يىپسىمان تەن ۋە ئىچكى خالتا ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشى

يىپسىمان تەن ۋە ئىچكى خالتا: مېڭىنىڭ ھەرىكەت ۋە سېزىم ئۇچۇرلىرىنى بىر تەرەپ قىلىش مەركىزى

ئىنسان مېڭىسىنىڭ چوڭقۇر قاتلىمىغا يوشۇرۇنغان نۇرغۇن مۇرەككەپ قۇرۇلمىلار بىزنىڭ ھەرىكىتىمىز، ئۆگىنىشىمىز ۋە ھېسسىياتىمىزنى ئۈن-تىنسىز باشقۇرۇپ تۇرىدۇ. بۇ قۇرۇلمىلارنىڭ ئىچىدە يىپسىمان تەن (Striatum) ۋە ئىچكى خالتا (Internal Capsule) ئالاھىدە مۇھىم ئورۇن تۇتىدۇ. يىپسىمان تەن ئاساسىي گانگلىيانىڭ ئاساسلىق ئۇچۇر قوبۇل قىلىش قىسمى بولۇپ، چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىدىن كەلگەن نۇرغۇنلىغان سىگناللارنى بىر گەۋدىلەشتۈرۈپ، ھەرىكەتنى پىلانلاش ۋە ئىجرا قىلىشتا ھالقىلىق رول ئوينايدۇ. ئىچكى خالتا بولسا، مېڭە پوستلاق قەۋىتى بىلەن مېڭىنىڭ تۆۋەن دەرىجىلىك قۇرۇلمىلىرى ئارىسىدا ئۇچۇر يەتكۈزىدىغان «يۇقىرى سۈرئەتلىك تاشيول» غا ئوخشايدىغان زىچ ئاق ماددا تالالىرىنىڭ توپلىمىدۇر.

بۇ ئىككى قۇرۇلما ئورۇن جەھەتتە بىر-بىرىگە ناھايىتى يېقىن بولۇپلا قالماي، فۇنكسىيە جەھەتتىنمۇ ئۆزئارا زىچ باغلانغان. ئىچكى خالتا دەل يىپسىمان تەننى تەشكىل قىلىدىغان قۇيرۇقسىمان يادرو بىلەن پۇرچاقسىمان يادرونىڭ ئارىسىدىن ئۆتىدۇ. بۇ ئۆزگىچە ئاناتومىيەلىك مۇناسىۋەت ئۇلارنىڭ ھەرىكەتنى كونترول قىلىش، ئادەتنى شەكىللەندۈرۈش ۋە مۇكاپاتلاش مېخانىزمى قاتارلىق مۇرەككەپ جەريانلاردا بىرلىكتە ئىشلەيدىغانلىقىنى بەلگىلەيدۇ. بۇ ماقالىدە، بىز رەسىمدە كۆرسىتىلگەن قۇرۇلمىلارنى مەركەز قىلىپ، يىپسىمان تەن ۋە ئىچكى خالتانىڭ فۇنكسىيەسى ۋە ئۇلارنىڭ كلىنىكىلىق ئەھمىيىتىنى چوڭقۇرلاپ تونۇشتۇرىمىز.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

يىپسىمان تەن ۋە ئىچكى خالتا
(Striatum and Internal Capsule, 纹状体与内囊)

