ئىنسانلارنىڭ قولى، بولۇپمۇ ئالقان قىسمى، بەدەندىكى ئەڭ مۇرەككەپ ۋە نازۇك قۇرۇلمىلارنىڭ بىرى بولۇپ، ئۇ بىزنىڭ تۇتۇش، سېزىش ۋە ئىنچىكە ھەرىكەتلەرنى ئېلىپ بېرىشىمىزدا ھەل قىلغۇچ رول ئوينايدۇ. ئالقاننىڭ ئاناتومىيەلىك تۈزۈلۈشى كۆپ قاتلاملىق بولۇپ، تېرە ئاستىدىكى قوغدىغۇچى پەردىلەر، بارماقلارنى ھەرىكەتلەندۈرىدىغان مۇسكۇللار، ھاياتلىق مەنبەسى بولغان قان تومۇرلار ۋە سەزگۈ-ھەرىكەت بۇيرۇقلىرىنى يەتكۈزىدىغان نېرۋا تورلىرىدىن تەركىب تاپقان.
بۇ ماقالىدە بىز تەمىنلەنگەن تىببىي دىئاگراممىغا ئاساسەن، قول ئالقان يۈزىدىكى (يۈزە قەۋەت) مۇھىم ئەزالارنىڭ ئورنى ۋە ئىقتىدارىنى تەپسىلىي تونۇشتۇرىمىز. بۇ بىلىملەر قول تاشقى كېسەللىكلەر دوختۇرلىرى، تىببىي ئوقۇغۇچىلار ۋە ئادەم بەدىنى قۇرۇلمىسىغا قىزىققۇچىلار ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم بولۇپ، قولدا كۆرۈلىدىغان كېسەللىكلەرگە دىئاگنوز قويۇش ۋە داۋالاشتا ئەمەلىي ئەھمىيەتكە ئىگە.
رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى
رەسىمدىكى ئاناتومىيەلىك قۇرۇلمىلارنىڭ تەپسىلىي تىزىملىكى
تۆۋەندە رەسىمدىكى ھەربىر بەلگە (Label) تەرتىپ بويىچە تەپسىلىي چۈشەندۈرۈلدى:
- قول ئالقان تەرەپ مۇسكۇل، قان تومۇر ۋە نېرۋىلار (Muscles, Blood Vessels and Nerves of the Palm | 手掌面肌肉，血管和神经)
بۇ بۆلەك قول ئالقىنىنىڭ ئالدى تەرىپىگە جايلاشقان بارلىق يۇمشاق توقۇلمىلارنىڭ ئومۇمىي گەۋدىسىنى كۆرسىتىدۇ. بۇ يەردە ئالقان پەي پەردىسى ئاستىدا بىلەك ئارتېرىيىسى ۋە يان بىلەك ئارتېرىيىسىنىڭ تۇتىشىشىدىن ھاسىل بولغان «ئالقان يۈزە يايى» (Superficial Palmar Arch) ۋە ئۇنىڭدىن تارقالغان قان تومۇرلار تورى مەۋجۇت. شۇنىڭ بىلەن بىرگە، ئوتتۇرا نېرۋا ۋە بىلەك نېرۋىسى بارماقلارنىڭ ھەرىكىتى ۋە تېرە سەزگۈسىنى كونترول قىلىش ئۈچۈن مۇرەككەپ بىر تورنى شەكىللەندۈرگەن بولۇپ، بۇ قۇرۇلمىلار قولنىڭ ئىقتىدارى ئۈچۈن ھاياتىي ئەھمىيەتكە ئىگە. - بىلەك نېرۋىسى (Ulnar Nerve | 尺神经)
بىلەك نېرۋىسى بىلەيزۈك ئارقىلىق ئالقانغا كىرىپ، كىچىك بارماق ۋە ئىسمىسىز بارماقنىڭ بىر قىسمىنى نېرۋا بىلەن تەمىنلەيدۇ. ئۇ يەنە ئالقاننىڭ ئىچكى قىسمىدىكى نۇرغۇن كىچىك مۇسكۇللارنىڭ ھەرىكىتىنى كونترول قىلىدۇ. - بىلەك ئارتېرىيىسى (Ulnar Artery | 尺动脉)
قولنى قان بىلەن تەمىنلەيدىغان ئاساسلىق ئىككى تومۇرنىڭ بىرى بولۇپ، ئالقاننىڭ ئىچكى تەرىپى (كىچىك بارماق تەرەپ) بويلاپ كىرىدۇ. ئۇ ئالقان يۈزە يايىنى شەكىللەندۈرۈشتىكى ئاساسلىق قان مەنبەسى ھېسابلىنىدۇ. - ئالقان قىسقا مۇسكۇلى (Palmaris Brevis | 掌短肌)
