سەقەنقۇر ۋە گۈمبەز ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشى

سەقەنقۇر ۋە گۈمبەز: ئەستە تۇتۇش ۋە ھېسسىياتنىڭ ئاناتومىيەلىك سىرى

ئىنسان مېڭىسىدىكى لىمفا سىستېمىسى ھېسسىياتىمىز، تۈرتكىمىز ۋە ئەڭ قىممەتلىك ئەسلىمىلىرىمىزنىڭ ماكانىدۇر. بۇ مۇرەككەپ نېرۋا تورىنىڭ يادروسىدا، ئىككى مۇھىم قۇرۇلما بار، ئۇلار بولسىمۇ سەقەنقۇر (Hippocampus) ۋە گۈمبەز (Fornix). دېڭىز ئېتىغا ئوخشىغان شەكلى سەۋەبىدىن «سەقەنقۇر» دەپ ئاتالغان بۇ قۇرۇلما، كۈندىلىك كەچۈرمىشلىرىمىزنى ئۇزۇن مۇددەتلىك ئەسلىمىلەرگە ئايلاندۇرۇشتىكى ھالقىلىق رولى بىلەن تونۇلغان. گۈمبەز بولسا بۇ ئەسلىمىلەرنى مېڭىنىڭ باشقا رايونلىرىغا يەتكۈزىدىغان ئاساسلىق ئۇچۇر «تاشيولى» ھېسابلىنىدۇ.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

سەقەنقۇر ۋە گۈمبەز ئاساسلىق قۇرۇلما تونۇشتۇرۇشى

1. سەقەنقۇر ۋە گۈمبەز (Hippocampus and Fornix, 海马和穹窿)

بۇلار لىمفا سىستېمىسىنىڭ مەركىزىي تەركىبىي قىسىملىرى بولۇپ، ئاساسلىقى ئەستە تۇتۇش، ئۆگىنىش ۋە بوشلۇقتا يول تېپىش فۇنكسىيەلىرىگە مەسئۇل. چىكە ياپرىقىنىڭ ئىچكى قىسمىغا جايلاشقان سەقەنقۇر، قىسقا مۇددەتلىك ئەسلىمىلەرنى ئۇزۇن مۇددەتلىك ساقلاش ئۈچۈن «مۇستەھكەملەش» رولىنى ئوينايدۇ. C شەكىللىك نېرۋا تالالىرى دەستىسى بولغان گۈمبەز بولسا، سەقەنقۇردىن چىققان ئۇچۇرلارنى ئەمچەكسىمان تەن ۋە باشقا نېرۋا يادرولىرىغا يەتكۈزىدىغان ئاساسلىق چىقىش يولى بولۇپ، ئۇلار بىرلىشىپ ئەستە تۇتۇشنىڭ ھالقىلىق ئايلانمىسىنى (Papez circuit) تەشكىل قىلىدۇ.

