تىل دۈمبە تەرەپ يۈزى، تاجىسىمان كەسمىسى ۋە ئوتتۇرا ۋاشاقسىمان كەسمىسى ئاناتومىيىسى

تىلنىڭ ئاناتومىيىلىك قۇرۇلمىسى، كۆرۈنۈشلىرى ۋە ئىقتىدارلىرىغا نەزەر

تىل ئېغىز بوشلۇقىدىكى ئەڭ جانلىق ۋە كۆپ ئىقتىدارلىق ئەزا بولۇپ، ئۇ تەم بىلىش، سۆزلەش، چايناش ۋە يۇتۇش قاتارلىق بىر قاتار مۇھىم ھاياتىي پائالىيەتلەردە ھالقىلىق رول ئوينايدۇ. تىلنىڭ قۇرۇلمىسى ئىنتايىن مۇرەككەپ بولۇپ، ئۇ ئاساسلىقى سۆڭەك مۇسكۇللىرىدىن تەركىب تاپقان، يۈزىنى ئالاھىدە شىللىق پەردە قاپلاپ تۇرىدۇ، ھەمدە نۇرغۇنلىغان تەم سەزگۈ شورىغۇچلىرى، بەزلەر، نېرۋا ۋە قان تومۇرلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. تىلنىڭ ھەر بىر قىسمى ئۆزىگە خاس ۋەزىپىنى ئۆتەپ، بىرلىكتە ئۇنىڭ كۆپ خىل ئىقتىدارلىرىنى ئىشقا ئاشۇرىدۇ.

تىلنىڭ ئاناتومىيىسىنى چۈشىنىش پەقەت تىببىي خادىملار ئۈچۈنلا ئەمەس، بەلكى ھەر بىر شەخسنىڭ ئۆز سالامەتلىكىگە كۆڭۈل بۆلۈشى ئۈچۈنمۇ مۇھىم. تىلنىڭ رەڭگى، شەكلى ۋە يۈزىدىكى ئۆزگىرىشلەر بەزىدە بەدەننىڭ باشقا جايلىرىدىكى يوشۇرۇن كېسەللىكلەردىن دېرەك بېرىدۇ. بۇ ماقالىدە، بىز تىلنىڭ ئۈچ خىل ئاساسلىق كۆرۈنۈشى — دۈمبە تەرەپ يۈزى، تاجىسىمان كەسمىسى ۋە ئوتتۇرا ۋاشاقسىمان كەسمىسىگە ئاساسەن، ئۇنىڭ ھەربىر قىسمىنىڭ قۇرۇلمىسى ۋە ئىقتىدارىنى تەپسىلىي تونۇشتۇرۇپ ئۆتىمىز.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

تىل دۈمبە تەرەپ يۈزى، تاجىسىمان كەسمىسى ۋە ئوتتۇرا ۋاشاقسىمان كەسمىسى
(Dorsal Surface, Coronal Section, and Midsagittal Section of the Tongue / 舌背面、舌冠状切面及舌正中矢状切)

بۇ ئۈچ خىل كۆرۈنۈش تىلنىڭ ئاناتومىيىلىك قۇرۇلمىسىنى ئومۇميۈزلۈك چۈشىنىشنىڭ ئاساسى ھېسابلىنىدۇ. دۈمبە تەرەپ يۈزى بىز ئادەتتە كۆزىمىز بىلەن كۆرىدىغان تىلنىڭ ئۈستى قىسمى بولۇپ، نۇرغۇنلىغان تەم سەزگۈ شورىغۇچلىرى جايلاشقان. تاجىسىمان كەسمىسى تىلنى ئالدى-ئارقا قىلىپ تىك كεσكەندىكى ئىچكى قۇرۇلمىسىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ، بۇنىڭدىن تىل مۇسكۇللىرىنىڭ ئورۇنلىشىشىنى ئېنىق كۆرگىلى بولىدۇ. ئوتتۇرا ۋاشاقسىمان كەسمىسى بولسا تىلنى سول-ئوڭ قىلىپ ئوتتۇرىدىن كεσكەندىكى كۆرۈنۈش بولۇپ، تىلنىڭ ئىچكى-تاشقى مۇسكۇللىرىنىڭ مۇناسىۋىتى ۋە چوڭقۇر قۇرۇلمىلىرىنى چۈشىنىشكە ياردەم بېرىدۇ. بۇ ئۈچ خىل كۆرۈنۈشنى بىرلەشتۈرگەندە، تىلنىڭ مۇرەككەپ ئۈچ ئۆلچەملىك قۇرۇلمىسى ۋە ئۇنىڭ ئىقتىدارىنى قانداق ئىشقا ئاشۇرىدىغانلىقىنى تېخىمۇ ئايدىڭلاشتۇرغىلى بولىدۇ.