ئالقاننىڭ كىچىك بارماق تەرىپىدىكى تېرە ئاستىغا جايلاشقان تۆت تەرەپلىك نېپىز مۇسكۇل. ئۇ يىگىلغاندا ئالقاننىڭ ئىچكى تەرەپ تېرىسىنى قورۇپ، تۇتۇش كۈچىنى ئاشۇرۇشقا ياردەم بېرىدۇ. - چىمچىلاقنى پۈككۈچى قىسقا مۇسكۇل (Flexor Digiti Minimi Brevis | 小指短屈肌)
كىچىك بارماق (چىمچىلاق) نىڭ تۈۋىگە جايلاشقان مۇسكۇل بولۇپ، كىچىك بارماق دۆڭچىسى (Hypothenar) نىڭ بىر قىسمىدۇر. ئۇنىڭ ئاساسلىق ۋەزىپىسى كىچىك بارماقنىڭ بىرىنچى بوغۇمىنى پۈكۈش. - توغرا تۇتام (Transverse Fasciculi | 横束)
ئالقان پەي پەردىسىنىڭ تالالىرىنى بىر-بىرىگە توغرىسىغا تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان قاتتىق تالالىق باغلاق. ئۇ ئالقان تېرىسىنىڭ مۇقىملىقىنى ساقلاپ، پەيلەرنىڭ جايىدىن چىقىپ كەتمەسلىكىنى قوغدايدۇ. - بارماق ئالقان تەرەپ ئومۇمىي ئارتېرىيە (Common Palmar Digital Arteries | 指掌侧总动脉)
ئالقان يۈزە يايىسىدىن ئايرىلىپ چىققان قان تومۇرلار بولۇپ، بارماق ئارىلىقلىرىغا قاراپ ماڭىدۇ. بۇلار كېيىنچە ئىككىگە بۆلۈنۈپ، قوشنا بارماقلارنىڭ يان تەرەپلىرىنى قان بىلەن تەمىنلەيدۇ. - بارماق ئالقان تەرەپ خاس نېرۋا (Proper Palmar Digital Nerves | 指掌侧固有神经)
بارماق ئارىلىقلىرىدىكى ئومۇمىي نېرۋىلاردىن ئايرىلىپ، ھەربىر بارماقنىڭ ئىككى يېنىنى بويلاپ بارماق ئۇچىغىچە بارىدۇ. بۇ نېرۋىلار بارماق ئۇچىنىڭ ئىنتايىن سەزگۈر بولغان سېزىش ئىقتىدارىغا مەسئۇل. - بارماق ئالقان تەرەپ خاس ئارتېرىيە (Proper Palmar Digital Arteries | 指掌侧固有动脉)
بارماق ئومۇمىي ئارتېرىيىسىدىن ئايرىلىپ، ھەربىر بارماقنىڭ يان تەرىپىدە نېرۋا بىلەن بىللە ماڭىدۇ. ئۇ بارماق سۆڭەكلىرى، مۇسكۇللىرى ۋە تېرىسىنى ئوكسىگېنلىق قان بىلەن تەمىنلەيدۇ. - تالا غىلىپى كېسىشمە قىسمى (Cruciate Part of Fibrous Sheath | 纤维鞘交叉部)
بارماق پۈككۈچى مۇسكۇل پەيلىرىنى ئوراپ تۇرىدىغان تالا غىلىپىنىڭ X شەكىللىك (كېسىشكەن) قىسمى. بۇ قۇرۇلما بارماقلار پۈكۈلگەندە غىلىپنىڭ يىغىلىپ قالماسلىقىغا ۋە ئەۋرىشىم بولۇشىغا شارائىت ھازىرلايدۇ. - تالا غىلىپى ھالقىسىمان قىسمى (Annular Part of Fibrous Sheath | 纤维鞘环状部)
بارماق سۆڭەكلىرىنىڭ ئۈستىدە ئۈزۈك شەكلىدە ئورۇنلاشقان قاتتىق تالالىق قۇرۇلما (پۇلى دەپمۇ ئاتىلىدۇ). ئۇ پەيلەرنى سۆڭەككە يېقىنلاشتۇرۇپ بېسىپ تۇرۇش ئارقىلىق، بارماق پۈكۈلگەندە پەينىڭ «ياي» بولۇپ كۆتۈرۈلۈپ كېتىشىنىڭ ئالدىنى ئالىدۇ. - بارماق ئالقان تەرەپ خاس نېرۋا (Proper Palmar Digital Nerves | 指掌侧固有神经)
