تىل – يۇتقۇنچاق، ئاداشقان ۋە قوشۇمچە نېرۋىلارنىڭ يولى ۋە تارقىلىشى ئاناتومىيىسى

مەركىزىي نېرۋا سىستېمىسىنىڭ قوماندانلىق مەركىزى بولغان مېڭە غولىدىن چىقىدىغان بىر گۇرۇپپا «تۆۋەنكى مېڭە نېرۋىلىرى» بار بولۇپ، ئۇلار بەدەننىڭ ئەڭ ئاساسلىق ۋە ھاياتىي مۇھىم فۇنكسىيەلىرىنى جىمجىت ھالدا كونترول قىلىپ تۇرىدۇ. بۇ گۇرۇپپىنىڭ ئىچىدىكى تىل-يۇتقۇنچاق نېرۋىسى (IX)، ئاداشقان نېرۋا (X) ۋە قوشۇمچە نېرۋا (XI) ئۆزئارا زىچ ئاناتومىيەلىك ۋە فۇنكسىيەلىك مۇناسىۋەتكە ئىگە. ئۇلار يۇتۇش، ئاۋاز چىقىرىش، يۈرەك سوقۇشىنى تەڭشەش، نەپەس ئېلىش، ھەزىم قىلىش ۋە باش-مۈرە ھەرىكىتى قاتارلىق بىز ھەر كۈنى ئاڭسىز ھالدا ئورۇندايدىغان، ئەمما ھاياتلىق ئۈچۈن كەم بولسا بولمايدىغان نۇرغۇن پائالىيەتلەرگە مەسئۇل.

بۇ ئۈچ جۈپ نېرۋا باش سۆڭەكتىكى بويۇن تۆشۈكىدىن (jugular foramen) بىللە ئۆتۈپ، بويۇن، كۆكرەك قەپىسى ھەتتا قورساق بوشلۇقىغىچە سوزۇلغان مۇرەككەپ سەپەرنى باشتىن كەچۈرىدۇ. ئۇلارنىڭ بۇ ئۇزۇن ۋە كەڭ تارقىلىش يولى ئۇلارنى ھەر خىل كېسەللىكلەر ۋە زەخىملىنىشلەرگە ئاسان ئۇچرايدىغان قىلىپ قويىدۇ. شۇڭلاشقا، بۇ ئۈچ نېرۋىنىڭ ئاناتومىيەلىك يولى ۋە فۇنكسىيەسىنى چوڭقۇر چۈشىنىش، يۇتۇش قىيىنلىشىش، ئاۋاز پۈتۈپ قېلىش، يۈرەك رىتىمىنىڭ بىنورمال بولۇشى ۋە مۈرە ھەرىكىتىنىڭ ئاجىزلىشىشى قاتارلىق كېسەللىكلەرگە توغرا دىئاگنوز قويۇش ۋە داۋالاشنىڭ ئاساسى ھېسابلىنىدۇ.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

تىل – يۇتقۇنچاق، ئاداشقان ۋە قوشۇمچە نېرۋىلارنىڭ يولى ۋە تارقىلىشى
(Course and distribution of the glossopharyngeal, vagus, and accessory nerves, 舌咽, 迷走, 副神经的行程与分布)

تىل-يۇتقۇنچاق (IX)، ئاداشقان (X) ۋە قوشۇمچە (XI) نېرۋىلار مېڭە غولىنىڭ ئۇزۇنچاق مېڭە بۆلىكىدىن چىقىپ، بويۇن تۆشۈكى ئارقىلىق باش سۆڭەكتىن ئۆتىدۇ. بويۇن قىسمىدا ئۇلار بويۇن ئىچكى ئارتېرىيەسى ۋە بويۇن ئىچكى ۋېناسى بىلەن يېقىن مۇناسىۋەتتە بولۇپ، بىرلىكتە «بويۇن قان تومۇر-نېرۋا غىلاپى» ئىچىدە تۆۋەنگە ماڭىدۇ. بۇ جەرياندا تىل-يۇتقۇنچاق نېرۋىسى ئاساسلىقى يۇتقۇنچاق مۇسكۇللىرى ۋە تىلنىڭ ئارقا قىسمىغا تارقالسا، قوشۇمچە نېرۋا بويۇن ۋە مۈرىدىكى چوڭ مۇسكۇللارنى كونترول قىلىدۇ. ئاداشقان نېرۋا بولسا بۇ ئۈچىنىڭ ئىچىدىكى ئەڭ ئۇزۇنى بولۇپ، بويۇندىن ئۆتۈپ كۆكرەك ۋە قورساق بوشلۇقىغا كىرىپ، كۆپ قىسىم ئىچكى ئەزالارنىڭ پاراسیمپاتىك فۇنكسىيەسىنى كونترول قىلىدۇ.