يىپسىمان تەن (قۇيرۇقسىمان يادرو ۋە پوستتىن تەركىب تاپقان) ئاساسىي گانگلىيانىڭ ئاساسلىق كىرگۈزۈش يادروسى بولۇش سۈپىتى بىلەن، چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىدىن كەلگەن ھەرىكەت، ھېسسىيات ۋە بىلىش ئۇچۇرلىرىنى قوبۇل قىلىدۇ ھەمدە ئۇلارنى دەسلەپكى قەدەمدە بىر تەرەپ قىلىدۇ. ئىچكى خالتا بولسا، مېڭە پوستلاق قەۋىتى بىلەن مېڭە غولى ۋە ئومۇرتقا ئارىسىدا ئۇچۇر يەتكۈزىدىغان ئىنتايىن مۇھىم، زىچ ئورۇنلاشقان نېرۋا تالالىرى توپلىمى بولۇپ، دەل يىپسىمان تەننىڭ ئىككى قىسمى ئارىسىدىن ئۆتىدۇ. بۇ ئىككى قۇرۇلمىنىڭ ئۆزئارا ماسلىشىپ ئىشلىشى ئىرادىلىك ھەرىكەتلەرنىڭ راۋان ۋە توغرا بولۇشى، يېڭى ھەرىكەت ماھارەتلىرىنى ئۆگىنىش ۋە ئادەتلەرنى شەكىللەندۈرۈشنىڭ نېرۋىلىق ئاساسى ھېسابلىنىدۇ. شۇڭلاشقا، بۇ رايونلارنىڭ ھەر قانداق بىرىنىڭ زەخىملىنىشى پاركىنسون كېسەللىكى، خۇنتىڭتون كېسەللىكى ۋە سەكتە كەلتۈرۈپ چىقارغان پالەچلىك قاتارلىق ئېغىر ھەرىكەت توسالغۇلىرىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.