(رەسىمنىڭ ئوڭ ۋە سول تەرىپىدە كۆرسىتىلگەن). بۇ نېرۋىلار بارماقلارنىڭ ئالقان تەرىپىدىكى تېرىنىڭ ئاغرىق، تېمپېراتۇرا ۋە سېزىمىنى مەركىزىي نېرۋا سىستېمىسىغا يەتكۈزىدۇ. - كۆرسەتكۈچ بارماق يان بىلەك تەرەپ ئارتېرىيە (Radialis Indicis Artery | 示指桡侧动脉)
ئادەتتە يان بىلەك ئارتېرىيىسىدىن بىۋاسىتە كېلىدىغان بولۇپ، كۆرسەتكۈچى بارماق (سۇق بارماق)نىڭ يان تەرىپىنى (باش بارماققا قارايدىغان تەرىپىنى) قان بىلەن تەمىنلەيدۇ. - ئالقان يۈزە توغرا تارىمۇش (Superficial Transverse Metacarpal Ligament | 掌浅横韧带)
بارماق ئۇلانما سۆڭەكلىرىنىڭ (Metacarpals) بېشىنى بىر-بىرىگە تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان توغرا تالالىق بەلۋاغ. ئۇ ئالقاننىڭ كەڭلىكىنى ساقلاش ۋە تۇتۇش ھەرىكىتى جەريانىدا مۇقىملىقنى ئاشۇرۇش رولىنى ئوينايدۇ. - ئالقان پەي پەردىسى (Palmar Aponeurosis | 掌腱膜)
ئالقاننىڭ ئوتتۇرىسىغا جايلاشقان ئۈچبۇلۇڭ شەكىللىك، ئىنتايىن قاتتىق ۋە قېلىن پەردە. ئۇ ئالقاننىڭ چوڭقۇر قىسمىدىكى تومۇر ۋە نېرۋىلارنى قوغدايدۇ ھەمدە ئالقان تېرىسىنىڭ سىيرىلىپ كېتىشىنىڭ ئالدىنى ئالىدۇ. - باشبارماقنى پۈككۈچى قىسقا مۇسكۇل (Flexor Pollicis Brevis | 拇短屈肌)
باش بارماق دۆڭچىسى (Thenar) گە تەۋە مۇسكۇل بولۇپ، باش بارماقنىڭ تۈۋىگە جايلاشقان. ئۇ باش بارماقنى ئالقانغا قارىتىپ پۈكۈش رولىنى ئوينايدۇ. - ئالقان يۈزە شېخى (Superficial Palmar Branch [of Radial Artery] | 掌浅支)
يان بىلەك ئارتېرىيىسىدىن ئايرىلىپ چىققان كىچىك شاخ بولۇپ، ئالقان مۇسكۇللىرى ئارىسىدىن ئۆتۈپ بىلەك ئارتېرىيىسى بىلەن قوشۇلۇپ ئالقان يۈزە يايىنى ھاسىل قىلىدۇ. - باشبارماقنى كەرگۈچى قىسقا مۇسكۇل (Abductor Pollicis Brevis | 拇短展肌)
باش بارماق دۆڭچىسىنىڭ ئەڭ سىرتىغا جايلاشقان مۇسكۇل. ئۇ باش بارماقنى ئالقان تەكشىلىكىدىن يۇقىرىغا كۆتۈرۈش (كېرىش) ئارقىلىق نەرسىلەرنى تۇتۇشقا تەييارلىق قىلىدۇ. - ئوتتۇرا نېرۋا ئالقان شېخى (Palmar Branch of Median Nerve | 正中神经掌支)
ئوتتۇرا نېرۋىدىن بىلەيزۈك تونېلىغا كىرىشتىن بۇرۇن ئايرىلىپ چىققان كىچىك نېرۋا. ئۇ باش بارماق دۆڭچىسى ۋە ئالقان ئوتتۇرىسىدىكى تېرىنىڭ سەزگۈسىنى تەمىنلەيدۇ. - ئالقان ئۇزۇن مۇسكۇل پېيى (Palmaris Longus Tendon | 掌长肌腱)
بىلەكتىن كېلىپ ئالقان پەي پەردىسىگە تۇتىشىدىغان ئۇزۇن پەي. ئۇ ئالقان پەي پەردىسىنى تارتىپ جىجىلاش ۋە بىلەيزۈكنى پۈكۈشكە ياردەم بېرىدۇ (بەزى ئادەملەردە بۇ مۇسكۇل بولماسلىقى مۇمكىن).