تىل دۈمبە تەرەپ يۈزى (舌背面)

كىكىرتەك قاپقىقى (Epiglottis / 会厌)
بۇ يوپۇرماق شەكىللىك كۆمۈرچەك بولۇپ، يۇتقاندا نەپەس يولىنى ئاپتوماتىك تاقاپ، يېمەكلىكنىڭ كېكىردەككە كىرىپ كېتىشىنىڭ ئالدىنى ئالىدۇ. ئۇ تىل يىلتىزىنىڭ كەينىگە، كېكىرتەكنىڭ كىرىش ئېغىزىغا جايلاشقان.

تىل كىكىرتەك قاپقاق ئوتتۇرا پۈرۈمى (Median glossoepiglottic fold / 舌会厌正中襞)
تىل يىلتىزىنىڭ ئارقا يۈزى بىلەن كىكىرتەك قاپقىقىنىڭ ئالدى يۈزىنى تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان ئوتتۇرىدىكى شىللىق پەردە قاتلىمى.

كىكىرتەك قاپقاق جىلغىسى (Epiglottic vallecula / 会厌谷)
تىل كىكىرتەك قاپقاق ئوتتۇرا پۈرۈمىنىڭ ئىككى تەرىپىدىكى ئويمانلىق بولۇپ، شۆلگەي ۋە يېمەكلىك پارچىلىرى بۇ يەردە ۋاقىتلىق توختاپ قېلىشى مۇمكىن.

تىل بادامسىمان تەنچىسى (Lingual tonsil / 舌扁桃体)
تىل يىلتىزىنىڭ يۈزىگە جايلاشقان لىمفا توقۇلمىلىرى توپلىمى بولۇپ، ئىممۇنىتېت سىستېمىسىنىڭ بىر قىسمى سۈپىتىدە، نەپەس يولى ۋە ھەزىم قىلىش يولىغا كىرگەن كېسەللىك قوزغاتقۇچىلاردىن مۇداپىئەلىنىش رولىنى ئوينايدۇ.

تىل قارىغۇ تۆشۈكى (Foramen cecum of the tongue / 舌盲孔)
چېگرا ئېرىقچىنىڭ V شەكىللىك ئۇچىدىكى كىچىك ئويمانلىق بولۇپ، تۆرەلمە دەۋرىدىكى قالقانسىمان بەزنىڭ دەسلەپكى شەكىللەنگەن ئورنىنىڭ قالدۇقى ھېسابلىنىدۇ.

دائىرىلىك شورىغۇچ (Circumvallate papilla / 轮廓乳头)
تىلدىكى ئەڭ چوڭ تەم سەزگۈ شورىغۇچلىرى بولۇپ، ئادەتتە 8-12 دانە بولىدۇ ھەمدە چېگرا ئېرىقچىنىڭ ئالدىدا V شەكىللىك تىزىلىپ تۇرىدۇ. ئۇلارنىڭ ئەتراپىدا ئېرىقچە بولۇپ، نۇرغۇن تەم سەزگۈ گۈلچىلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.

تىل تېنى (Body of the tongue / 舌体)
تىلنىڭ چېگرا ئېرىقچىنىڭ ئالدىدىكى ئۈچتىن ئىككى قىسمى بولۇپ، ئىنتايىن ھەرىكەتچان، سۆزلەش ۋە چايناشتا ئاساسلىق رول ئوينايدۇ.

يىپەكسىمان شورىغۇچ (Filiform papilla / 丝状乳头)
تىل يۈزىدىكى ئەڭ كۆپ ۋە ئەڭ كىچىك شورىغۇچلار بولۇپ، ئۇلارنىڭ يۈزىدە كېراتىن قەۋىتى بولىدۇ. ئۇلار تەم سەزگۈ رولىنى ئۆتىمەيدۇ، بەلكى يېمەكلىكنى سۈركەش ۋە تۇتۇپ تۇرۇش رولىنى ئوينايدۇ.