• تىل يۇتقۇنچاق نېرۋىسى (Glossopharyngeal Nerve, CN IX, 舌咽神经)
  بۇ ئارىلاش نېرۋا بولۇپ، تىلنىڭ ئارقا ئۈچتىن بىر قىسمىنىڭ تەم ۋە ئومۇمىي سېزىمى، يۇتۇشقا قاتنىشىدىغان بىر قىسىم يۇتقۇنچاق مۇسكۇللىرى ۋە قۇلاق ئەتراپى شۆلگەي بېزىنى كونترول قىلىدۇ.
• تۆۋەنكى نېرۋا تۈگۈنى (Inferior Ganglion, 下神经节)
  تىل-يۇتقۇنچاق نېرۋىسى ۋە ئاداشقان نېرۋىنىڭ بويۇن تۆشۈكىگە يېقىن جايلاشقان سەزگۈلۈك نېرۋا تۈگۈنى. ئۇ سەزگۈ نېرۋا ھۈجەيرىلىرىنىڭ تېنىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
• قوشۇمچە نېرۋا (Accessory Nerve, CN XI, 副神经)
  بۇ ساپ ھەرىكەتلىك نېرۋا بولۇپ، ئىككى چوڭ مۇسكۇلنى: تۆش-ئوقۇرەك-ئەمچەكسىمان ئۆسۈك مۇسكۇلى ۋە قىيپاش چاسا مۇسكۇلىنى كونترول قىلىدۇ، شۇ ئارقىلىق باش ۋە مۈرە ھەرىكىتىنى ئەمەلگە ئاشۇرىدۇ.
• تۆش – ئوقۇرەك ئەمچەكسىمان ئۆسۈك مۇسكۇلى (Sternocleidomastoid Muscle, 胸锁乳突肌)
  بويۇندىكى چوڭ مۇسكۇل بولۇپ، باشنى ئالدىغا ئېگىش ۋە يانغا بۇراش ھەرىكىتىنى ئورۇندايدۇ. ئۇ قوشۇمچە نېرۋا (XI) تەرىپىدىن كونترول قىلىنىدۇ.
• ئاداشقان نېرۋا (Vagus Nerve, CN X, 迷走神经)
  ئەڭ ئۇزۇن مېڭە نېرۋىسى بولۇپ، تارقىلىش دائىرىسى بويۇندىن قورساق بوشلۇقىغىچە سوزۇلىدۇ. ئۇ يۇتۇش، ئاۋاز چىقىرىش، يۈرەك، ئۆپكە ۋە ھەزىم قىلىش سىستېمىسىنىڭ پاراسیمپاتىك كونتروللۇقىغا مەسئۇل.
• قىيپاش چاسا مۇسكۇل (Trapezius Muscle, 斜方肌)
  مۈرە ۋە دۈمبىدىكى چوڭ، يۈزەكى مۇسكۇل. ئۇ مۈرىنى كۆتۈرۈش ۋە ئارقىغا تارتىش ھەرىكىتىنى ئورۇندايدۇ، قوشۇمچە نېرۋا (XI) تەرىپىدىن كونترول قىلىنىدۇ.
• بويۇن يۇقارىقى يۈرەك شېخى (Superior Cervical Cardiac Branch, 颈上心支)
  ئاداشقان نېرۋىنىڭ بويۇن قىسمىدىن چىقىپ، يۈرەك چىگىشىگە بېرىپ، يۈرەك سوقۇشىنى ئاستىلىتىشقا قاتنىشىدىغان پاراسیمپاتىك شاخچە.
• كېكىرتەك قايتقۇچى نېرۋا (Recurrent Laryngeal Nerve, 喉返神经)
  ئاداشقان نېرۋىنىڭ ئىنتايىن مۇھىم بىر شاخچىسى. ئۇ كۆكرەك قەپىسىدە ئايرىلىپ چىقىپ، يۇقىرىغا قايتىپ كېكىرتەككە كېلىپ، ئاۋاز پەردىلىرىنى ھەرىكەتلەندۈرىدىغان كۆپ قىسىم مۇسكۇللارنى كونترول قىلىدۇ.