ھەر بىر قۇرۇلمىنىڭ تەپسىلىي چۈشەندۈرۈلۈشى

• گۈمبەز تېنى (Body of Fornix, 穹窿体)
  گۈمبەزنىڭ ئوتتۇرا قىسمى بولۇپ، قاداق تەننىڭ دەل ئاستىدا ياتىدۇ. ئۇ ئىككى تەرەپتىكى گۈمبەز پۇتلىرىنىڭ بىرلىشىشىدىن ھاسىل بولۇپ، نېرۋا تالالىرىنىڭ ئالدىغا قاراپ داۋاملىشىشىغا يول ئېچىپ بېرىدۇ.
• گۈمبەز پۇتى (Crus of Fornix, 穹窿脚)
  گۈمبەزنىڭ كەينى قىسمىدىكى ئىككى شاخچىسى بولۇپ، ھەر بىرى ئۆز تەرىپىدىكى سەقەنقۇردىن باشلىنىدۇ. ئۇ سەقەنقۇردىن چىققان نېرۋا تالالىرىنى يىغىپ، گۈمبەز تېنىگە يەتكۈزىدۇ.
• ئارقا گەجگە مۈڭگۈز شارچىسى (Bulb of the posterior horn, 后[枕]角球)
  يان مېڭە دالانچىسىنىڭ كەينى (گەجگە) مۈڭگۈزىنىڭ ئىچكى تام قىسمىدىكى ئۆسۈك. ئۇ قاداق تەننىڭ قۇيرۇق قىسمىدىن قارشى تەرەپكە ئۆتىدىغان نېرۋا تالالىرى تەرىپىدىن ھاسىل قىلىنىدۇ.
• قۇش ئوشۇقى (Calcar Avis, 禽距)
  يان مېڭە دالانچىسىنىڭ كەينى مۈڭگۈزىدىكى يەنە بىر كۆرۈنەرلىك ئۆسۈك. ئۇ چوڭقۇر ئوشۇقسىمان ئېرىقچىنىڭ (calcarine sulcus) ئىچكە ئىتتىرىشىدىن شەكىللەنگەن بولۇپ، كۆرۈش پوستلاق قەۋىتى بىلەن مۇناسىۋەتلىك.
• يان قوشۇمچە ئۈچ بۇرجەك (Collateral Trigone, 侧副三角)
  يان مېڭە دالانچىسىنىڭ تۆۋەنكى مۈڭگۈزى بىلەن كەينى مۈڭگۈزىنىڭ تۇتاشقان يېرىدىكى تەكشى، ئۈچبۇلۇڭ شەكىللىك رايون. ئۇنىڭ ئاستىدا يان قوشۇمچە ئېرىقچە (collateral sulcus) جايلاشقان.
• چىشسىمان بۈدرە (Dentate Gyrus, 齿状回)
  سەقەنقۇرنىڭ ئىچكى قىسمىغا جايلاشقان، چىشلىق گىرۋەككە ئوخشايدىغان نېرۋا توقۇلمىسى. ئۇ يېڭى ئەسلىمىلەرنى شەكىللەندۈرۈش ۋە پەرقلەندۈرۈشتە ئىنتايىن مۇھىم رول ئوينايدۇ ھەمدە چوڭلار مېڭىسىدە يېڭى نېرۋا ھۈجەيرىلىرى ھاسىل بولىدىغان ئاز ساندىكى رايونلارنىڭ بىرى.
• سەقەنقúr كۈنلۈكى (Fimbria of Hippocampus, 海马伞)
  سەقەنقۇردىن چىققان نېرۋا تالالىرىنىڭ يىغىلىپ، گۈمبەز پۇتىغا تۇتىشىشتىن بۇرۇن ھاسىل قىلغان نېپىز، ئاق ماددا قەۋىتى. ئۇ سەقەنقۇرنىڭ ئاساسلىق ئۇچۇر چىقىرىش يولىنىڭ باشلىنىش نۇقتىسى.
• سەقەنقۇر (Hippocampus, 海马)
  چىكە ياپرىقىنىڭ ئىچكى قىسمىغا جايلاشقان، دېڭىز ئېتىغا ئوخشايدىغان ئەگرى قۇرۇلما. ئۇ قىسقا مۇددەتلىك ئەسلىمىلەرنى ئۇزۇن مۇددەتلىك ئەسلىمىلەرگە ئايلاندۇرۇشتا ۋە بوشلۇقتا يول تېپىشتا ھالقىلىق رول ئوينايدۇ.
• سەقەنقۇر پۇتى (Pes Hippocampi, 海马足)
  سەقەنقۇرنىڭ ئەڭ ئالدىنقى، كېڭەيگەن قىسمى بولۇپ، ھايۋاننىڭ پېيىگە ئوخشىغان بىر نەچچە كىچىك ئېرىقچىسى بار. ئۇ بادامسىمان يادرو (amygdala) بىلەن يېقىن جايلاشقان.
• سەقەنقۇر يان بۈدرىسى (Parahippocampal Gyrus, 海马旁回)
  سەقەنقۇرنى ئوراپ تۇرىدىغان چوڭراق پوستلاق قەۋىتى رايونى. ئۇ سەقەنقۇر بىلەن چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتى ئوتتۇرىسىدىكى ئۇچۇر ئالماشتۇرۇشنىڭ مۇھىم كۆۋرۈكى بولۇپ، ئەسلىمىلەرنى كودلاش ۋە قايتا ئەسلەشتە مۇھىم رول ئوينايدۇ.
• ئەمچەكسىمان تەن (Mammillary Body, 乳头体)
  گۈمبەز تۈۋرۈكىنىڭ ئاخىرلىشىش نۇقتىسى بولۇپ، گىپوتالامۇسنىڭ كەينى-تۆۋەن قىسمىغا جايلاشقان. ئۇ ئەستە تۇتۇش ئايلانمىسىدىكى مۇھىم بىر بېكەت بولۇپ، ئەسلىمىلەرنى ئەسلەش بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك.
• گۈمبەز تۈۋرۈكى (Column of Fornix, 穹窿柱)
  گۈمبەزنىڭ ئالدىنقى، تۆۋەنگە ئېگىلگەن قىسمى. ئۇ گۈمبەز تېنىدىن باشلىنىپ، ئەمچەكسىمان تەن ۋە باشقا نېرۋا يادرولىرىغا بېرىپ تۇتىشىدۇ.
• ئالدى بىرلەشمە (Anterior Commissure, 前连合)
  گۈمبەز تۈۋرۈكىنىڭ دەل ئالدىدىن ئۆتىدىغان كىچىك نېرۋا تالالىرى دەستىسى. ئۇ ئىككى مېڭە يېرىم شارىنىڭ چىكە ياپراقلىرى ۋە پۇراش سىستېمىسىنى ئۆزئارا تۇتاشتۇرىدۇ.
• قاداق تەن (Corpus Callosum, 胼胝体)
  ئىككى مېڭە يېرىم شارىنى تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان ئەڭ چوڭ نېرۋا تالالىرى دەستىسى. گۈمبەز ئۇنىڭ ئاستىدا، ئۇنىڭ ئەگمىسى بويىچە ماڭىدۇ.

