يۈرەكنىڭ نېرۋىلىق ئىدارە قىلىنىشى ۋە قان بېسىمىنىڭ تەڭشىلىش ئاناتومىيىسى

يۈرەكنىڭ نېرۋىلىق ئىدارە قىلىنىشى ۋە قان بېسىمىنىڭ تەڭشىلىشى: ئاناتومىيەلىك ۋە فىزىئولوگىيەلىك شەرھى

يۈرەك گەرچە ئۆزىنىڭ ئۆتكۈزۈش سىستېمىسى ئارقىلىق ئۆزلۈكىدىن سوقۇش ئىقتىدارىغا ئىگە بولسىمۇ، ئۇنىڭ سوقۇش تېزلىكى ۋە كۈچى بەدەننىڭ ئۈزلۈكسىز ئۆزگىرىپ تۇرىدىغان فىزىئولوگىيەلىك ئېھتىياجىنى قاندۇرۇش ئۈچۈن ھەر ۋاقىت ئىنچىكە تەڭشىلىپ تۇرىدۇ. بۇ مۇرەككەپ تەڭشەش ۋەزىپىسىنى ئاساسلىقى ئاپتونوم نېرۋا سىستېمىسى ئۆز ئۈستىگە ئالغان بولۇپ، ئۇ يۈرەكنى ھەم تېزلەتكۈچى (سىمپاتىك نېرۋا) ھەم ئاستىلاتقۇچى (پاراسىمپاتىك نېرۋا) مېخانىزم ئارقىلىق ئىدارە قىلىدۇ. بۇ ئىككى سىستېمىنىڭ ئۆزئارا ماسلىشىشى ۋە تەڭپۇڭلىشىشى يۈرەكنىڭ ئۈنۈملۈك ئىشلەپ، پۈتۈن بەدەننى يېتەرلىك قان بىلەن تەمىنلىشىگە كاپالەتلىك قىلىدۇ.

قان بېسىمىنى مۇقىملاشتۇرۇش يۈرەك-قان تومۇر سىستېمىسىنىڭ يەنە بىر ھالقىلىق ۋەزىپىسىدۇر. بەدەن قان بېسىمىدىكى ئۆزگىرىشلەرنى ئارتېرىيە تومۇرلىرىغا جايلاشقان مەخسۇس بېسىم قوبۇللىغۇچىلار (baroreceptors) ئارقىلىق سېزىپ، بۇ ئۇچۇرلارنى مېڭە غولىدىكى يۈرەك-قان تومۇر مەركىزىگە يوللايدۇ. بۇ مەركەz ئۇچۇرلارنى بىر تەرەپ قىلغاندىن كېيىن، ئاپتونوم نېرۋا يوللىرى ئارقىلىق يۈرەك ۋە قان تومۇرلارغا بۇيرۇق ئەۋەتىپ، قان بېسىمىنى نورمال دائىرە ئىچىدە ساقلايدۇ. بۇ ماقالىدە، بېرىلگەن رەسىمگە ئاساسەن، يۈرەك ۋە قان بېسىمىنى تەڭشەشكە قاتنىشىدىغان نېرۋا قۇرۇلمىلىرى ۋە ئۇلارنىڭ ئۆزئارا باغلىنىشى تەپسىلىي تونۇشتۇرۇلىدۇ.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

يۈرەكنىڭ نېرۋىلىق ئىدارە قىلىنىشى ۋە قان بېسىمىنىڭ تەڭشىلىش كۆرسەتمە رەسىمى
(Diagram of the neural control of the heart and blood pressure regulation, 心的神经支配和血压调节示意图)

