلىرى ۋە كاربون تۆت ئوكسىدنى ئېلىپ يۈرگەن قاننى يۈرەككە قايتۇرۇش بولسىمۇ، ئەمما بۇ سىستېما ئىچىدە ئۆزگىچە بىر قۇرۇلما بار، ئۇ بولسىمۇ قاپقا ۋېنا سىستېمىسىدۇر. باشقا ۋېنالار قاننى بىۋاسىتە يۈرەككە ئېلىپ بارىدىغان بولسا، قاپقا ۋېنا سىستېمىسى ھەزىم قىلىش يولى (ئاشقازان، ئۈچەيلەر)، تال ۋە ئاشقازان ئاستى بېزىدىن كەلگەن قاننى يىغىپ، ئۇنى ئاۋۋال جىگەرگە يەتكۈزۈپ بېرىدۇ.

بۇ ئۆزگىچە ئورۇنلاشتۇرۇشنىڭ فىزىئولوگىيىلىك ئەھمىيىتى ئىنتايىن چوڭقۇر. ھەزىم قىلىش يولىدىن سۈمۈرۈلگەن ئوزۇقلۇق ماددىلار (شېكەر، ئامىنو كىسلاتاسى قاتارلىقلار) ۋە بەزى زەھەرلىك ماددىلار ئاۋۋال جىگەرگە بېرىپ، ئۇ يەردە بىر تەرەپ قىلىنىدۇ، مېتابولىزمغا ئۇچرايدۇ ۋە زاپاس ساقلىنىدۇ. جىگەر بۇ ماددىلارنى پۈتۈن بەدەن ئېھتىياجلىق بولغان شەكىلگە ئايلاندۇرۇپ، زەھەرلىك ماددىلارنى ياندۇرۇپ، ئاندىن قاننى جىگەر ۋېناسى ئارقىلىق تۆۋەنكى كاۋاك ۋېناغا، يەنى ئومۇمىي تەن قان ئايلىنىشىغا كىرگۈزىدۇ. شۇڭلاشقا، قاپقا ۋېنا ۋە ئۇنىڭ تارماقلىرىنىڭ ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشىنى ۋە فۇنكسىيەسىنى چۈشىنىش، ھەزىم قىلىش ۋە جىگەر كېسەللىكلىرىنى دىئاگنوز قىلىش ۋە داۋالاشتا ھالقىلىق رول ئوينايدۇ.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

قاپقا ۋىنا ۋە ئۇنىڭ تارماقلىرى (Portal vein and its tributaries, 门静脉及其属支)
قاپقا ۋېنا سىستېمىسى ھەزىم قىلىش ئەزالىرى ۋە تالدىن كەلگەن قاننى يىغىپ، جىگەرگە يەتكۈزىدىغان ئالاھىدە ۋېنا تورىدۇر. ئۇنىڭ غولى بولغان قاپقا ۋېنا ئادەتتە ئۈچەي بېغىش پەردە يۇقىرىقى ۋېناسى بىلەن تال ۋېناسىنىڭ ئاشقازان ئاستى بېزىنىڭ كەينىدە بىرلىشىشىدىن ھاسىل بولىدۇ. ئۇنىڭ ئاساسلىق تارماقلىرى ھەزىم قىلىش يولىنىڭ ھەرقايسى قىسىملىرىغا ماس كېلىدىغان بولۇپ، بۇلار ئۈچەي بېغىش پەردە يۇقىرىقى ۋە تۆۋەنكى ۋېنالىرى، تال ۋېناسى، ئاشقازان ۋېنالىرى قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. بۇ سىستېمىنىڭ ئەڭ مۇھىم رولى ئۈچەيدىن سۈمۈرۈلگەن ئوزۇقلۇق ماددىلارنى ۋە بەزى زىيانلىق ماددىلارنى سىستېمىلىق قان ئايلىنىشقا كىرىشتىن بۇرۇن جىگەرگە يەتكۈزۈپ بېرىپ، جىگەرنىڭ مېتابولىزم ۋە زەھەر قايتۇرۇش ئىقتىدارىنى جارى قىلدۇرۇشىغا كاپالەتلىك قىلىشتىن ئىبارەت.