• قىزىلئۆڭگەچ (Esophagus, 食管)
  يۇتقۇنچاقنى ئاشقازان بىلەن تۇتاشتۇرىدىغان مۇسكۇللۇق نەيچە. ئۇنىڭ ھەرىكىتى ئاداشقان نېرۋا تەرىپىدىن كونترول قىلىنىدۇ.
• يۈرەك چىگىشى (Cardiac Plexus, 心丛)
  يۈرەكنىڭ يېنىغا جايلاشقان سیمپاتىك ۋە پاراسیمپاتىك نېرۋا تالالىرىدىن تەشكىل تاپقان تور. ئۇ يۈرەك رىتىمى ۋە سوقۇش كۈچىنى تەڭشەيدۇ.
• ئوڭ ئۆپكە ئارتېرىيىسى (Right Pulmonary Artery, 右肺动脉)
  ئوكسىگېنسىز قاننى ئوڭ يۈرەك قېرىنچىسىدىن ئوڭ ئۆپكىگە يەتكۈزىدىغان چوڭ قان تومۇر.
• ئوڭ غول شاخچە كاناي (Right Main Bronchus, 右主支气管)
  نەپەس يولىنىڭ ئوڭ ئۆپكىگە كىرىدىغان ئاساسلىق شاخچىسى.
• قىزىلئۆڭگەچ چىگىشى (Esophageal Plexus, 食管丛)
  قىزىلئۆڭگەچنى ئوراپ تۇرىدىغان ئاداشقان نېرۋا تالالىرى تورى. ئۇ قىزىلئۆڭگەچنىڭ لۆمۈلدىشىنى كونترول قىلىدۇ.
• ئاداشقان نېرۋا ئارقا غولى (Posterior Vagal Trunk, 迷走后干)
  قىزىلئۆڭگەچ چىگىشىدىن كېيىن ئاساسلىقى ئوڭ ئاداشقان نېرۋىسىدىن ھاسىل بولۇپ، ئاشقازاننىڭ ئارقا يۈزى ۋە باشقا قورساق بوشلۇقى ئەزالىرىغا تارقىلىدۇ.
• قورساق بوشلۇق شېخى (Celiac Branch, 腹腔支)
  ئاداشقان نېرۋا غولىدىن چىقىپ، قورساق بوشلۇقى چىگىشىگە قوشۇلۇپ، جىگەر، ئاشقازان ئاستى بېزى ۋە ئۈچەيلەرنى كونترول قىلىدۇ.
• قورساق بوشلۇقى چىگىشى (Celiac Plexus, 腹腔丛)
  قورساق بوشلۇقىدىكى ئەڭ چوڭ ئاپتونومىك نېرۋا چىگىشى بولۇپ، «قۇياش نېرۋا چىگىشى» دەپمۇ ئاتىلىدۇ.
• ئاشقازان (Stomach, 胃)
  ھەزىم قىلىش سىستېمىسىنىڭ مۇھىم بىر ئەزاسى. ئۇنىڭ ھەرىكىتى ۋە كىسلاتا ئاجرىتىشى ئاداشقان نېرۋا تەرىپىدىن كۈچلۈك كونترول قىلىنىدۇ.
• ئاشقازان ئالدىنقى شېخى (Anterior Gastric Branch, 胃前支)
  ئاداشقان نېرۋا ئالدىنقى غولىدىن چىقىپ، ئاشقازاننىڭ ئالدى يۈزىنى تەمىنلەيدۇ.
• ئاشقازان ئارقا شېخى (Posterior Gastric Branch, 胃后支)
  ئاداشقان نېرۋا ئارقا غولىدىن چىقىپ، ئاشقازاننىڭ ئارقا يۈزىنى تەمىنلەيدۇ.
• جىگەر شېخى (Hepatic Branch, 肝支)
  ئاداشقان نېرۋا ئالدىنقى غولىدىن چىقىپ، جىگەر ۋە ئۆت خالتىسىنى تەمىنلەيدۇ.