بۇ كۆرسەتمە رەسىم يۈرەك-قان تومۇر سىستېمىسىنىڭ نېرۋىلىق تەڭشەش مېخانىزمىنى ئەتراپلىق كۆرسىتىپ بېرىدۇ. ئۇ مېڭە غولىدىكى يادرولاردىن باشلاپ، قان بېسىمى ۋە قاندىكى خىمىيەلىك ماددىلارغا ئائىت سېزىم ئۇچۇرلىرىنى يەتكۈزىدىغان كىرگۈچى نېرۋا يوللىرى (afferent pathways)، ھەمدە يۈرەك سوقۇشى ۋە قان تومۇرلارنىڭ تارىيىشىنى كونترول قىلىدىغان چىقارغۇچى نېرۋا يوللىرىنى (efferent pathways) ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. بۇ رەسىم ئارقىلىق بىز بارورېفلېكس (baroreflex) دەپ ئاتىلىدىغان ھالقىلىق قايتما ئىنكاس ھالقىسىنىڭ قانداق شەكىللىنىدىغانلىقىنى ۋە ئۇنىڭ قان بېسىمىنى مۇقىملاشتۇرۇشتىكى ھەل قىلغۇچ رولىنى ئېنىق كۆرەلەيمىز. بۇ پۈتكۈل سىستېما بەدەننىڭ ئىچكى مۇھىت مۇقىملىقىنى ساقلاشتىكى كەم بولسا بولمايدىغان بىر قىسىمدۇر.

ئاداشقان نېرۋا دۈمبە تەرەپ يادروسى (Dorsal nucleus of the vagus nerve, 迷走神经背核)
ئۇزۇنچاق مېڭىگە جايلاشقان بۇ يادرو ئاداشقان نېرۋىنىڭ پاراسىمپاتىك تالالىرىنىڭ ئاساسلىق مەنبەسى. ئۇنىڭدىن چىققان نېرۋا تالالىرى يۈرەككە بېرىپ، يۈرەك سوقۇشىنى ئاستىلىتىش رولىنى ئوينايدۇ.

يىتىم تۇتام يادروسى (Nucleus of the solitary tract, 孤束核)
بۇ ئۇزۇنچاق مېڭىدىكى ئىنتايىن مۇھىم بىر سېزىم ئۇچۇرلىرىنى بىر گەۋدىلەشتۈرۈش مەركىزى. ئۇ قان بېسىمى، قاندىكى گاز مىقدارى ۋە باشقا ئىچكى ئەزالاردىن كەلگەن سېزىم ئۇچۇرلىرىنى قوبۇل قىلىپ، يۈرەك-قان تومۇر مەركىزىگە يەتكۈزىدۇ.

تورسىمان تۈزۈلۈش \ يۈرەك – قان تومۇر مەركىزى (Reticular formation / Cardiovascular center, 网状结构 \ 心血管中枢)
مېڭە غولىدىكى بۇ مەركەz يۈرەك سوقۇشى، يۈرەكنىڭ قىسقىراش كۈچى ۋە قان تومۇرلارنىڭ دىئامېتىرىنى كونترول قىلىدىغان ئاساسلىق قوماندانلىق شتابى. ئۇ سىمپاتىك ۋە پاراسىمپاتىك سىستېمىلارنىڭ پائالىيىتىنى تەڭشەپ، قان بېسىمىنى مۇقىملاشتۇرىدۇ.

ئاداشقان نېرۋا (Vagus nerve, 迷走神经)
10-جۈپ مېڭە نېرۋىسى بولۇپ، يۈرەككە بارىدىغان پاراسىمپاتىك نېرۋا تالالىرىنىڭ ئاساسلىق توشۇغۇچىسى. ئۇ يۈرەك سوقۇشىنى ئاستىلىتىپ، «ئارام ئېلىش ۋە ھەزىم قىلىش» ھالىتىنى ساقلاشتا مۇھىم رول ئوينايدۇ.

بويۇن يۇقارىقى نېرۋا تۈگۈنى (Superior cervical ganglion, 颈上神经节)
بويۇندىكى سىمپاتىك غولىنىڭ ئەڭ يۇقىرى قىسمىغا جايلاشقان نېرۋا تۈگۈنى. ئۇنىڭدىن چىققان تالالار بويۇن يۇقىرىقى يۈرەك نېرۋىسىنى شەكىللەندۈرۈپ، يۈرەككە سىمپاتىك غىدىقلاش بېرىدۇ.

بويۇن ئوتتۇرا نېرۋا تۈگۈنى (Middle cervical ganglion, 颈中神经节)
بويۇندىكى سىمپاتىك غولىنىڭ ئوتتۇرا قىسمىغا جايلاشقان نېرۋا تۈگۈنى. ئۇ بويۇن ئوتتۇرا يۈرەك نېرۋىسىنى ھاسىل قىلىپ، يۈرەك سوقۇشىنى تېزلىتىشكە قاتنىشىدۇ.

