قول دۈمبە تەرەپ مۇسكۇل، قان تومۇر ۋە نېرۋىلارنىڭ ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشى

ئىنسان قولىنىڭ دۈمبە تەرىپى (Hand Dorsum) ئىنتايىن نازۇك ۋە مۇرەككەپ قۇرۇلمىغا ئىگە بولۇپ، ئۇ پەقەت تېرە ۋە سۆڭەكتىنلا ئىبارەت ئەمەس. بۇ رايوندا قول بارماقلىرىنىڭ ھەرىكىتىنى كونترول قىلىدىغان مۇھىم مۇسكۇل پەيلىرى (Tendons)، سېزىمنى يەتكۈزىدىغان نېرۋا تورلىرى ۋە قان بىلەن تەمىنلەيدىغان ئارتېرىيە تومۇرلىرى جايلاشقان. قولنىڭ دۈمبە قىسمىدىكى تېرە نېپىز بولغاچقا، بۇ يەردىكى ئاناتومىيىلىك قۇرۇلمىلار، بولۇپمۇ قان تومۇرلار ۋە پەيلەر سىرتتىن ئېنىق بىلىنىپ تۇرىدۇ ۋە تاشقى جەھەتتىن زەخىملىنىش ئېھتىماللىقى يۇقىرى بولىدۇ.

كلىنىكىلىق مېدىتسىنا ۋە ئاناتومىيەدە، قول دۈمبە قۇرۇلمىسىنى پىششىق بىلىش ئىنتايىن مۇھىم. چۈنكى بۇ رايون تومۇرغا ئوكۇل سېلىش (IV access)، خىرۇرگىيىلىك ئوپېراتسىيەلەر ۋە نېرۋا زەخىملىنىشىنى داۋالاشتا كۆپ ئۇچرايدىغان رايوندۇر. بولۇپمۇ «يان بىلەك نېرۋىسى» ۋە «بىلەك نېرۋىسى» نىڭ تارماقلىرى قولنىڭ ئارقا تەرىپىدىكى سېزىمنى تەمىنلەشتە ھەل قىلغۇچ رول ئوينايدۇ. تۆۋەندە بىز بۇ رەسىمدىكى ھەر بىر ئاناتومىيىلىك نۇقتىنى تەپسىلىي تونۇشتۇرۇپ ئۆتىمىز.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

1. قول دۈمبە تەرەپ مۇسكۇل ، قان تومۇ ۋە نېرۋىلار ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشى (Anatomy of the Muscles, Vessels and Nerves of the Hand Dorsum | 手背面肌肉、 血管和神经)

بۇ سىخېما قولنىڭ دۈمبە قىسمىدىكى يۇمشاق توقۇلمىلارنىڭ ئورۇنلىشىشىنى كۆرسىتىپ بېرىدىغان بولۇپ، ئاساسلىقى قولنى ۋە بارماقلارنى تۈزلەشكە (Extension) ياردەم بېرىدىغان مۇسكۇل پەيلىرىنىڭ تارقىلىشىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. بۇ قۇرۇلمىدا تېرە ئاستىدا بىر قەدەر يۈزە جايلاشقان قان تومۇر تورلىرى ۋە نېرۋا شاخچىلىرى ئېنىق كۆرسىتىلگەن بولۇپ، ئۇلارنىڭ ئۆز-ئارا گىرەلىشىپ كەتكەن مۇرەككەپ تورى تەسۋىرلەنگەن. بۇ ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈش قولنىڭ نازۇك ھەرىكەتلىرىنى ئورۇنداش، تېمپېراتۇرا ۋە ئاغرىقنى سېزىش ھەمدە توقۇلمىلارنى ئوزۇقلۇق بىلەن تەمىنلەشتە ھەل قىلغۇچ رول ئوينايدۇ.

ئاناتومىيىلىك نۇقتىلارنىڭ تەپسىلىي چۈشەندۈرۈلۈشى

2. تۈزلىگۈچى مۇسكۇل تېرەك بەلۋىغى (Extensor Retinaculum | 伸肌支持带)
بۇ بىلەيزۈك بوغۇمىنىڭ ئارقا تەرىپىگە جايلاشقان تالالىق توقۇلما بەلۋىغى بولۇپ، مۇسكۇل پەيلىرىنىڭ ئۆز ئورنىدا مۇقىم تۇرۇشىنى تەمىنلەيدۇ. ئۇ خۇددى بىر «تۈگۈن»گە ئوخشاش بولۇپ، قولنى ھەرىكەت قىلغاندا پەيلەرنىڭ تېرە ئاستىدىن كۆتۈرۈلۈپ كېتىشىنىڭ ئالدىنى ئالىدۇ.