تىل ئۇچى (Apex of the tongue / 舌尖)
تىلنىڭ ئەڭ ئالدىنقى، ئەركىن ھەرىكەت قىلىدىغان قىسمى. ئۇ تەم بىلىش ۋە تاۋۇش چىقىرىشتا ئىنتايىن سەزگۈر.

تىل ئوتتۇرا ئېرىغى (Median sulcus of the tongue / 舌正中沟)
تىلنىڭ دۈمبە يۈزىنى بويلاپ ئوتتۇرىدىن ئۆتىدىغان тайыз ئېرىقچە بولۇپ، تۆرەلمە دەۋرىدە تىلنىڭ ئىككى يېرىمىنىڭ بىرىكىشىدىن ھاسىل بولغان ئىزنى كۆرسىتىدۇ.

گۈمبەدەكسىمان شورىغۇچ (Fungiform papilla / 菌状乳头)
قىزىل چېكىتلەرگە ئوخشايدىغان موگۇسىمان شورىغۇچلار بولۇپ، ئاساسلىقى تىل ئۇچى ۋە تىل گىرۋەكلىرىگە تارقالغان. ئۇلارنىڭ ھەر بىرىدە بىر نەچچە تەم سەزگۈ گۈلچىسى بولىدۇ.

يوپۇرماقسىمان شورىغۇچ (Foliate papilla / 叶状乳头)
تىلنىڭ ئىككى يان تەرىپىنىڭ ئارقا قىسمىدىكى پاراللېل قاتلاملار بولۇپ، ئادەتتە بالىلاردا تېخىمۇ روشەن بولىدۇ. ئۇلارمۇ تەم سەزگۈ گۈلچىلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.

تاڭلاي بادامسىمان تەنچىسى (Palatine tonsil / 腭扁桃体)
ئادەتتە «بادام بەز» دەپ ئاتىلىدىغان بۇ ئەزا، ئېغىز بوشلۇقىنىڭ ئىككى يېنىدىكى تاڭلاي-تىل ئەگمىسى بىلەن تاڭلاي-يۇتقۇنچاق ئەگمىسى ئارىسىغا جايلاشقان.

چېگرا ئېرىقچە (Terminal sulcus / 界沟)
تىل يۈزىدىكى V شەكىللىك ئېرىقچە بولۇپ، تىل تېنى (ئالدىنقى 2/3) بىلەن تىل يىلتىزىنى (كەينىدىكى 1/3) ئايرىپ تۇرىدۇ.

تىل يىلتىزى / تىل تۈۋى (Root of the tongue / 舌根)
تىلنىڭ ئارقا، بىر قەدەر مۇقىم قىسمى بولۇپ، يۇتقۇنچاقنىڭ ئالدىنقى دىۋارىنى ھاسىل قىلىدۇ. ئۇنىڭ يۈزىدە تىل بادامسىمان تەنچىسى جايلاشقان.

تىل كىكىرتەك يان پۈرۈمى (Lateral glossoepiglottic fold / 舌会厌外侧襞)
كىكىرتەك قاپقاق جىلغىسىنىڭ يان تەرەپ چېگرىسىنى ھاسىل قىلىدىغان شىللىق پەردە قاتلىمى.

تىلنىڭ تاجىسىمان كەسمىسى
( Coronal section of the tongue 舌冠状切面 )

تىل توغرا مۇسكۇلى (Transverse muscle of the tongue / 舌横肌)
تىلنىڭ ئىچكى مۇسكۇللىرىنىڭ بىرى بولۇپ، قىسقार्غاندا تىلنى تار ۋە ئۇزۇن قىلىدۇ.

تۆۋەنكى ئۇزۇنسىغا مۇسكۇل (Inferior longitudinal muscle / 下纵肌)
تىلنىڭ ئىچكى مۇسكۇللىرىنىڭ بىرى بولۇپ، قىسقार्غاندا تىل ئۇچىنى تۆۋەنگە ئېگىپ، تىلنى قىسقارتىدۇ.

