سۈيدۈك ئاجرىتىش سىستېمىسى، كۆپىنچە سۈيدۈك يولى دەپمۇ ئاتىلىدۇ، بەدەننىڭ ئەڭ مۇھىم سىستېمىلىرىنىڭ بىرى بولۇپ، ئۇ بۆرەك، سۈيدۈك نەيچىسى، دوۋساق ۋە سۈيدۈك يولىدىن تەركىب تاپىدۇ. بۇ سىستېمىنىڭ ئاساسلىق ۋەزىپىسى قاندىكى كېرەكسىز ماددىلار ۋە ئارتۇق سۇيۇقلۇقنى سۈزۈپ، سۈيدۈك ھاسىل قىلىش ۋە ئۇنى بەدەن سىرتىغا چىقىرىش ئارقىلىق بەدەننىڭ ئىچكى مۇھىت مۇقىملىقىنى ساقلاش. تۆۋەندە بىز بۇ سىستېمىنىڭ ھەرقايسى تەركىبىي قىسىملىرىنى رەسىمگە بىرلەشتۈرۈپ تەپسىلىي تونۇشتۇرىمىز.
رەسىمدىكى ئورگانلارنىڭ تونۇشتۇرۇلۇشى:
- جىگەر ۋېنا تومۇرى (Hepatic vein): بۇ تومۇر ئوكسىگېنسىز قاننى جىگەردىن تۆۋەنكى بوشلۇق ۋېناسىغا يەتكۈزۈش رولىنى ئوينايدۇ. ئۇ جىگەرنىڭ قېنىنى تازىلاپ، قايتا ئايلىنىشقا يەتكۈزىدىغان مۇھىم قان تومۇر ھېسابلىنىدۇ.
- قىزىلئۆڭگەچ (Esophagus): قىزىلئۆڭگەچ يۇتقۇنچاق بىلەن ئاشقازاننى تۇتاشتۇرىدىغان مۇسكۇللۇق نەيچە. گەرچە ئۇ ھەزىم قىلىش سىستېمىسىنىڭ بىر قىسمى بولسىمۇ، بۇ رەسىمدە ئۇنىڭ ئورنى باشقا ئەزالار بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىنى كۆرسىتىش ئۈچۈن سىزىلغان.
- تۆۋەنكى بوشلۇق ۋېناسى (Inferior vena cava): بۇ بەدەندىكى ئەڭ چوڭ ۋېنا قان تومۇرى بولۇپ، بەدەننىڭ تۆۋەنكى ۋە ئوتتۇرا قىسمىدىكى ئوكسىگېنسىز قاننى يىغىپ، يۈرەكنىڭ ئوڭ دالانچىسىگە يەتكۈزىدۇ. بۆرەك ۋېنا تومۇرىدىكى قانمۇ مۇشۇ تومۇرغا قۇيۇلىدۇ.
- بۆرەك ئۈستى بېزى (Adrenal gland): ھەر بىر بۆرەكنىڭ ئۈستىگە جايلاشقان كىچىككىنە ئىچكى ئاجراتما بەز. ئۇ ئادرېنالىن ۋە ستېروئىد قاتارلىق ھاياتلىق ئۈچۈن زۆرۈر بولغان كۆپ خىل ھورمونلارنى ئىشلەپچىقىرىدۇ.
- غول تومۇر (Aorta): غول تومۇر يۈرەكنىڭ سول قورساقچىسىدىن چىقىپ پۈتۈن بەدەنگە ئوكسىگېنلىق قان يەتكۈزىدىغان ئاساسلىق ۋە ئەڭ چوڭ ئارتېرىيە قان تومۇرىدۇر. بۆرەك ئارتېرىيە تومۇرىمۇ مۇشۇ غول تومۇردىن ئايرىلىپ چىقىدۇ.
- يانپاش سۆڭەك قىرى (Iliac crest): بۇ يانپاش سۆڭىكىنىڭ ئەگرى شەكىللىك ئۈستۈنكى گىرۋىكىدۇر. ئۇ داس بوشلۇقىدىكى ئەزالارنىڭ ئورنىنى بەلگىلەشتىكى مۇھىم ئاناتومىيىلىك بەلگە ھېسابلىنىدۇ.
- توغرا ئۈچەي (Rectum): بۇ چوڭ ئۈچەينىڭ ئەڭ ئاخىرقى قىسمى بولۇپ، تەرەتنى ۋاقىتلىق ساقلايدۇ ۋە ئاخىرىدا تۈز ئۈچەي ئارقىلىق سىرتقا چىقىرىدۇ. ئۇ ھەزىم قىلىش سىستېمىسىغا تەۋە، ئەمما دوۋساققا يېقىن جايلاشقان.