• جىگەر (Liver, 肝)
  بەدەندىكى ئەڭ چوڭ ھەزىم قىلىش بېزى بولۇپ، مېتابولىزم، زەھەر قايتۇرۇش، ئۆت سۇيۇقلۇقى ئىشلەپچىقىرىش ۋە زاپاس ساقلاش قاتارلىق نۇرغۇن ھاياتىي فۇنكسىيەلەرنى ئۆتەيدۇ. قاپقا ۋېنا ئارقىلىق كەلگەن قان جىگەر ئىچىدە بىر تەرەپ قىلىنىدۇ.
• كىندىك ئەتراپ ۋىناسى (Paraumbilical veins, 附脐静脉)
  كىندىك ئەتراپىدا تۇغما يوقالماي قالغان كىچىك ۋېنالار بولۇپ، ئۇلار قاپقا ۋېنانى قورساق تېمىدىكى ۋېنالار بىلەن تۇتاشتۇرىدۇ. قاپقا ۋېنا بېسىمى ئۆرلىگەندە كېڭىيىپ، «مېدۇزانىڭ بېشى» دەپ ئاتىلىدىغان ئالامەتنى پەيدا قىلىدۇ.
• ئۆت خالتىسى (Gallbladder, 胆囊)
  جىگەر ئىشلەپچىقارغان ئۆت سۇيۇقلۇقىنى ساقلايدىغان ۋە قويۇلدۇرىدىغان كىچىك ئەزا. ئۇ جىگەرنىڭ ئاستى تەرىپىگە چاپلىشىپ تۇرىدۇ.
• ئۆت ۋىناسى (Cystic vein, 胆囊静脉)
  ئۆت خالتىسىدىكى قاننى يىغىپ، بىۋاسىتە قاپقا ۋېناسىغا قۇيۇلىدۇ.
• قاپقا ۋىنا (Portal vein, 门静脉)
  قاپقا ۋېنا سىستېمىسىنىڭ ئاساسلىق غولى بولۇپ، ھەزىم قىلىش يولى ۋە تالدىن كەلگەن قاننى جىگەرگە يەتكۈزىدۇ.
• ئاشقازان ئوڭ ۋىناسى (Right gastric vein, 胃右静脉)
  ئاشقازاننىڭ كىچىك ئەگمىسىنىڭ ئوڭ تەرىپىدىكى قاننى يىغىپ، بىۋاسىتە قاپقا ۋېناسىغا قۇيۇلىدۇ.
• ئاشقازان ئاستى بەز – ئون ئىككى بارماق ئۈچەي ۋىنا تومۇرى (Pancreaticoduodenal veins, 胰腺十二指肠静脉)
  ئاشقازان ئاستى بېزىنىڭ بېشى ۋە ئون ئىككى بارماق ئۈچەيدىكى قاننى يىغىپ، ئۈچەي بېغىش پەردە يۇقىرىقى ۋېناسىغا ياكى قاپقا ۋېناسىغا قۇيۇلىدۇ.
• ئاشقازان چاۋا ئوڭ ۋىنا تومۇرى (Right gastro-omental vein, 胃网膜右静脉)
  ئاشقازاننىڭ چوڭ ئەگمىسىنىڭ ئوڭ تەرىپىدىكى قاننى يىغىپ، ئۈچەي بېغىش پەردە يۇقىرىقى ۋېناسىغا قۇيۇلىدۇ.
• ئۈچەي بېغىش پەردە يۇقىرىقى ۋىناسى (Superior mesenteric vein, 肠系膜上静脉)
  ئىنچىكە ئۈچەي (ئون ئىككى بارماق ئۈچەينىڭ بىر قىسمىدىن باشقا)، سۆڭە ئۈچەي، قوشۇمچە ئۈچەي ۋە يوغۇن ئۈچەينىڭ ئوڭ يېرىمىدىكى قاننى يىغىدۇ. ئۇ قاپقا ۋېناسىنى ھاسىل قىلىدىغان ئىككى چوڭ ۋېنانىڭ بىرى.
• ئوڭ بوغماق ئۈچەي ۋىناسى (Right colic vein, 右结肠静脉)
  يۇقىرىغا ئۆرلىگۈچى بوغماق ئۈچەيدىكى قاننى يىغىپ، ئۈچەي بېغىش پەردە يۇقىرىقى ۋېناسىغا قۇيۇلىدۇ.