3. يان بىلەك نېرۋا يۈزە شېخى (Superficial Branch of Radial Nerve | 桡神经浅支)
بۇ نېرۋا قولنىڭ دۈمبە تەرىپىنىڭ، بولۇپمۇ باش بارماق، كۆرسەتكۈچ بارماق ۋە ئوتتۇرا بارماق قىسمىنىڭ تېرە سېزىمىنى تەمىنلەيدۇ. ئۇ بىلەيزۈك قىسمىدا ناھايىتى يۈزە جايلاشقان بولۇپ، سىرتقى زەخىملىنىشكە ئاسان ئۇچرايدۇ.

4. بىلەك نېرۋا قول دۈمبە شاخچىسى (Dorsal Branch of Ulnar Nerve | 尺神经手背支)
بۇ نېرۋا قولنىڭ چىمەلتەك (كىچىك بارماق) تەرىپىدىكى دۈمبە قىسمىنىڭ سېزىمىگە مەسئۇل بولىدۇ. ئۇ بىلەكنىڭ تۆۋەنكى قىسمىدىن ئايلىنىپ ئۆتۈپ، قول دۈمبىسىنىڭ ئىچكى تەرىپىگە (چىمەلتەك تەرەپكە) تارقىلىدۇ.

5. باشبارماقنى تۈزلىگۈچى قىسقا مۇسكۇل پېيى (Extensor Pollicis Brevis Tendon | 拇短伸肌腱)
بۇ پەي باش بارماقنىڭ بىرىنچى بوغۇمىنى (Metacarpophalangeal joint) تۈزلەشكە ۋە كېرىشكە ياردەم بېرىدۇ. ئۇ باش بارماقنىڭ تۈۋى قىسمىدا ئېنىق بىلىنىدىغان بولۇپ، «تاماكا تارتقۇچىلار ئويمىنى» (Anatomical snuffbox) نىڭ بىر چېگراسىنى شەكىللەندۈرىدۇ.

6. باشبارماقنى تۈزلىگۈچى ئۇزۇن مۇسكۇل پىيى (Extensor Pollicis Longus Tendon | 拇长伸肌腱)
بۇ پەي باش بارماقنىڭ ئەڭ ئۇچىدىكى بوغۇمنى تۈزلەشكە مەسئۇل بولۇپ، باش بارماقنى تولۇق كۆتۈرۈشتە مۇھىم رول ئوينايدۇ. ئۇ باش بارماق قىسقا تۈزلىگۈچى مۇسكۇلى بىلەن بىرلىكتە باش بارماقنىڭ جانلىق ھەرىكىتىنى كونترول قىلىدۇ.

7. يان بىلەك تەرەپ بىلەيزۈك بوغۇمىنى تۈزلىگۈچى ئۇزۇن مۇسكۇل پىيى (Extensor Carpi Radialis Longus Tendon | 桡侧腕长伸肌腱)
بۇ پەي بىلەيزۈك بوغۇمىنى تۈزلەش (ئارقىغا قايرىش) ۋە سىرتقا (باش بارماق تەرەپكە) قايرىش ھەرىكىتىگە قاتنىشىدۇ. ئۇ بىلەكنىڭ كۈچىنى قولغا يەتكۈزۈشتىكى ئاساسلىق تىرەك نۇقتىلىرىنىڭ بىرى ھېسابلىنىدۇ.

8. يان بىلەك تەرەپ بىلەيزۈك بوغۇمىنى تۈزلىگۈچى قىسقا مۇسكۇل پىيى (Extensor Carpi Radialis Brevis Tendon | 桡侧腕短伸肌腱)
بۇ پەي ئۇزۇن مۇسكۇل پېيى بىلەن بىرلىكتە بىلەيزۈكنى مۇقىملاشتۇرۇش ۋە تۈزلەشكە ياردەم بېرىدۇ. كىلىنىكىدا «تېننىس توپچىلار جەينىكى» كېسىلى كۆپىنچە مۇشۇ مۇسكۇلنىڭ باشلىنىش نۇقتىسىنىڭ زەخىملىنىشىدىن كېلىپ چىقىدۇ.