- بالىياتقۇ (Uterus): بۇ ئاياللارنىڭ كۆپىيىش سىستېمىسىدىكى مۇھىم ئەزا بولۇپ، داس بوشلۇقىدا دوۋساقنىڭ كەينىدە ۋە توغرا ئۈچەينىڭ ئالدىدا ياتىدۇ. ئۇ ھامىلىنىڭ يېتىلىشى ئۈچۈن مۇھىت بىلەن تەمىنلەيدۇ.
- بۆرەك ئارتېرىيە تومۇرى (Renal artery): بۇ قان تومۇرلار غول تومۇردىن ئايرىلىپ چىقىپ، بۆرەكلەرنى ئوكسىگېن ۋە ئوزۇقلۇققا باي قان بىلەن تەمىنلەيدۇ. بۆرەكلەرنىڭ نورمال خىزمىتى ئۈچۈن يېتەرلىك قان بىلەن تەمىنلىنىشىگە كاپالەتلىك قىلىدۇ.
- بۆرەك قاپىقى (Renal hilum): بۇ بۆرەكنىڭ ئىچكى تەرىپىدىكى ئويمان قىسمى بولۇپ، بۆرەك ئارتېرىيەسى، بۆرەك ۋېناسى، لىمفا تومۇرلىرى، نېرۋا ۋە سۈيدۈك نەيچىسى كىرىپ-چىقىدىغان ئۆتۈشمە ھېسابلىنىدۇ.
- بۆرەك ۋېنا تومۇرى (Renal vein): بۇ ۋېنا قان تومۇرى بۆرەكتە سۈزۈلۈپ تازىلانغان قاننى يىغىپ، تۆۋەنكى بوشلۇق ۋېناسىغا يەتكۈزىدۇ. ئۇ ئارقىلىق بەدەندىكى كېرەكسىز ماددىلار ئايرىۋېتىلگەندىن كېيىنكى «پاكىز» قان قايتا ئايلىنىشقا قاتنىشىدۇ.
- بۆرەك (Kidney): بۆرەك پۇرچاق شەكلىدىكى جۈپ ئەزا بولۇپ، سۈيدۈك ئاجرىتىش سىستېمىسىنىڭ يادرولۇق قىسمى ھېسابلىنىدۇ. ئۇنىڭ ئاساسلىق رولى قاندىكى زەھەرلىك ماددىلار، كېرەكسىز تۇزلار ۋە ئارتۇق سۇنى سۈزۈپ، سۈيدۈك ھاسىل قىلىشتۇر.
- سۈيدۈك نەيچىسى (Ureter): بۇ بۆرەكتە ھاسىل بولغان سۈيدۈكنى دوۋساققا يەتكۈزىدىغان ئىنچىكە، مۇسكۇللۇق نەيچىلەردۇر. ئۇلار رېتىملىق قىسقىراش ئارقىلىق سۈيدۈكنى ئۈزلۈكسىز تۆۋەنگە ئىتتىرىدۇ.
- دوۋساق (Urinary bladder): دوۋساق داس بوشلۇقىغا جايلاشقان، مۇسكۇللۇق خالتىسىمان ئەزا. ئۇ بۆرەكتىن كەلگەن سۈيدۈكنى ۋاقىتلىق ساقلاش ۋە مەلۇم مىقدارغا يەتكەندە سىرتقا چىقىرىش رولىنى ئوينايدۇ.
- سۈيدۈك يولى (Urethra): بۇ دوۋساقتىكى سۈيدۈكنى بەدەن سىرتىغا چىقىرىدىغان تۇتاشتۇرغۇچى نەيچە. ئەرلەر ۋە ئاياللاردا ئۇنىڭ ئۇزۇنلۇقى ۋە قۇرۇلمىسى ئوخشىمايدۇ.