بويۇن – كۆكرەك نېرۋا تۈگۈنى (Cervicothoracic (stellate) ganglion, 颈胸神经节)
بويۇن تۆۋەنكى ۋە بىرىنچى كۆكرەك نېرۋا تۈگۈنلىرىنىڭ بىرىكىشىدىن ھاسىل بولغان يۇلتۇزسىمان نېرۋا تۈگۈنى. ئۇ يۈرەككە بېرىدىغان سىمپاتىك نېرۋا تالالىرىنىڭ مۇھىم مەنبەسى ھېسابلىنىدۇ.

بويۇن يۇقارىقى يۈرەك نېرۋىسى (Superior cardiac nerve, 颈上心神经)
بويۇن يۇقىرىقى سىمپاتىك تۈگۈنىدىن چىقىپ، يۈرەك چىگىشىگە تۇتىشىدىغان سىمپاتىك نېرۋا. ئۇ يۈرەك سوقۇشىنى تېزلىتىش ۋە قىسقىراش كۈچىنى ئاشۇرۇش رولىنى ئوينايدۇ.

بويۇن ئوتتۇرا يۈرەك نېرۋىسى (Middle cardiac nerve, 颈中心神经)
بويۇن ئوتتۇرا سىمپاتىك تۈگۈنىدىن كېلىدىغان بۇ نېرۋا يۈرەككە بېرىدىغان ئەڭ چوڭ سىمپاتىك نېرۋا ھېسابلىنىدۇ. ئۇ يۈرەكنىڭ پائالىيىتىنى كۈچەيتىشتە مۇھىم رول ئوينايدۇ.

بويۇن تۆۋەنكى يۈرەك نېرۋىسى (Inferior cardiac nerve, 颈下心神经)
بويۇن-كۆكرەك نېرۋا تۈگۈنىدىن چىقىپ، يۈرەك چىگىشىنىڭ ئارقا قىسمىغا تۇتىشىدۇ. ئۇمۇ يۈرەككە سىمپاتىك غىدىقلاش بېرىدۇ.

كۆكرەك يۈرەك نېرۋىسى (Thoracic cardiac nerves, 胸心神经)
يۇقىرىقى كۆكرەك سىمپاتىك تۈگۈنلىرىدىن بىۋاسىتە چىقىپ، يۈرەك چىگىشىگە تۇتىشىدىغان نېرۋا شاخچىلىرى. ئۇلارمۇ يۈرەكنىڭ سىمپاتىك نېرۋا بىلەن تەمىنلىنىشىگە قاتنىشىدۇ.

بويۇن يۇقارىقى يۈرەك شېخى (Superior cardiac branch of vagus nerve, 颈上心支)
بۇ ئاداشقان نېرۋىدىن ئايرىلىپ چىقىپ، يۈرەككە بارىدىغان پاراسىمپاتىك شاخ. ئۇ يۈرەك سوقۇشىنى ئاستىلىتىشقا مەسئۇل.

بويۇن تۆۋەنكى يۈرەك شېخى (Inferior cardiac branch of vagus nerve, 颈下心支)
بۇمۇ ئاداشقان نېرۋىنىڭ يۈرەككە تارقالغان بىر پاراسىمپاتىك شېخى. ئۇ يۇقىرىقى شاخ بىلەن بىرلىشىپ، يۈرەكنىڭ پاراسىمپاتىك كونتروللۇقىنى ئەمەلگە ئاشۇرىدۇ.

سىمپاتىك تالا (Sympathetic fiber, 交感纤维)
بۇ نېرۋا تالالىرى سىمپاتىك نېرۋا غولىدىن كېلىپ، يۈرەك مۇسكۇلى ۋە ئۆتكۈزۈش سىستېمىسىنى غىدىقلايدۇ. ئۇلار يۈرەك سوقۇشىنى تېزلىتىدۇ، قىسقىراش كۈچىنى ئاشۇرىدۇ ۋە تاجىسىمان ئارتېرىيەنى كېڭەيتىدۇ.