9. قول بارماقنى تۈزلىگۈچى مۇسكۇل پېيى (Extensor Digitorum Tendon | 指伸肌腱)
بۇ پەيلەر تۆت بارماقنىڭ (باش بارماقتىن باشقا) دۈمبە قىسمىغا تارقىلىپ، بارماقلارنى تۈزلەش ھەرىكىتىنىڭ ئاساسلىق ھەرىكەتلەندۈرگۈچ كۈچى بولۇپ ھېسابلىنىدۇ. ئۇلار قول دۈمبىسىدە ناھايىتى ئېنىق كۆرۈنۈپ تۇرىدىغان تۆت تال پەي شەكلىدە بولىدۇ.

10. چىمەلتەكنى تۈزلىگۈچى مۇسكۇل پىيى (Extensor Digiti Minimi Tendon | 小指伸肌腱)
بۇ مەخسۇس كىچىك بارماق (چىمەلتەك)قا بېرىپ ئۇلىنىدىغان مۇستەقىل بىر پەي بولۇپ، كىچىك بارماقنىڭ باشقا بارماقلاردىن ئايرىم ھەرىكەت قىلىشىغا ئىمكانىيەت بېرىدۇ. بۇ پەي كىچىك بارماقنى تۈزلەش جەريانىدا ئومۇمىي تۈزلىگۈچى پەيگە ياردەمچى بولىدۇ.

11. پەي ئارا بىرلەشمىسى (Intertendinous Connections / Juncturae Tendinum | 腱间结合)
بۇلار قول دۈمبىسىدىكى بارماق تۈزلىگۈچى پەيلەرنى ئۆز-ئارا تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان قىسقا تالالىق بەلۋاغلار. بۇ قۇرۇلما سەۋەبىدىن بىر بارماقنى (مەسىلەن ئۈزۈك بارماقنى) يالغۇز تولۇق تۈزلەش بەزىدە تەس بولىدۇ، چۈنكى پەيلەر بىر-بىرىگە باغلانغان بولىدۇ.

12. سۆڭەك ئارا دۈمبە تەرەپ مۇسكۇلى (Dorsal Interossei Muscles | 骨间背侧肌)
بۇلار قولنىڭ بەش سۆڭىكى (Metacarpals) ئارىسىغا جايلاشقان كىچىك مۇسكۇللار بولۇپ، بارماقلارنى كېرىش (ئايرىش) ۋە يىغىش ھەرىكىتىگە مەسئۇل. ئۇلار قولنىڭ ئىنچىكە ۋە كۈچلۈك تۇتۇش ھەرىكەتلىرىدە ئىنتايىن مۇھىم رول ئوينايدۇ.

13. ئالقان دۈمبە ئارتېرىيە (Dorsal Metacarpal Arteries | 掌背动脉)
بۇ ئارتېرىيەلەر قول دۈمبىسىدىكى مۇسكۇل ۋە پەيلەرنى قان بىلەن تەمىنلەيدىغان بولۇپ، سۆڭەك ئارىسىدىكى بوشلۇقلاردا ئورۇنلاشقان. ئۇلار ئاخىرىدا بارماق دۈمبە ئارتېرىيەلىرىگە بۆلۈنۈپ كېتىدۇ.

14. قول بارماق دۈمبە ئارتېرىيىسى (Dorsal Digital Arteries | 指背动脉)
بۇ ئىنچىكە قان تومۇرلار بارماقلارنىڭ دۈمبە تەرىپىنىڭ ئىككى يېنىنى بويلاپ ماڭىدۇ ۋە بارماق توقۇلمىلىرىنى ئوكسىگېنلىق قان بىلەن تەمىنلەيدۇ. ئۇلار بارماق ئۇچىغا بارغانسېرى ئىنچىكە بولۇپ، ئالقان تەرەپتىكى ئارتېرىيەلەر بىلەن تورلىشىدۇ.

15. قول بارماق دۈمبە نېرۋىسى (Dorsal Digital Nerves | 指背神经)
بۇ نېرۋىلار بارماقلارنىڭ دۈمبە تەرىپىدىكى تېرىنىڭ سېزىمىنى مېڭىگە يەتكۈزىدۇ. ئۇلار ئادەتتە بارماقنىڭ ئوتتۇرا بوغۇمىغىچە بولغان قىسىمنىڭ سېزىمىگە مەسئۇل بولۇپ، ئۇنىڭدىن يۇقىرىقى قىسىم ئادەتتە ئالقان نېرۋىلىرى تەرىپىدىن تەمىنلىنىدۇ.

16. بارماق ئالقان تەرەپ خاس نېرۋا (Proper Palmar Digital Nerves | 指掌侧固有神经)
گەرچە ئىسمى «ئالقان تەرەپ» بولسىمۇ، بۇ نېرۋىلارنىڭ شاخچىلىرى بارماق ئۇچىنىڭ دۈمبە تەرىپىگىچە ئايلىنىپ كېلىدۇ. شۇڭلاشقا، بارماق ئۇچىنىڭ تىرناق ئەتراپىدىكى سېزىملىرى مۇشۇ نېرۋىلار ئارقىلىق يەتكۈزۈلىدۇ.