تىل ئاستى بېزى (Sublingual gland / 舌下腺)
ئېغىز بوشلۇقىنىڭ ئاستىغا، تىلنىڭ ئاستىغا جايلاشقان ئۈچ چوڭ شۆلگەي بېزىنىڭ بىرى.

ئىڭەك تىل مۇسكۇلى (Genioglossus muscle / 颏舌肌)
تىلنىڭ ئەڭ چوڭ ۋە كۈچلۈك تاشقى مۇسكۇلى بولۇپ، ئىڭەك سۆڭىكىنىڭ ئىچكى يۈزىدىن باشلىنىپ، يەلپۈگۈچسىمان ھالدا پۈتۈن تىلغا تارقىلىدۇ. ئۇ تىلنى ئالدىغا سوزۇش ۋە تۆۋەنگە چۈشۈرۈشتە ئاساسلىق رول ئوينايدۇ.

تىل ئوتتۇرا پاسىلى (Lingual septum / 舌中隔)
تىلنىڭ ئوتتۇرىسىدىن ئۆتىدىغان تالالىق توقۇلما پاسىلى بولۇپ، تىلنى سول ۋە ئوڭ يېرىمغا ئايرىپ تۇرىدۇ.

تىل شىللىق پەردىسى (Lingual mucosa / 舌粘膜)
تىلنىڭ پۈتۈن يۈزىنى قاپلاپ تۇرىدىغان ئالاھىدە شىللىق پەردە. ئۇنىڭ يۈزىدە ھەر خىل تەم سەزگۈ شورىغۇچلىرى جايلاشقان.

يۇقارىقى ئۇزۇنىسىغا مۇسكۇل (Superior longitudinal muscle / 上纵肌)
تىلنىڭ دۈمبە يۈزىنىڭ ئاستىغا جايلاشقان ئىچكى مۇسكۇل. قىسقार्غاندا تىل ئۇچىنى يۇقىرىغا قايرىپ، تىلنى قىسقارتىدۇ.

تىل ئوتتۇرا ۋاشاقسىمان كەسمىسى
( Midline sagittal section of the tongue 舌正中矢状切)

تىل بېزى (Lingual glands / 舌腺)
تىلنىڭ شىللىق پەردە ئاستى قەۋىتىگە جايلاشقان كىچىك شۆلگەي بەزلىرى بولۇپ، سۇيۇق ۋە يېپىشقاق شۆلگەي ئاجرىتىپ، تىل يۈزىنى نەم تۇتۇش ۋە تازىلاش رولىنى ئوينايدۇ.

تىل سۆڭىكى (Hyoid bone / 舌骨)
بويۇننىڭ ئالدىنقى قىسمىغا جايلاشقان U شەكىللىك سۆڭەك بولۇپ، تىلنىڭ ئاساسىنى ۋە كېكىرتەكنى تىرەپ تۇرىدۇ. ئۇ نۇرغۇنلىغان بويۇن ۋە تىل مۇسكۇللىرىنىڭ تۇتاشقان نۇقتىسى.

ئىڭەك تىل سۆڭەك مۇسكۇلى (Geniohyoid muscle / 颏舌骨肌)
ئىڭەك سۆڭىكى بىلەن تىل سۆڭىكىنى تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان كىچىك مۇسكۇل. ئۇ تىل سۆڭىكىنى ئالدىغا ۋە يۇقىرىغا تارتىدۇ.

تىل ئۇچى بېزى (Anterior lingual glands / 舌尖腺)
تىل ئۇچىنىڭ ئاستىغا جايلاشقان ئارىلاشما شۆلگەي بېزى بولۇپ، شۆلگەينى تىل ئۇچى ئەتراپىغا چىقىرىدۇ.

تىل تىك مۇسكۇلى (Vertical muscle of the tongue / 舌垂直肌)
تىلنىڭ ئىچكى مۇسكۇللىرىنىڭ بىرى بولۇپ، قىسقىرىغاندا تىلنى ياپىلاق ۋە كەڭ قىلىدۇ.