سۈيدۈك ئاجرىتىش سىستېمىسىنىڭ ئومۇمىي رولى
سۈيدۈك ئاجرىتىش سىستېمىسى ئادەتتە پەقەت سۈيدۈك چىقىرىش بىلەنلا مۇناسىۋەتلىك دەپ قارالساقمۇ، ئەمەلىيەتتە ئۇنىڭ فۇنكسىيەسى تېخىمۇ كەڭ ۋە مۇرەككەپ. بۇ سىستېمىنىڭ يادروسى بولغان بۆرەكلەر ھەر كۈنى تەخمىنەن 180 لىتىر ئەتراپىدا قاننى سۈزۈپ، ئۇنىڭدىكى كېرەكسىز ماددىلارنى تازىلايدۇ. بۇ جەرياندا قان پلازمىسىدىكى پايدىلىق ماددىلار، مەسىلەن، شىكەر، ئامىنو كىسلاتاسى ۋە كۆپ قىسىم سۇ قايتا سۈمۈرۈلۈپ، پەقەت 1-2 لىتىر ئەتراپىدا كېرەكسىز ماددىلار قويۇلدۇرۇلغان سۇيۇقلۇق، يەنى سۈيدۈك ھاسىل بولىدۇ.
بۇ سىستېما بەدەننىڭ سۇيۇقلۇق ۋە ئېلېكترولىت تەڭپۇڭلۇقىنى ساقلاشتا ھالقىلىق رول ئوينايدۇ. مەسىلەن، بەدەن سۇ كەمچىل بولغاندا، بۆرەكلەر سۈيدۈك مىقدارىنى ئازايتىپ، سۇنى تېجەپ قالىدۇ؛ ئەكسىچە، سۇ كۆپ ئىچىلگەندە، ئارتۇق سۇنى سۈيدۈك ئارقىلىق چىقىرىپ، قان بېسىمىنىڭ نورمال بولۇشىغا ياردەم بېرىدۇ. شۇنداقلا، ئۇ بەدەندىكى كىسلاتا-ئىشقار (باز) تەڭپۇڭلۇقىنى تەڭشەشكىمۇ قاتنىشىدۇ.
بۇنىڭدىن باشقا، بۆرەكلەر يەنە بىر قىسىم مۇھىم ھورمونلارنىمۇ ئىشلەپچىقىرىدۇ. مەسىلەن، قىزىلقان ئىشلەپ چىقارغۇچى ماددا – ئېرتروپويېتىن (Erythropoietin) ھورمونى سۆڭەك يىلىكىنى غىدىقلاپ، قىزىل قان ھۈجەيرىلىرىنىڭ ئىشلەپچىقىرىلىشىنى ئىلگىرى سۈرىدۇ؛ رېنىن (Renin) ھورمونى بولسا قان بېسىمىنى تەڭشەشكە قاتنىشىدۇ. شۇڭا، سۈيدۈك ئاجرىتىش سىستېمىسىنىڭ ساغلاملىقى پۈتكۈل بەدەننىڭ ساغلاملىقى ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم.
بۆرەكنىڭ ئىقتىدارلىق ئاساسىي بىرلىكى بولغان نېفرونلاردا (بۆرەك بىرلىكى)، قاننى تازىلاش ئۈچ ئاساسلىق باسقۇچ ئارقىلىق ئەمەلگە ئاشىدۇ: سۈزۈش، قايتا سۈمۈرۈش ۋە ئاجرىتىش. بىرىنچى باسقۇچتا، يۇقىرى بېسىم ئاستىدا قان بۆرەكچە تومۇر توپچىسىدىن ئۆتكەندە، سۇ، تۇزلار، گلۇكوزا ۋە كېرەكسىز ماددىلار سۈزۈلۈپ چىقىپ، بۆرەكچە كاپسۇلىغا يىغىلىدۇ. ئىككىنچى باسقۇچتا، بۇ دەسلەپكى سۈزۈلمە سۇيۇقلۇق بۆرەكچە نەيچىلىرىدىن ئۆتكەندە، بەدەنگە كېرەكلىك بولغان سۇ، گلۇكوزا ۋە باشقا ئوزۇقلۇق ماددىلارنىڭ كۆپ قىسمى قايتىدىن قانغا سۈمۈرۈلىدۇ. ئاخىرقى باسقۇچتا، قاندىكى يەنە بىر قىسىم كېرەكسىز ماددىلار ۋە دورا قالدۇقلىرى ئاكتىپلىق بىلەن بۆرەكچە نەيچىلىرىگە ئاجرىتىلىپ چىقىرىلىدۇ، نەتىجىدە ئاخىرقى قويۇلدۇرۇلغان سۈيدۈك شەكىللىنىدۇ. بۇ مۇرەككەپ جەريان بەدەننىڭ ئىچكى مۇھىتىنىڭ ئىنتايىن ئىنچىكە ۋە توغرا تەڭشىلىشىگە كاپالەتلىك قىلىدۇ.