قول دۈمبە ئاناتومىيىسىنىڭ كلىنىكىلىق ۋە فۇنكسىيەلىك ئەھمىيىتى

قول دۈمبە تەرەپ قۇرۇلمىسى (Dorsal Hand Anatomy) كىلىنىكىلىق داۋالاشتا ئالاھىدە ئورۇنغا ئىگە. بىرىنچىدىن، بۇ رايوندىكى ۋېنا تومۇرلىرى (Venous Network) ناھايىتى مول ۋە يۈزە بولغاچقا، دوختۇرخانىلاردا بىمارلارغا سۇيۇقلۇق ئېسىش ۋە قان ئېلىشتا ئەڭ كۆپ تاللىنىدىغان ئورۇن ھېسابلىنىدۇ. قان تومۇرلارنىڭ ئېنىق كۆرۈنۈشى ۋە تېرە ئاستى يېغىنىڭ ئازلىقى بۇ جەرياننى ئاسانلاشتۇرىدۇ.

ئىككىنچىدىن، قول دۈمبىسىدىكى پەيلەر (Tendons) تېرە يۈزىگە بەك يېقىن بولغاچقا، پىچاق كېسىۋېلىش ياكى ئەينەك زەخىمى قاتارلىق ھادىسىلەردە تۈزلىگۈچى پەيلەرنىڭ ئۈزۈلۈپ كېتىش ئېھتىماللىقى يۇقىرى بولىدۇ. ئەگەر «تۈزلىگۈچى مۇسكۇل پېيى» ئۈزۈلسە، بىمار بارمىقىنى تۈزلىيەلمەيدۇ، بۇ كىلىنىكىدا دائىم ئۇچرايدىغان تاشقى زەخىم تۈرىدۇر. شۇڭا بۇ پەيلەرنىڭ ئورنىنى ئېنىق بىلىش دىئاگنوز قويۇشتا بەك مۇھىم.

ئۈچىنچىدىن، نېرۋا سىستېمىسى جەھەتتە، يان بىلەك نېرۋىسى (Radial Nerve) ۋە بىلەك نېرۋىسى (Ulnar Nerve)نىڭ دۈمبە تەرەپتىكى تارقىلىش دائىرىسى ئېنىق چېگراغا ئىگە. قول دۈمبىسىدە غەيرىي سېزىم پەيدا بولۇش ياكى سېزىم يوقىلىش ئارقىلىق، دوختۇرلار يۇقىرىقى چوڭ نېرۋىلارنىڭ قەيەردە قىسىلىپ قالغانلىقى ياكى زەخىملەنگەنلىكىنى پەرەز قىلالايدۇ.

تۆتىنچىدىن، «پەي ئارا بىرلەشمىسى» (Juncturae Tendinum)نىڭ مەۋجۇت بولۇشى قولنىڭ مۇستەقىل ھەرىكىتىنى چەكلەپ تۇرىدۇ. مەسىلەن، نۇرغۇن كىشىلەرنىڭ ئۈزۈك بارمىقىنى يالغۇز كۆتۈرەلمەسلىكى دەل مۇشۇ پەيلەرنىڭ ئۆز-ئارا تۇتىشىپ كەتكەنلىكىدىن بولىدۇ. بۇ ئاناتومىيىلىك بىلىم مۇزىكانتلار ۋە قول ماھارىتى تەلەپ قىلىدىغان كەسىپ ئىگىلىرى ئۈچۈن قىزىقارلىق ۋە مۇھىم تېمىدۇر.

بەشىنچىدىن، رېماتىزملىق بوغۇم ياللۇغى قاتارلىق كېسەللىكلەر كۆپىنچە قولنىڭ دۈمبە تەرىپىدىكى پەي قاپچۇقلىرى ۋە بوغۇملاردا ئىپادىلىنىدۇ. سۆڭەك ئارا مۇسكۇللارنىڭ سولىشىشى ۋە پەيلەرنىڭ ئورنىدىن سىلىجىپ كېتىشى قولنىڭ شەكلىنى ئۆزگەرتىۋېتىدۇ. شۇڭا، بۇ نورمال ئاناتومىيىلىك قۇرۇلمىنى چۈشىنىش كېسەللىك ئۆزگىرىشلىرىنى بالدۇر بايقاشقا ياردەم بېرىدۇ.