رەسىمدىكى ئاساسلىق قۇرۇلمىلارنىڭ تونۇشتۇرۇلۇشى

• قاداق تەن (Corpus Callosum, 胼胝体)
  بۇ سول ۋە ئوڭ مېڭە يېرىم شارىنى تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان ئەڭ چوڭ ئاق ماددا قۇرۇلمىسىدۇر. ئۇ ئىككى يېرىم شار ئوتتۇرىسىدىكى ئۇچۇر ئالماشتۇرۇشنى ماسلاشتۇرۇپ، بىر پۈتۈن بىلىش پائالىيىتىگە كاپالەتلىك قىلىدۇ.
• قۇيرۇقسىمان يادرو بېشى (Head of Caudate Nucleus, 尾状核头)
  قۇيرۇقسىمان يادرونىڭ ئالدىدىكى كەڭرەك قىسمى بولۇپ، يان مېڭە قېرىنچىسىنىڭ يېنىغا جايلاشقان. ئۇ ئاساسلىقى يۇقىرى دەرىجىلىك بىلىش پائالىيەتلىرى، مەسىلەن، پىلانلاش ۋە ئىجرائىيە فۇنكسىيەسىگە قاتنىشىدۇ.
• سۈزۈك پاسىل (Septum Pellucidum, 透明隔)
  بۇ ئىككى يان مېڭە قېرىنچىسىنىڭ ئالدى مۈڭگۈزىنى ئايرىپ تۇرىدىغان نېپىز، قوش قەۋەتلىك پەردە. ئۇ لىمبىك سىستېمىسى بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولۇپ، ھېسسىيات ۋە خاتىرىگە تەسىر كۆرسىتىشى مۇمكىن.
• ئىچكى خالتا (Internal Capsule, 内囊)
  بۇ «V» شەكىللىك زىچ ئاق ماددا تالالىرى بولۇپ، چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىدىن چىققان ھەرىكەت سىگناللىرىنى تۆۋەنگە ۋە بەدەندىن كەلگەن سېزىم سىگناللىرىنى يۇقىرىغا يەتكۈزىدۇ. ئۇنىڭ كىچىككىنە زەخىملىنىشىمۇ ئېغىر پالەچلىكنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى مۇمكىن.
• ئالدى بىرلەشمە (Anterior Commissure, 前连合)
  بۇ ئىككى مېڭە يېرىم شارىنىڭ چېكە قىسمىنى ۋە پۇراش سىستېمىسىنى تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان كىچىكرەك ئاق ماددا تالاسى. ئۇ ئاغرىق سېزىمى، پۇراش ۋە خاتىرە ئۇچۇرلىرىنى يەتكۈزۈشتە رول ئوينايدۇ.
• پۇرچاقسىمان يادرو (Lentiform Nucleus, 豆状核)
  بۇ پوست (putamen) ۋە ئاق شارچى (globus pallidus) دىن تەركىب تاپقان كۈلرەڭ ماددا يادروسى. ئۇ ئاساسىي گانگلىيانىڭ بىر قىسمى سۈپىتىدە، ھەرىكەتنى تەڭشەش ۋە ئادەتنى شەكىللەندۈرۈشتە مۇھىم رول ئوينايدۇ.
• ئېكرانسىمان يادرو (Claustrum, 屏状核)
  بۇ پۇرچاقسىمان يادرونىڭ سىرتىغا جايلاشقان نېپىز بىر قەۋەت كۈلرەڭ ماددا. ئۇنىڭ فۇنكسىيەسى تېخى تولۇق ئايدىڭلاشمىغان بولسىمۇ، ئاڭنى بىر گەۋدىلەشتۈرۈش ۋە كۆپ خىل سېزىملارنى ماسلاشتۇرۇش بىلەن مۇناسىۋەتلىك دەپ قارىلىدۇ.
• ئۆرۈك مېغىز تەنچە (Amygdala, 杏仁体)
  چېكە قىسمىنىڭ چوڭقۇر قاتلىمىغا جايلاشقان بادام شەكىللىك بۇ يادرو، لىمبىك سىستېمىسىنىڭ يادرولۇق قىسمىدۇر. ئۇ ئاساسلىقى قورقۇنچ، غەزەپ قاتارلىق كۈچلۈك ھېسسىياتلارنى بىر تەرەپ قىلىش ۋە ھېسسىيات خاتىرىسىنى شەكىللەندۈرۈشكە مەسئۇل.
• يان مېڭە قېرىنچە تۆۋەنكى مۈڭگۈزى (Inferior Horn of Lateral Ventricle, 侧脑室下角)
  يان مېڭە قېرىنچىسىنىڭ چېكە قىسمىغا سوزۇلغان قىسمى بولۇپ، ئىچىدە مېڭە-ئومۇرتقا سۇيۇقلۇقى بار. ئۇ ھىپپوكامپۇس ۋە ئۆرۈك مېغىز تەنچە بىلەن قوشنا بولۇپ، خاتىرە ۋە ھېسسىيات بىلەن مۇناسىۋەتلىك.
• ئاڭلاش چاشمىسى (Auditory Radiation, 听辐射)
  بۇ تالامۇستىكى ئىچكى تىزسىمان تەندىن باشلىنىپ، ئاڭلاش پوستلاق قەۋىتىگە تۇتىشىدىغان نېرۋا تالالىرىدۇر. ئۇ ئاڭلاش ئۇچۇرلىرىنىڭ ئەڭ ئاخىرقى بىر تەرەپ قىلىنىش رايونىغا يەتكۈزۈلۈشىگە مەسئۇل.
• كۆرۈش چاشمىسى (Optic Radiation, 视辐射)
  تالامۇستىكى يان تىزسىمان تەندىن باشلىنىپ، ياپىلاق قىسمىدىكى كۆرۈش پوستلاق قەۋىتىگە تۇتىشىدىغان نېرۋا تالالىرىدۇر. ئۇ كۆرۈش ئۇچۇرلىرىنىڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىگە يەتكۈزۈلۈشىنى تاماملايدۇ.
• يان مېڭە قېرىنچە ئارقا مۈڭگۈزى (Posterior Horn of Lateral Ventricle, 侧脑室后角)
  يان مېڭە قېرىنچىسىنىڭ ياپىلاق قىسمىغا سوزۇلغان قىسمى بولۇپ، ئۇمۇ مېڭە-ئومۇرتقا سۇيۇقلۇقى بىلەن تولغان. ئۇ كۆرۈش ئۇچۇرلىرىنى بىر تەرەپ قىلىدىغان رايونلار بىلەن قوشنا.
• دۈمبە تەرەپ دۆڭچە مېڭە (Dorsal Thalamus, 背侧丘脑)
  ئادەتتە تالامۇس دەپ ئاتىلىدىغان بۇ قۇرۇلما، مېڭىنىڭ سېزىم ئۇچۇرلىرىنى يەتكۈزۈش ۋە تەقسىملەش مەركىزىدۇر. ئۇ سېزىم، ھەرىكەت، ئاڭ ۋە ئۇيقۇ قاتارلىق نۇرغۇن فۇنكسىيەلەرنى تەڭشەيدۇ.
• يان مېڭە قېرىنچىسى (Lateral Ventricle, 侧脑室)
  ئىككى مېڭە يېرىم شارىنىڭ ئىچىدىكى ئەڭ چوڭ مېڭە قېرىنچىلىرى بولۇپ، مېڭە-ئومۇرتقا سۇيۇقلۇقىنى ئىشلەپچىقىرىدۇ ۋە ساقلايدۇ. ئۇ مېڭىنىڭ نورمال بېسىمىنى ساقلاش ۋە مېڭىنى قوغداشتا مۇھىم رول ئوينايدۇ.
• قۇيرۇقسىمان يادرو تېنى (Body of Caudate Nucleus, 尾状核体)
  قۇيرۇقسىمان يادرونىڭ بېشى بىلەن قۇيرۇقى ئارىسىدىكى قىسمى بولۇپ، تالامۇسنىڭ ئۈستىدە يايسىمان ھالەتتە سوزۇلۇپ تۇرىدۇ. ئۇ ھەرىكەتنى ئۆگىنىش ۋە ئادەتنى شەكىللەندۈرۈشتە مۇھىم رول ئوينايدۇ.