سۈيدۈك ئاجرىتىش سىستېمىسى قان بېسىمىنى ئۇزۇن مۇددەتلىك تەڭشەشتە ھالقىلىق رول ئوينايدۇ. قان بېسىمى تۆۋەنلىگەندە ياكى بەدەندىكى سۇيۇقلۇق مىقدارى ئازايغاندا، بۆرەكلەر رېنىن (Renin) دەپ ئاتىلىدىغان ماددىنى ئاجرىتىدۇ. رېنىن «رېنىن-ئانگىئوتېنسىن-ئالدوسېترون سىستېمىسى» (RAAS) نى قوزغىتىپ، بىر قاتار ھورمونلۇق ئىنكاسلارنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. بۇنىڭ نەتىجىسىدە قان تومۇرلار تارىيىپ، قان بېسىمى ئۆرلەيدۇ، شۇنداقلا بۆرەك ئۈستى بېزى ئالدوسېترون ھورمونىنى ئاجرىتىپ، بۆرەكنىڭ ناترىي ۋە سۇنى قايتا سۈمۈرۈشىنى ئىلگىرى سۈرىدۇ. بۇ ئارقىلىق قان ھەجمى كۆپىيىپ، قان بېسىمى نورمال سەۋىيەگە قايتىدۇ. ئەكسىچە، قان بېسىمى ئۆرلىگەندە، بۆرەكلەر ئارتۇق تۇز ۋە سۇنى چىقىرىش ئارقىلىق قان بېسىمىنى تۆۋەنلىتىدۇ.
قان بېسىمى ۋە قىزىل قان ھۈجەيرىسى ئىشلەپچىقىرىشنى تەڭشەشتىن باشقا، بۆرەكلەر يەنە بىر قانچە مۇھىم مېتابولىزم ۋەزىپىسىنى ئۆتەيدۇ. ئۇلار ۋىتامىن D نى ئۇنىڭ ئاكتىپ شەكلى بولغان كالتسىترولغا (Calcitriol) ئايلاندۇرىدۇ، بۇ ھورمون ئۈچەينىڭ كالتسىينى سۈمۈرۈشىنى ئىلگىرى سۈرۈپ، سۆڭەكنىڭ ساغلاملىقى ۋە كالتسىي مېتابولىزمىنى ساقلاشتا ئىنتايىن مۇھىم. ئۇنىڭدىن باشقا، ئۇزۇن مۇددەت ئاچ قالغاندا ياكى روزا تۇتقاندا، بۆرەكلەرمۇ «گلۇكونېئوگېنېز – شىكەر ئىشلەپ چىقىرىش» (Gluconeogenesis) دەپ ئاتىلىدىغان جەريان ئارقىلىق ئامىنو كىسلاتاسى قاتارلىق شىكەر بولمىغان مەنبەلەردىن شىكەر ئىشلەپچىقىرىپ، قاندىكى قەنت مىقدارىنىڭ مۇقىملىقىنى ساقلاشقا ياردەم بېرىدۇ.
سۈيدۈك ئاجرىتىش سىستېمىسىنىڭ ساغلاملىقىنى قوغداش ئومۇمىي تەن ساغلاملىقى ئۈچۈن كەم بولسا بولمايدۇ. يېتەرلىك سۇ ئىچىش سۈيدۈكنى سۇيۇقلاشتۇرۇپ، كېرەكسىز ماددىلار ۋە باكتېرىيەلەرنىڭ بەدەندىن تېز چىقىپ كېتىشىگە ياردەم بېرىدۇ، بۇ ئارقىلىق سۈيدۈك يولى يۇقۇملىنىشى ۋە بۆرەككە تاش چۈشۈشنىڭ ئالدىنى ئالىدۇ. ساغلام تۇرمۇش ئادىتى، مەسىلەن، تەڭپۇڭ ئوزۇقلىنىش، تۇز ئىستېمالىنى كونترول قىلىش ۋە قان بېسىمىنى دائىم تەكشۈرتۈپ تۇرۇش قاتارلىقلار بۆرەك زەخىملىنىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىشتىكى مۇھىم ئامىللاردۇر. سۈيدۈك ئاجرىتىشتا نورمالسىزلىق كۆرۈلگەندە ۋاقتىدا دوختۇرغا كۆرۈنۈش، كېسەللىكنىڭ بالدۇر دىئاگنوز قويۇلۇپ، ئۈنۈملۈك داۋالىنىشىغا كاپالەتلىك قىلىدۇ.