سەقەنقۇر ۋە گۈمبەزنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بۇ مۇرەككەپ سىستېما ئىنساننىڭ كىملىكىنى ۋە دۇنيا قارىشىنى شەكىللەندۈرۈشتە ئاساسلىق رول ئوينايدۇ. بىزنىڭ ھەر بىر ئەسلىمىمىز، ئۆگەنگەن ھەر بىر بىلىمىمىز ۋە ماھارىتىمىزنىڭ مېڭىمىزدە ساقلىنىشى دەل سەقەنقۇرنىڭ «ئەسلىمە مۇستەھكەملەش» فۇنكسىيەسىگە باغلىق. بۇ جەرياندا، سەقەنقۇر ئوخشىمىغان سېزىم ئەزالىرىدىن كەلگەن ئۇچۇرلارنى بىرىكتۈرۈپ، بىر پۈتۈن ۋەقەلىك ئەسلىمىسىنى ھاسىل قىلىدۇ، ئاندىن بۇ ئەسلىمىلەرنى چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىنىڭ ھەرقايسى جايلىرىغا «ساقلاشقا» يەتكۈزىدۇ. گۈمبەز بولسا بۇ ئۇچۇر يەتكۈزۈش جەريانىدىكى ھالقىلىق يول ھېسابلىنىدۇ.

بۇ قۇرۇلمىلارنىڭ كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى ئىنتايىن زور. سەقەنقۇرنىڭ زەخىملىنىشى (مەسىلەن، ئوكسىگېن يېتىشمەسلىك، چىكە ياپرىقى تۇتقاقلىقى ياكى ئالزھېمېر كېسەللىكى سەۋەبىدىن) ئېغىر دەرىجىدىكى ئەستە تۇتۇش ئىقتىدارىنىڭ يوقىلىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. بۇنىڭ ئىچىدە ئەڭ كۆپ ئۇچرايدىغىنى ئالدىغا قارىتا ئۇنتۇغاقلىق (anterograde amnesia) بولۇپ، بىمار زەخىملەنگەندىن كېيىن يېڭى ئەسلىمىلەرنى شەكىللەندۈرەلمەيدۇ. داڭلىق بىمار H.M. نىڭ مىسالى بۇنىڭ ئەڭ ياخشى ئىسپاتىدۇر، ئۇنىڭ سەقەنقۇرى ئېلىۋېتىلگەندىن كېيİN ئۇ يېڭى ھېچقانداق ۋەقەنى ئەستە ساقلىيالمىغان.

سەقەنقۇرنىڭ فۇنكسىيەسى پەقەت ئەستە تۇتۇش بىلەنلا چەكلەنمەيدۇ. ئۇ يەنە تۆۋەندىكىدەك مۇھىم روللارنى ئوينايدۇ:

• بوشلۇقتا يول تېپىش: سەقەنقۇردا «ئورۇن ھۈجەيرىلىرى» (place cells) دەپ ئاتىلىدىغان ئالاھىدە نېرۋونلار بولۇپ، ئۇلار مەلۇم بىر ئورۇنغا بارغاندا ئاكتىپلىشىپ، مېڭىدە بىر «ئىدراك خەرىتىسى» (cognitive map) ھاسىل قىلىدۇ. بۇ بىزنىڭ يول تېپىشىمىز ۋە مۇھىتنى تونۇشىمىزغا ياردەم بېرىدۇ.
• ھېسسىياتنى تەڭشەش: سەقەنقۇر بادامسىمان يادرو (amygdala) ۋە باشقا لىمفا قۇرۇلمىلىرى بىلەن زىچ باغلانغان بولۇپ، ئەسلىمىلەرگە ھېسسىياتلىق مەنا بېرىش ۋە تەشۋىشلىنىش، روھىي چۈشكۈنلۈك قاتارلىق كەيپىياتلارنى تەڭشەشكە قاتنىشىدۇ.
• نېرۋونلارنىڭ قايتا يېڭىلىنىشى: سەقەنقۇر، بولۇپمۇ ئۇنىڭ چىشسىمان بۈدرىسى، چوڭلار مېڭىسىدە ئۆمۈر بويى يېڭى نېرۋا ھۈجەيرىلىرى ھاسىل بولىدىغان ئاز ساندىكى رايونلارنىڭ بىرى. بۇ جەريان ئۆگىنىش، ئەستە تۇتۇش ۋە كەيپىياتنى ياخشىلاش بىلەن مۇناسىۋەتلىك دەپ قارىلىدۇ.

خۇلاسىلىغاندا، سەقەنقۇر ۋە گۈمبەز پەقەت ئاناتومىيەلىك قۇرۇلما بولۇپلا قالماستىن، بەلكى بىزنىڭ ئۆتمۈشىمىزنى ساقلايدىغان، بۈگۈنىمىزنى چۈشىنىدىغان ۋە كەلگۈسىمىزنى پىلانلايدىغان ئاساسىي مېخانىزمدۇر. ئۇلارنىڭ فۇنكسىيەسىنى چوڭقۇر چۈشىنىش، ئەستە تۇتۇش ئىقتىدارىنى يوقىتىش كېسەللىكلىرىنى داۋالاش ۋە ئىنسان ئېڭىنىڭ سىرىنى ئېچىشتا يېڭى ئىمكانىيەتلەرنى يارىتىدۇ.