• ئاداشقان نېرۋا ئالدىنقى غولى (Anterior Vagal Trunk, 迷走前干)
  قىزىلئۆڭگەچ چىگىشىدىن كېيىن ئاساسلىقى سول ئاداشقان نېرۋىسىدىن ھاسىل بولىدۇ.
• دىئافراگما (Diaphragm, 膈)
  كۆكرەك بوشلۇقى بىلەن قورساق بوشلۇقىنى ئايرىپ تۇرىدىغان ئاساسلىق نەپەس ئېلىش مۇسكۇلى.
• يۈرەك (Heart, 心脏)
  قان ئايلىنىش سىستېمىسىنىڭ مەركىزى. ئاداشقان نېرۋا ئۇنىڭ سوقۇش رىتىمىنى ئاستىلىتىدۇ.
• ئۆپكە ئارتېرىيە غولى (Pulmonary Trunk, 肺动脉干)
  ئوكسىگېنسىز قاننى ئوڭ يۈرەك قېرىنچىسىدىن ئۆپكىگە يەتكۈزىدۇ.
• ئائورتانىڭ يۇقىرىلىغۇچى قىسمى / يۇقىرىلىغۇچى ئائورتا (Ascending Aorta, 主动脉升部 / 升主动脉)
  ئوكسىگېنلىق قاننى سول يۈرەك قېرىنچىسىدىن پۈتۈن بەدەنگە يەتكۈزىدىغان ئەڭ چوڭ ئارتېرىيەنىڭ باشلىنىش قىسمى.
• باش بىلەك غولى (Brachiocephalic Trunk, 头臂杆)
  ئائورتا راۋىقىدىن چىقىدىغان تۇنجى چوڭ شاخ بولۇپ، باش، بويۇن ۋە ئوڭ قولنى قان بىلەن تەمىنلەيدۇ.
• ھالقا – قالقان مۇسكۇلى (Cricothyroid Muscle, 环甲肌)
  كېكىرتەكتىكى مۇسكۇل بولۇپ، ئاۋاز پەردىلىرىنى جىددىيلەشتۈرۈپ، ئاۋازنى ئىنچىكە قىلىدۇ. ئۇ كېكىرتەك يۇقىرىقى نېرۋىسىنىڭ سىرتقى شېخى تەرىپىدىن كونترول قىلىنىدۇ.
• سىرت شېخى (External Branch of Superior Laryngeal Nerve, 外支)
  كېكىرتەك يۇقىرىقى نېرۋىسىنىڭ ھەرىكەتلىك شاخچىسى بولۇپ، ھالقا-قالقان مۇسكۇلىنى كونترول قىلىدۇ.
• بويۇن ئارتېرىيە كاۋىكى شېخى (Carotid Sinus Branch, 颈动脉窦支)
  تىل-يۇتقۇنچاق نېرۋىسىدىن (IX) چىقىپ، بويۇn ئارتېرىيە كاۋىكىدىكى قان بېسىمى ۋە قان ئوكسىگېن مىقدارىنى سەزگۈچى رېتېپتورلاردىن ئۇچۇر قوبۇل قىلىدۇ.
• ئىچ شېخى (Internal Branch of Superior Laryngeal Nerve, 内支)
  كېكىرتەك يۇقىرىقى نېرۋىسىنىڭ سەزگۈلۈك شاخچىسى. ئۇ كېكىرتەكنىڭ ئىچكى يۈزى، بولۇپمۇ ئاۋاز پەردىسىدىن يۇقىرى قىسمىنىڭ سېزىمىنى باشقۇرىدۇ.
• كېكىرتەك يۇقارىقى نېرۋا (Superior Laryngeal Nerve, 喉上神经)
  ئاداشقان نېرۋىنىڭ بويۇن قىسمىدىن چىقىدىغان مۇھىم بىر شاخچىسى. ئۇ كېكىرتەكنىڭ سەزگۈسى ۋە بىر قىسىم ھەرىكىتىگە مەسئۇل.