يىپسىمان تەن ۋە ئىچكى خالتانىڭ كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى

يىپسىمان تەن ۋە ئىچكى خالتانىڭ مۇرەككەپ ۋە زىچ ئورۇنلاشقانلىقى سەۋەبىدىن، ئۇلار نۇرغۇن نېرۋا سىستېمىسى كېسەللىكلىرى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك. بۇ قۇرۇلمىلارنىڭ فۇنكسىيەسىنى چۈشىنىش، بۇ كېسەللىكلەرنىڭ دىئاگنوزى ۋە داۋالىنىشى ئۈچۈن ھالقىلىق ئەھمىيەتكە ئىگە.

ئاساسىي گانگلىيا ھالقىسىدىكى ئۇچۇر ئېقىمى ئىنتايىن نازۇك تەڭپۇڭلۇقنى ساقلايدۇ. يىپسىمان تەن بۇ ھالقىنىڭ «ئىشىكى» بولۇپ، ئۇچۇرلارنىڭ كىرىشىنى كونترول قىلىدۇ. يىپسىمان تەندىكى نېرۋونلارنىڭ فۇنكسىيەسىنىڭ بۇزۇلۇشى ھەرىكەتنى كونترول قىلىشتا ئېغىر مەسىلىلەرنى پەيدا قىلىدۇ. مەسىلەن، پاركىنسون كېسەللىكىدە، قارا ماددىدىن يىپسىمان تەنگە دوپامىن يەتكۈزۈپ بېرىدىغان نېرۋونلارنىڭ ئۆلۈشى، ھەرىكەتنىڭ ئاستىلىشى، تىترەش ۋە مۇسكۇللارنىڭ قېتىشىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. ئەكسىچە، خۇنتىڭتون كېسەللىكىدە، يىپسىمان تەندىكى نېرۋونلارنىڭ ئۆزى بىۋاسىتە بۇزغۇنچىلىققا ئۇچراپ، بىماردا ئىرادىسىز، قالايمىقان ھەرىكەتلەر كۆرۈلىدۇ.