ئىچكى ئەزا كىرگۈچى تالاسى: ئاغرىش سېزىمىنى مەركەزگە ئېلىپ كىرىدۇ (Visceral afferent fiber: transmits pain sensation, 内脏传入纤维: 传到痛觉)
يۈرەكتىكى توقۇلمىلارنىڭ زەخىملىنىشى ياكى قان يېتىشمەسلىكتىن كېلىپ چىققان ئاغرىش سىگنالىنى يەتكۈزىدىغان سېزىم نېرۋا تالاسى. يۈرەك كېسىلىدىن بولغان ئاغرىق سىگنالى مۇشۇ تالالار ئارقىلىق مەركەzگە يەتكۈزۈلىدۇ.

بويۇن ئارتېرىيە كاۋاك شېخى (Carotid sinus nerve, 颈动脉窦支)
بۇ تىل-يۇتقۇنچاق نېرۋىسىنىڭ بىر شېخى بولۇپ، بويۇن ئارتېرىيە كاۋىكىدىكى بېسىم قوبۇللىغۇچىلاردىن كەلگەن ئۇچۇرنى مېڭە غولىغا يەتكۈزىدۇ. بۇ قان بېسىمىنى تەڭشەيدىغان بارورېفلېكىسنىڭ كىرگۈچى يولى ھېسابلىنىدۇ.

پاراسىمپاتىك تالا (Parasympathetic fiber, 副交感纤维)
بۇ تالالار ئاساسلىقى ئاداشقان نېرۋىدىن كېلىپ، يۈرەكتىكى سىنوس-دېھلىز تۈگۈنى (SA node) ۋە دېھلىز-قېرىنچا تۈگۈنى (AV node) نىڭ پائالىيىتىنى تورمۇزلايدۇ. بۇ ئارقىلىق يۈرەك سوقۇشىنى ئاستىلىتىدۇ.

ئىچكى ئەزا كىرگۈچى تالاسى: قان بېسىم، ئوكسىگېن ياكى كاربون تۆت ئوكسىدنىڭ غىدىقلىنىشىنى مەركەزگە ئېلىپ كىرىدۇ (Visceral afferent fiber: transmits stimuli of blood pressure, oxygen, or carbon dioxide, 内脏传入纤维: 传到血压, 氧或二氧化碳的刺激)
بۇ سېزىم نېرۋا تالالىرى بويۇن ئارتېرىيە كاۋىكى ۋە ئائورتا قوۋۇقىدىكى بېسىم ۋە خىمىيەلىك قوبۇللىغۇچىلاردىن كەلگەن ئۇچۇرلارنى يەتكۈزىدۇ. بۇ ئۇچۇرلار قان بېسىمى ۋە نەپەسنى تەڭشەشتە ھالقىلىق رول ئوينايدۇ.

تورسىمان يۇلۇن تۇتامى (Reticulospinal tract, 网状脊髓束)
مېڭە غولىدىكى تورسىمان تۈزۈلۈشتىن باشلىنىپ، يۇلۇنغا بارىدىغان نېرۋا يولى. ئۇ يۈرەك-قان تومۇر مەركىزىنىڭ بۇيرۇقلىرىنى يۇلۇندىكى سىمپاتىك نېرۋونلارغا يەتكۈزۈپ، سىمپاتىك سىستېمىنىڭ پائالىيىتىنى كونترول قىلىدۇ.

ئاداشقان نېرۋا (Vagus nerve, 迷走神经)
يۈرەكنى نېرۋا بىلەن تەمىنلەيدىغان ئاساسلىق پاراسىمپاتىك نېرۋا. ئۇنىڭ ئاكتىپلىنىشى يۈرەك سوقۇشىنى كۆرۈنەرلىك ئاستىلىتىدۇ.

تىل يۇتقۇنچاق نېرۋا IX (Glossopharyngeal nerve IX, 舌咽神经 IX)
9-جۈپ مېڭە نېرۋىسى بولۇپ، ئۇ بويۇن ئارتېرىيە كاۋىكى ۋە بويۇن ئارتېرىيە شارچىسىدىن كەلگەن قان بېسىمى ۋە قان خىمىيەسىگە ئائىت سېزىم ئۇچۇرلىرىنى يەتكۈزىدۇ. ئۇ بارورېفلېكىسنىڭ ئىنتايىن مۇھىم بىر قىسمى.