• يانپاش بوغماق ئۈچەي ۋىناسى (Ileocolic vein, 回结肠静脉)
  يانپاش ئۈچەينىڭ ئاخىرقى قىسمى، سۆڭە ئۈچەي ۋە يۇقىرىغا ئۆرلىگۈچى بوغma ئۈچەينىڭ باشلىنىش قىسمىدىكى قاننى يىغىدۇ.
• تۈز ئۈچەي يۇقىرىقى ۋىناسى (Superior rectal vein, 直肠上静脉)
  تۈز ئۈچەينىڭ يۇقىرى قىسمىدىكى قاننى يىغىپ، ئۈچەي بېغىش پەردە تۆۋەنكى ۋېناسىغا قۇيۇلىدۇ.
• S شەكىللىك بوغماق ئۈچەي ۋىناسى (Sigmoid veins, 乙状结肠静脉)
  S شەكىللىك بوغماق ئۈچەيدىكى قاننى يىغىپ، ئۈچەي بېغىش پەردە تۆۋەنكى ۋېناسىغا قۇيۇلىدۇ.
• سول بوغماق ئۈچەي (Left colic vein, 左结肠静脉)
  تۆۋەنگە يانپاشلىغۇچى بوغماق ئۈچەيدىكى قاننى يىغىپ، ئۈچەي بېغىش پەردە تۆۋەنكى ۋېناسىغا قۇيۇلىدۇ.
• ئۈچەي بېغىش پەردە تۆۋەنكى ۋىناسى (Inferior mesenteric vein, 肠系膜下静脉)
  يوغۇن ئۈچەينىڭ سول يېرىمى (تۆۋەنگە يانپاشلىغۇچى بوغماق ئۈچەي، S شەكىللىك بوغماق ئۈچەي ۋە تۈز ئۈچەينىڭ يۇقىرى قىسمى) دىكى قاننى يىغىدۇ. ئۇ ئادەتتە تال ۋېناسىغا قۇيۇلىدۇ.
• ئاشقازان چاۋا سول ۋىناسى (Left gastro-omental vein, 胃网膜左静脉)
  ئاشقازاننىڭ چوڭ ئەگمىسىنىڭ سول تەرىپىدىكى قاننى يىغىپ، تال ۋېناسىغا قۇيۇلىدۇ.
• ئاشقازان ئاستى بەز ۋىناسى (Pancreatic veins, 胰腺下静脉)
  ئاشقازان ئاستى بېزىنىڭ تېنى ۋە قۇيرۇقىدىكى قاننى يىغىدىغان بىر نەچچە كىچىك ۋېنالار بولۇپ، ئۇلار تال ۋېناسىغا قۇيۇلىدۇ.
• تال ۋىناسى (Splenic vein, 脾静脉)
  تال، ئاشقازان ئاستى بېزى ۋە ئاشقازاننىڭ بىر قىسمىدىكى قاننى يىغىدۇ. ئۇ ئۈچەي بېغىش پەردە يۇقىرىقى ۋېناسى بىلەن بىرلىشىپ، قاپقا ۋېناسىنى ھاسىل قىلىدۇ.
• ئاشقازان سول ۋىناسى (Left gastric vein, 胃左静脉)
  ئاشقازاننىڭ كىچىك ئەگمىسىنىڭ سول تەرىپىدىكى قاننى يىغىپ، بىۋاسىتە قاپقا ۋېناسىغا قۇيۇلىدۇ.
• تال (Spleen, 脾)
  قورساق بوشلۇقىنىڭ سول يۇقىرى تەرىپىگە جايلاشقان بولۇپ، ئىممۇنىتېت سىستېمىسىنىڭ مۇھىم بىر قىسمى. ئۇ قېرىغان قىزىل قان ھۈجەيرىلىرىنى تازىلايدۇ ۋە قان زاپاس ساقلايدۇ.
• ئاشقازان (Stomach, 胃)
  ھەزىم قىلىش يولىنىڭ ئەڭ كەڭ قىسمى بولۇپ، يېمەكلىكلەرنى ۋاقىتلىق ساقلايدۇ ۋە ئاشقازان كىسلاتاسى ئارقىلىق دەسلەپكى قەدەمدە ھەزىم قىلىدۇ.