ئىچكى خالتا بولسا، «نېرۋا تالالىرىنىڭ بوغۇزى» دەپ ئاتىلىدۇ، چۈنكى ھەرىكەت ۋە سېزىمگە مۇناسىۋەتلىك نۇرغۇنلىغان مۇھىم نېرۋا يوللىرى مۇشۇ تار بوشلۇقتىن ئۆتىدۇ. شۇڭلاشقا، كىچىككىنە قان تومۇرنىڭ توسۇلۇپ قېلىشى (لاكۇنارلىق سەكتە) ياكى قاناشمۇ ئىچكى خالتانىڭ زور بىر قىسىمىغا تەسىر كۆرسىتىپ، بەدەننىڭ قارشى تەرىپىدە ئېغىر دەرىجىدىكى پالەچلىك (hemiplegia)، سېزىم يوقىتىش (hemianesthesia) ۋە كۆرۈش مەيدانىنىڭ كەملىكى (hemianopia) قاتارلىق ئالامەتلەرنى بىرلا ۋاقىتتا كەلتۈرۈپ چىقىرىشى مۇمكىن.

بۇ قۇرۇلمىلارنىڭ فۇنكسىيەسىنى تېخىمۇ ئايدىڭلاشتۇرۇش ئۈچۈن تۆۋەندىكى نۇقتىلارغا دىققەت قىلىشقا بولىدۇ:

• ئۆگىنىش ۋە ئادەت: يىپسىمان تەن تەكرارلىنىدىغان ھەرىكەتلەرنى ئاپتوماتىك ئادەتكە ئايلاندۇرۇشتا مۇھىم رول ئوينايدۇ. شوپۇرلۇق قىلىش، مۇزىكا ئەسۋابى چېلىش قاتارلىق ماھارەتلەر دەل يىپسىمان تەننىڭ فۇنكسىيەسىگە تايىنىدۇ.
• مۇكاپاتلاش ۋە خۇمار بولۇش: يىپسىمان تەننىڭ بىر قىسمى بولغان قورساق يىپسىمان تەنى (ventral striatum) مېڭىنىڭ مۇكاپاتلاش سىستېمىسىنىڭ مەركىزى بولۇپ، خۇشاللىق ۋە رازى بولۇش ھېسسىياتىنى پەيدا قىلىدۇ. زەھەرلىك چېكىملىكلەر بۇ سىستېمىنى غىدىقلاش ئارقىلىق خۇمار بولۇشنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
• ھېسسىيات ۋە روھىي كېسەللىكلەر: بۇ رايونلارنىڭ نورمالسىزلىقى تەشۋىشلىنىش، مەجبۇرىيەت كېسەللىكى (OCD) ۋە روھىي پارچىلىنىش قاتارلىق روھىي كېسەللىكلەرنىڭمۇ پاتولوگىيەلىك ئاساسى بىلەن مۇناسىۋەتلىك.

خۇلاسىلىگەندە، يىپسىمان تەن ۋە ئىچكى خالتا گەرچە مېڭىنىڭ چوڭقۇر قاتلىمىدا كۆزگە چېلىقمايدىغان بولسىمۇ، ئۇلارنىڭ نورمال فۇنكسىيەسى بىزنىڭ كۈندىلىك تۇرمۇشىمىز ئۈچۈن ھەل قىلغۇچ ئەھمىيەتكە ئىگە. زامانىۋى تەسۋىر تېخنىكىلىرى ۋە نېرۋا ئىلمىنىڭ تەرەققىياتىغا ئەگىشىپ، بىز بۇ سىرلىق قۇرۇلمىلار ھەققىدىكى چۈشەنچىمىزنى داۋاملىق چوڭقۇرلاشتۇرۇپ، مۇناسىۋەتلىك كېسەللىكلەرنى داۋالاشتا يېڭى بۆسۈشلەرنى قولغا كەلتۈرەلەيمىز.