تىل سۆڭىكى: بوينىمىزدىكى ئۆزگىچە «لەيلىمە» سۆڭەك
ئىنسان ئىسكىلىتىدىكى ھەر بىر سۆڭەك ئادەتتە باشقا بىر ياكى بىر قانچە سۆڭەك بىلەن بوغۇم ھاسىل قىلىپ, ئۆزئارا تۇتىشىپ تۇرىدۇ. لېكىن بۇنىڭدىن مۇستەسنا بولغان بىر ئۆزگىچە سۆڭەك بار, ئۇ بولسىمۇ تىل سۆڭىكىدۇر. ئۇ بوينىمىزنىڭ ئالدى تەرىپىگە, تۆۋەنكى ئېڭەكنىڭ ئاستىغا جايلاشقان بولۇپ, ئىنسان بەدىنىدىكى ھېچقانداق سۆڭەك بىلەن بىۋاسىتە تۇتاشمايدىغان بىردىنبىر سۆڭەك ھېسابلىنىدۇ. ئۇ مۇسكۇل ۋە باغلىغۇچلار ئارقىلىقلا ئەتراپتىكى قۇرۇلمىلارغا ئېسىلىپ تۇرىدىغان بولغاچقا, «لەيلىمە سۆڭەك» دەپمۇ ئاتىلىدۇ.
گەرچە كىچىك ھەم يالغۇز تۇرسىمۇ, تىل سۆڭىكىنىڭ فىزىئولوگىيىلىك ئىقتىدارى ئىنتايىن ھالقىلىقتۇر. ئۇ تىل, كېكىردەك ۋە گالدىكى نۇرغۇنلىغان مۇھىم مۇسكۇللارنىڭ بىرىكىش نۇقتىسى بولۇش سۈپىتى بىلەن, يۇتۇش, سۆزلەش ۋە نەپەس ئېلىشتىن ئىبارەت ئۈچ چوڭ ھاياتىي پائالىيەتنى ماسلاشتۇرۇشتا مەركىزىي رول ئوينايدۇ. ئۇنىڭ ئورنىنىڭ ئۆزگىچىلىكى ۋە ئىقتىدارىنىڭ مۇھىملىقى, ئۇنى ئاناتومىيە, كلىنىكا ۋە ھەتتا ئەدلىيە مېدىتسىناسى ساھەسىدىمۇ ئالاھىدە دىققەت قىلىنىدىغان قۇرۇلمىغا ئايلاندۇرغان.
رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەىلمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى
رەسىم مەنبەسى: image source: ۋىكىپېدىئا
تىل سۆڭىكىنىڭ ئاساسلىق تۈزۈلۈشى
تىل سۆڭىكى (Hyoid bone, 舌骨)
تىل سۆڭىكى بوينىنىڭ ئالدى تەرىپىگە جايلاشقان, «U» ھەرىپى شەكىللىك تاق سۆڭەك. ئۇ ئىنسان بەدىنىدە باشقا سۆڭەكلەر بىلەن بوغۇم ھاسىل قىلمايدىغان بىردىنبىر سۆڭەك بولۇپ, پۈتۈنلەي مۇسكۇل ۋە باغلىغۇچلار ئارقىلىق ئېسىلىپ تۇرىدۇ. ئۇ بىر تەن قىسمى, بىر جۈپ چوڭ مۈڭگۈز ۋە بىر جۈپ كىچىك مۈڭگۈزدىن تەركىب تاپقان. ئۇنىڭ ئاساسلىق رولى تىلنىڭ ئاساسىنى تۇتۇپ تۇرۇش, ھەمدە كېكىردەك بىلەن گال مۇسكۇللىرىغا بىرىكىش نۇقتىسى بولۇپ, يۇتۇش ۋە ئاۋاز چىقىرىش ھەرىكەتلىرىنى ئىشقا ئاشۇرۇشتا ھەل قىلغۇچ ئەھمىيەتكە ئىگە.
- چوڭ مۈڭگۈز (Greater horn/cornu, 大角)
تىل سۆڭىكى تېنىنىڭ ئىككى يېنىدىن ئارقىغا ۋە يۇقىرىغا قاراپ سوزۇلغان ئۇزۇنراق سۆڭەك ئۆسۈكى. ئۇ تىل-گال مۇسكۇلى, ئوتتۇرا گال قىسقۇچى مۇسكۇلى قاتارلىق كۆپلىگەن مۇھىم مۇسكۇللارنىڭ بىرىكىش نۇقتىسى ھېسابلىنىدۇ. - كىچىك مۈڭگۈز (Lesser horn/cornu, 小角)
تىل سۆڭىكى تېنى بىلەن چوڭ مۈڭگۈزنىڭ تۇتاشقان يېرىدىن يۇقىرىغا قاراپ چىقىپ تۇرغان كىچىك, كونۇس شەكىللىك ئۆسۈك. بىگىز-تىل سۆڭەك باغلىغۇچى (stylohyoid ligament) مۇشۇ ئۆسۈككە بىرىكىپ, تىل سۆڭىكىنى باش سۆڭەككە تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدۇ. - تىل سۆڭىكى تېنى (Body of hyoid bone, 舌骨体)
تىل سۆڭىكىنىڭ ئالدىدىكى مەركىزىي قىسمى بولۇپ, كەڭلىكى ئېگىزلىكىدىن چوڭراق بولغان تۆت چاسا شەكىلدە كېلىدۇ. ئۇنىڭ ئالدى يۈزى دۆڭ, ئارقا يۈزى ئويۇق بولۇپ, ئېڭەك-تىل سۆڭەك مۇسكۇلى, كېڭەش-تىل سۆڭەك مۇسكۇلى قاتارلىق تىل ئاستى مۇسكۇللىرىنىڭ بىرىكىش ئورنى ھېسابلىنىدۇ.