ئالقان ئاناتومىيىسى ۋە كىلىنىكىلىق ئەھمىيىتى ھەققىدە قىسقىچە چۈشەنچە
قول ئالقان قىسمىنىڭ ئاناتومىيىسى «ئىككى دۆڭچە ۋە بىر ئويمانلىق» شەكلىدە تۈزۈلگەن. باش بارماق تەرەپتىكى مۇسكۇللار توپى «باش بارماق دۆڭچىسى» (Thenar eminence) دەپ ئاتالسا، كىچىك بارماق تەرەپتىكىسى «كىچىك بارماق دۆڭچىسى» (Hypothenar eminence) دەپ ئاتىلىدۇ. بۇ مۇسكۇللارنىڭ ساغلام بولۇشى قولنىڭ تۇتۇش كۈچى ۋە چەپچىللىكىنى بەلگىلەيدۇ. بولۇپمۇ ئوتتۇرا نېرۋا باش بارماق دۆڭچىسىدىكى مۇسكۇللارنى تەمىنلەيدىغان بولۇپ، بىلەيزۈك تونېل ئۇنىۋېرسال كېسەللىكىدە بۇ مۇسكۇللار سولىشىپ كېتىشى مۇمكىن.
قان ئايلىنىش سىستېمىسىدا، بىلەك ئارتېرىيىسى ۋە يان بىلەك ئارتېرىيىسى ئالقاندا بىر-بىرى بىلەن تۇتىشىپ «ئارتېرىيە يايى» (Arterial Arch) نى ھاسىل قىلىدۇ. بۇ قۇرۇلما، بىرەر تومۇر توسۇلۇپ قالغان تەقدىردىمۇ، بارماقلارنىڭ يەنە بىر تەرەپتىن قان بىلەن تەمىنلىنىشىگە كاپالەتلىك قىلىدۇ. «بارماق ئالقان تەرەپ خاس ئارتېرىيىلىرى» بارماقنىڭ ئىككى يېنىدا بولغاچقا، بارماق ئوپېراتسىيىلىرىدە بۇ تومۇرلارغا زىيان يەتكۈزۈپ قويۇشتىن ساقلىنىش ئىنتايىن مۇھىم.
بارماق پۈككۈچى پەيلەرنىڭ سىرتىدىكى «تالا غىلىپى» (Fibrous sheath) ناھايىتى ئىنچىكە قۇرۇلما بولۇپ، ئۇنىڭ ھالقىسىمان قىسمى (A-pulleys) ۋە كېسىشمە قىسمى (C-pulleys) بار. بۇ قۇرۇلمىلار خۇددى قارماقنىڭ يىپىنى قارماق دەستىسىگە تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان ھالقىلارغا ئوخشاش، پەيلەرنىڭ سۆڭەككە يېپىشىپ ھەرىكەت قىلىشىنى تەمىنلەيدۇ. ئەگەر بۇ ھالقىلار زەخىملەنسە، پەي سۆڭەكتىن ئايرىلىپ قېلىپ، بارماقنى تولۇق پۈككىلى بولمايدۇ.
نېرۋا سىستېمىسى جەھەتتە، ئوتتۇرا نېرۋا (Median Nerve) ئاساسەن باش بارماق، سۇق بارماق، ئوتتۇرا بارماق ۋە ئىسمىسىز بارماقنىڭ يېرىمىنىڭ سەزگۈسىگە مەسئۇل بولسا، بىلەك نېرۋىسى (Ulnar Nerve) قالغان كىچىك بارماق ۋە ئىسمىسىز بارماقنىڭ يېرىمىغا مەسئۇل. قولنىڭ مەزكۇر رايونلىرىدا ئۇيۇشۇش ياكى سېزىمنىڭ يوقىلىشى قايسى نېرۋىنىڭ زەخىملەنگەنلىكىدىن دېرەك بېرىدۇ.
ئاخىرىدا، «ئالقان پەي پەردىسى» (Palmar Aponeurosis) ئالقاننى قوغدايدىغان قالقان بولۇپ، ئۇ قول تېرىسى بىلەن مەھكەم تۇتاشقان. بۇ قۇرۇلما بەزىدە قېلىنلاپ ۋە قىسقىراپ كېتىپ، «دۇپۇيترېن تارىيىش كېسىلى» (Dupuytren’s contracture) نى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ، بۇنداق ئەھۋالدا بارماقلار ئالقانغا قاراپ تارتىلىپ قېلىپ، تۈزلىگىلى بولمايدىغان ھالەت شەكىللىنىدۇ. شۇڭا بۇ ئاناتومىيەلىك قۇرۇلمىلارنى چۈشىنىش كىلىنىكىلىق دىئاگنوز ئۈچۈن ئاچقۇچ ھېسابلىنىدۇ.