تىلنىڭ فۇنكسىيەسى ۋە كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى

تىلنىڭ مۇرەككەپ ئاناتومىيىلىك قۇرۇلمىسى ئۇنىڭ كۆپ خىل ۋە ئىنچىكە ئىقتىدارلىرىنى ئىشقا ئاشۇرۇشنىڭ ئاساسى. تىلنىڭ ئىچكى مۇسكۇللىرى (يۇقىرى-تۆۋەن ئۇزۇنسىغا مۇسكۇل، توغرا مۇسكۇل، تىك مۇسكۇل) تىلنىڭ شەكلىنى ئۆزگەرتىشكە مەسئۇل بولسا، تاشقى مۇسكۇللار (ئىڭەك تىل مۇسكۇلى، بىگىز-تىل مۇسكۇلى، تىل سۆڭەك-تىل مۇسكۇلى) تىلنىڭ ئورنىنى ئۆزگەرتىشكە مەسئۇل. بۇ مۇسكۇللارنىڭ ئۆزئارا ماسلىشىشى ئارقىلىق، بىز سۆزلىيەلەيمىز، يېمەكلىكلەرنى يۆتكىيەلەيمىز ۋە يۇتالايمىز.

تىلنىڭ ساغلاملىقى ئومۇمىي سالامەتلىكنىڭ مۇھىم بىر كۆزنىكى. تىل يۈزىنى كۆزىتىش ئارقىلىق، دوختۇرلار بەزىدە بەدەندىكى كېسەللىكلەر ھەققىدە مۇھىم يىپ ئۇچىغا ئېرىشەلەيدۇ.

• تەم بىلىش ئىقتىدارى: تىلدىكى گۈمبەدەكسىمان، يوپۇرماقسىمان ۋە دائىرىلىك شورىغۇچلاردا تەم سەزگۈ گۈلچىلىرى بولۇپ، ئۇلار تاتلىق، ئاچچىق، چۈچۈمەل، تۇزلۇق ۋە ئومامى (يېڭى تەم) قاتارلىق بەش خىل ئاساسلىق تەم سېزىمىنى ھېس قىلالايدۇ. تەم بىلىش ئىقتىدارىنىڭ ناچارلىشىشى ئوزۇقلۇق يېتىشمەسلىك ياكى بەزى نېرۋا سىستېمىسى كېسەللىكلىرىدىن دېرەك بېرىشى مۇمكىن.
• سۆزلەش ۋە ئارتىكۇلياتسىيە: تىل تاۋۇش چىقىرىشتىكى ئەڭ مۇھىم ئەزالارنىڭ بىرى. ئۇنىڭ ئوخشىمىغان ئورۇن ۋە شەكىللەرگە كېلىشى ئارقىلىق، ھاۋا ئېقىمىغا توسقۇنلۇق قىلىپ، ھەر خىل سوزۇق ۋە ئۈزۈك تاۋۇشلارنى شەكىللەندۈرىدۇ.
• چايناش ۋە يۇتۇش: تىل يېمەكلىكلەرنى چىشلار ئارىسىغا يۆتكەپ بېرىپ، ئۇنى شۆلگەي بىلەن تولۇق ئارىلاشتۇرۇپ، يۇتۇشقا قۇلايلىق بولغان يېمەكلىك لوكىسىنى شەكىللەندۈرىدۇ. ئاندىن يېمەكلىك لوكىسىنى يۇتقۇنچاققا ئىتتىرىپ، يۇتۇش ھەرىكىتىنى باشلايدۇ.
• ئىممۇنىتېت مۇداپىئەسى: تىل يىلتىزىدىكى تىل بادامسىمان تەنچىسى ئېغىز بوشلۇقىغا كىرگەن مىكروب ۋە ۋىرۇسلارغا قارشى تۇرىدىغان بىرىنچى مۇداپىئە لىنىيىسىنىڭ بىر قىسمى.

خۇلاسىلىگەندە، تىل پەقەت بىر مۇسكۇللۇق ئەزا بولۇپلا قالماي، بەلكى ئىنتايىن مۇرەككەپ سېزىم، ھەرىكەت ۋە مۇداپىئە ئىقتىدارىغا ئىگە ھاياتىي مۇھىم ئەزادۇر. ئۇنىڭ نورمال ئاناتومىيىلىك قۇرۇلمىسى ۋە فىزىئولوگىيىلىك ئىقتىدارىنى قوغداش، يۇقىرى سۈپەتلىك تۇرمۇش كەچۈرۈشنىڭ مۇھىم كاپالىتىدۇر.