تىل سۆڭىكىنىڭ كلىنىكىلىق ۋە ئەدلىيىلىك ئەھمىيىتى
تىل سۆڭىكىنىڭ ئۆزگىچە ئاناتومىيىلىك ئورنى ۋە ئىقتىدارى ئۇنى كلىنىكىلىق ۋە ئەدلىيە تىبابىتىدە ئىنتايىن مۇھىم ئورۇنغا ئىگە قىلىدۇ. ئۇنىڭ ساغلاملىقى يۇتۇش ۋە سۆزلەش ئىقتىدارىمىزنىڭ نورمال بولۇشىنىڭ مۇھىم كاپالىتىدۇر.
تىل سۆڭىكىنىڭ فىزىئولوگىيىلىك ئىقتىدارىنى تۆۋەندىكى نۇقتىلار بىلەن خۇلاسىلەشكە بولىدۇ:
- يۇتۇش ھەرىكىتى: بىز يېمەكلىك يۇتقاندا, تىل ئاستى ۋە كېكىردەك مۇسكۇللىرى ماس ھالدا قىسقىرىپ, تىل سۆڭىكى ۋە ئۇنىڭغا بېكىتىلگەن كېكىردەكنى يۇقىرىغا ۋە ئالدىغا كۆتۈرىدۇ. بۇ ھەرىكەت كېكىردەك قاپقىقىنىڭ نەپەس يولىنى ئاپتوماتىك ياپىشىغا ۋە قىزىلئۆڭگەچنىڭ ئېچىلىشىغا ياردەم بېرىپ, يېمەكلىكنىڭ ئوڭۇشلۇق ھالدا ئاشقازانغا كىرىشىنى كاپالەتلەندۈرىدۇ.
- سۆزلەش ۋە ئاۋاز چىقىرىش: تىل سۆڭىكى كېكىردەكنىڭ ئورنىنى مۇقىملاشتۇرۇپ تۇرىدۇ. ئۇنىڭغا بىرىككەن مۇسكۇللارنىڭ جىددىيلىكى ۋە بوشىشى ئاۋاز پەرلىرىنىڭ تەڭشىلىشىگە ۋە گال بوشلۇقىنىڭ رېزونانسىنىڭ ئۆزگىرىشىگە تەسىر كۆرسىتىپ, ئوخشىمىغان ئاۋازلارنى چىقىرىشىمىزغا ئىمكان بېرىدۇ.
- نەپەس يولىنىڭ راۋانلىقى: تىل سۆڭىكى ۋە ئۇنىڭغا مۇناسىۋەتلىك مۇسكۇللار نەپەس يولىنىڭ ئۈستۈنكى قىسمىنىڭ ئوچۇق تۇرۇشىغا ياردەم بېرىدۇ. بەزى كىشىلەردە, بولۇپمۇ ئۇخلىغاندا بۇ مۇسكۇللارنىڭ بوشىشىشى نەپەس يولىنىڭ تارىيىپ قېلىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىپ, توسۇلۇش خاراكتېرلىك ئۇيقۇدىكى نەپەس توختاش كېسەللىكى (Obstructive Sleep Apnea) نى پەيدا قىلىدۇ.
تىل سۆڭىكىنىڭ ئەڭ كۆپ تىلغا ئېلىنىدىغان تەرىپى ئۇنىڭ ئەدلىيە مېدىتسىناسىدىكى ئەھمىيىتى دۇر. تىل سۆڭىكىنىڭ سۇنۇشى كلىنىكىدا ناھايىتى ئاز ئۇچرايدۇ, چۈنكى ئۇ چوڭقۇر جايلاشقان ھەم نۇرغۇن مۇسكۇللار تەرىپىدىن قوغدىلىپ تۇرىدۇ. لېكىن, جەسەت تەكشۈرۈشتە تىل سۆڭىكىنىڭ سۇنغانلىقىنى بايقاش, بولۇپمۇ ياشانغانلاردا سۆڭەك شالاڭلىشىش بولمىغان ئەھۋال ئاستىدا, كۆپىنچە ھاللاردا قول بىلەن بوغۇپ ئۆلتۈرۈش ياكى ئېسىلىشنىڭ كۈچلۈك ئىسپاتى ھېسابلىنىدۇ. چۈنكى بۇ خىل ھەرىكەتلەر تىل سۆڭىكىگە بىۋاسىتە ۋە كۈچلۈك بېسىم پەيدا قىلىپ, ئۇنىڭ سۇنۇشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. شۇڭلاشقا, ئەدلىيە دوختۇرلىرى ئۆلۈم سەۋەبىنى ئېنىقلاشتا تىل سۆڭىكىنىڭ پۈتۈنلۈكىنى ئىنچىكىلەپ تەكشۈرىدۇ.
خۇلاسىلىگەندە, تىل سۆڭىكى گەرچە كىچىك, يالغۇز ۋە «لەيلىمە» بولسىمۇ, ئەمما ئۇ ئىنسان ھاياتى ئۈچۈن زۆرۈر بولغان يۇتۇش, سۆزلەش ۋە نەپەس ئېلىش قاتارلىق مۇرەككەپ جەريانلارنى ماسلاشتۇرىدىغان ھالقىلىق بىئومېخانىكىلىق مەركەزدۇر. ئۇنىڭ قۇرۇلمىسىدىكى ئاددىيلىق بىلەن ئىقتىدارىدىكى مۇرەككەپلىك, تەبىئەتنىڭ كامىل لايىھەسىنى يەنە بىر قېتىم نامايان قىلىپ بېرىدۇ.