خۇلاسە ۋە كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى

تىل-يۇتقۇنچاق، ئاداشقان ۋە قوشۇمچە نېرۋىلارنىڭ بىرلىكتە باش سۆڭەكتىن چىقىشى ۋە بويۇندا يېقىن مېڭىشى، ئۇلارنىڭ زەخىملىنىشىنىڭ دائىم بىرلىكتە كۆرۈلۈشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. بويۇn تۆشۈكى ئۇنىۋېرسال كېسەللىكى (Jugular Foramen Syndrome) دەل مۇشۇ ئۈچ نېرۋىنىڭ بويۇن تۆشۈكىدە ئۆسمە (مەسىلەن، گلومۇس ئۆسمىسى) ياكى باشقا كېسەللىكلەر تەرىپىدىن بېسىلىپ قېلىشىدىن كېلىپ چىققان بىر يۈرۈش كلىنىكىلىق ئالامەتلەرنى كۆرسىتىدۇ. بىماردا يۇتۇش قىيىنلىشىش، ئاۋاز پۈتۈپ قېلىش، تەم سېزىمى يوقىلىش، يۇمشاق تاڭلاينىڭ بىر تەرەپكە قىيىشىشى ۋە مۈرە كۆتۈرۈشتە ئاجىزلىق قاتارلىق ئالامەتلەر بىرلا ۋاقىتتا كۆرۈلىدۇ.

بۇ نېرۋىلارنىڭ ھەر بىرىنىڭ ئۆز ئالدىغا زەخىملىنىشىمۇ ئالاھىدە كلىنىكىلىق ئەھمىيەتكە ئىگە:

• تىل-يۇتقۇنچاق نېرۋىسى (IX) زەخىملىنىشى: يۇتۇش رېفلېكسىنىڭ ئاجىزلىشىشى ياكى يوقىلىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. تىل-يۇتقۇنچاق نېرۋا ئاغرىقى (Glossopharyngeal neuralgia) ئاز ئۇچرايدىغان، ئەمما ئىنتايىن ئازابلىق بولغان، يۇتقۇنچاق ۋە قۇلاققا تارقىلىدىغان ئۆتكۈر ئاغرىقنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
• ئاداشقان نېرۋا (X) زەخىملىنىشى: ئەڭ كۆرۈنەرلىك ئالامەت ئاۋاز پۈتۈپ قېلىش (hoarseness) بولۇپ، بۇ كۆپىنچە كېكىرتەك قايتقۇچى نېرۋىسىنىڭ زەخىملىنىشىدىن كېلىپ چىقىدۇ. بۇ نېرۋا قالقانسىمان بەز، قىزىلئۆڭگەچ ياكى ئۆپكە ئوپېراتسىيەلىرىدە ئاسانلا زەخىملىنىدۇ. ئىككى تەرەپلىك زەخىملىنىش نەپەس قىيىنلىشىشنى كەلتۈرۈپ چىقىرىپ ھاياتقا خەۋپ ئېلىپ كېلىدۇ.
• قوشۇمچە نېرۋا (XI) زەخىملىنىشى: بىمارنىڭ زەخىملەنگەن تەرەپتىكى مۈرىسىنى كۆتۈرۈشى قىيىنلىشىدۇ («چۈشۈپ كەتكەن مۈرە»)، ھەمدە بېشىنى قارشى تەرەپكە بۇرىشىدا ئاجىزلىق كۆرۈلىدɩ. بۇ كۆپىنچە بويۇندىكى لىمفا تۈگۈنىنى ئېلىۋېتىش ئوپېراتسىيەلىرىدىن كېيىن كۆرۈلىدۇ.

قىسقىسى، بۇ ئۈچ نېرۋا گەرچە كۆزگە كۆرۈنمىسىمۇ، بىزنىڭ يېمەك-ئىچمەك، سۆزلەش، نەپەس ئېلىش ۋە ھەتتا يۈرىكىمىزنىڭ سوقۇشى قاتارلىق ھاياتلىقنىڭ ئەڭ ئاساسلىق پائالىيەتلىرىنى تەڭشەپ تۇرىدۇ. ئۇلارنىڭ ئاناتومىيەسى ۋە فۇنكسىيەسىنى چۈشىنىش، كۆپلىگەن كېسەللىكلەرنىڭ سىرىنى يېشىشنىڭ ئاچقۇچىدۇر.