خۇلاسە

قاپقا ۋېنا سىستېمىسى بەدەننىڭ مېتابولىزم مەركىزى بولغان جىگەر بىلەن ھەزىم قىلىش ئەزالىرى ئارىسىدىكى ھالقىلىق كۆۋرۈك. ئۇنىڭ نورمال فۇنكسىيەسى بەدەننىڭ ئوزۇقلۇق ماددىلارنى ئۈنۈملۈك قوبۇل قىلىشى ۋە زىيانلىق ماددىلاردىن تازىلىنىشى ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم. بۇ سىستېمىدا مەسىلە كۆرۈلگەندە، ئېغىر ئاقىۋەتلەر كېلىپ چىقىدۇ. بۇنىڭ ئىچىدىكى ئەڭ كۆپ ئۇچرايدىغىنى قاپقا ۋېنا يۇقىرى بېسىمى (portal hypertension) بولۇپ، ئۇ ئاساسلىقى جىگەر قېتىشىش (liver cirrhosis) سەۋەبىدىن جىگەر ئىچىدىكى قان ئېقىمىنىڭ توسالغۇغا ئۇچرىشىدىن كېلىپ چىقىدۇ.

قاپقا ۋېنا بېسىمى ئۆرلىگەندە، قان جىگەرنى ئايلىنىپ ئۆتۈش ئۈچۈن باشقا يوللارنى ئىزدەيدۇ، بۇنىڭ بىلەن قاپقا ۋېنا بىلەن تەن ۋېنا سىستېمىسى ئوتتۇرىسىدىكى نورمالدا يېپىق تۇرىدىغان تۇتاشما يوللار ئېچىلىپ كېتىدۇ. بۇ بىر قاتار كلىنىكىلىق مەسىلىلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ:

• ئەسسېتس (Ascites): قورساق بوشلۇقىغا كۆپ مىقداردا سۇيۇقلۇق يىغىلىپ قېلىش.
• قىزىلئۆڭگەچ ۋېناسىنىڭ كېڭىيىشى (Esophageal varices): قىزىلئۆڭگەچنىڭ تۆۋەنكى قىسمىدىكى ۋېنالار كېڭىيىپ، بېسىم ئاستىدا يېرىلىپ، ھاياتقا خەۋپ ئېلىپ كېلىدىغان قاناشنى پەيدا قىلىدۇ.
• تالنىڭ چوڭىيىشى (Splenomegaly): قاننىڭ تالدا قاپسىلىپ قېلىشى سەۋەبىدىن تالنىڭ ھەجىمى چوڭىيىپ كېتىدۇ.
• جىگەر خاراكتېرلىك مېڭە كېسەللىكى (Hepatic encephalopathy): جىگەر زەھەرلىك ماددىلارنى (بولۇپمۇ ئاممىياك) تازىلىيالمىغانلىقتىن، بۇ ماددىلار مېڭىگە بېرىپ، نېرۋا سىستېمىسىنىڭ فۇنكسىيەسىنى قالايمىقانلاشتۇرىدۇ.

بۇ سىستېمىنىڭ ئاناتومىيىلىك قۇرۇلمىسىنى، بولۇپمۇ قايسى تارماق ۋېنانىڭ قايسى ئەزانى قان بىلەن تەمىنلەيدىغانلىقىنى ئېنىق بىلىش، قورساق بوشلۇقى ئوپېراتسىيەلىرىدە، بولۇپمۇ جىگەر، ئاشقازان ئاستى بېزى ۋە ئۈچەي ئوپېراتسىيەلىرىدە، قان تومۇرلارنى خاتا زەخىملەندۈرۈپ قويۇشنىڭ ئالدىنى ئېلىشتا ئىنتايىن مۇھىم.

خۇلاسىلىغاندا، قاپقا ۋېنا ۋە ئۇنىڭ تارماقلىرى پەقەت قان قايتۇرۇش يولىلا بولۇپ قالماستىن، بەلكى پۈتكۈل بەدەننىڭ ئوزۇقلۇق مېتابولىزمى ۋە ساغلاملىقىنى ساقلاشتىكى ھالقىلىق بىر قۇرۇلمىدۇر. ئۇنىڭ ساغلاملىقى جىگەرنىڭ ساغلاملىقى بىلەن بىۋاسىتە مۇناسىۋەتلىك.