تۆۋەنكى نېرۋا تۈگۈنى (Inferior ganglion of glossopharyngeal/vagus nerve, 下神经节)
بۇ تىل-يۇتقۇنچاق نېرۋىسى ۋە ئاداشقان نېرۋىغا تەۋە سېزىم نېرۋا تۈگۈنى. يۈرەك-قان تومۇر سىستېمىسىدىن كەلگەن سېزىم نېرۋونلىرىنىڭ ھۈجەيرە گەۋدىسى مۇشۇ يەرگە جايلاشقان.

يۈرەك-قان تومۇر سىستېمىسىنى نېرۋىلىق تەڭشەشنىڭ ئومۇمىي خۇلاسىسى

يۈرەك ۋە قان بېسىمىنى نېرۋىلىق تەڭشەش بەدەننىڭ ئۆزگىرىشچان شارائىتقا ماسلىشىشىدىكى ھالقىلىق مېخانىزم. بۇ جەرياننى بىر قانچە نۇقتىدىن خۇلاسىلەشكە بولىدۇ:

• مەركىزىي كونتروللۇق: بارلىق تەڭشەش پائالىيەتلىرىنىڭ قوماندانلىق مەركىزى مېڭە غولىدىكى يۈرەك-قان تومۇر مەركىزىدۇر. بۇ مەركەz بەدەننىڭ ھەرقايسى جايلىرىدىن كەلگەن سېزىم ئۇچۇرلىرىنى (مەسىلەن، قان بېسىمى، pH قىممىتى، تېمپېراتۇرا) بىر گەۋدىلەشتۈرۈپ، ئاپتونوم نېرۋا سىستېمىسى ئارقىلىق مۇۋاپىق جاۋاب قايتۇرىدۇ.
• قايتما ئىنكاس ھالقىسى (Feedback Loop): بارورېفلېكىس بۇنىڭ ئەڭ ياخشى مىسالى. قان بېسىمى ئۆرلىگەندە، بويۇن ئارتېرىيە كاۋىكىدىكى بېسىم قوبۇللىغۇچىلار غىدىقلىنىپ، مېڭە غولىغا ئۇچۇر ئەۋەتىدۇ. نەتىجىدە، پاراسىمپاتىك پائالىيەت كۈچىيىپ، سىمپاتىك پائالىيەت ئاجىزلاپ، يۈرەك سوقۇشى ئاستىلايدۇ ۋە قان تومۇرلار كېڭىيىپ، قان بېسىمى نورمال ھالەتكە قايتىدۇ. ئەكسىچە، قان بېسىمى تۆۋەنلىگەندە، بۇ جەرياننىڭ تەتۈرىسى يۈز بېرىدۇ.
• سىمپاتىك ۋە پاراسىمپاتىك سىستېمىنىڭ قوش يۆنىلىشلىك تەڭشىشى:
  • سىمپاتىك سىستېما («گاز»): چېنىققاندا ياكى روھىي جىددىيلەشكەندە، سىمپاتىك نېرۋىلار يۈرەك سوقۇشىنى تېزلىتىپ، قىسقىراش كۈچىنى ئاشۇرۇپ، بەدەننىڭ ئېنېرگىيە ئېھتىياجىنى قاندۇرىدۇ.
  • پاراسىمپاتىك سىستېما («تورمۇز»): ئارام ئالغاندا ياكى ئۇخلىغاندا، پاراسىمپاتىك نېرۋىلار (ئاساسلىقى ئاداشقان نېرۋا) يۈرەك سوقۇشىنى ئاستىلىتىپ، يۈرەكنىڭ ئېنېرگىيە سەرپىياتىنى تېجەيدۇ.

كلىنىكىدا، بۇ تەڭشەش مېخانىзмىنىڭ بۇزۇلۇشى يۇقىرى قان بېسىمى، يۈرەك رېتىمسىزلىقى ۋە يۈرەك زەئىپلىشىشى قاتارلىق نۇرغۇن يۈرەك-قان تومۇر كېسەللىكلىرىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. كۆپلىگەن دورىلار، مەسىلەن بېتا-بلوكاتورلار (β-blockers) ۋە ACE ئىنگىبىتورلىرى دەل مۇشۇ نېرۋا ۋە ھورمونلۇق تەڭشەش يوللىرىغا تەسىر كۆرسىتىش ئارقىلىق داۋالاش رولىنى ئوينايدۇ.

خۇلاسىلىگەندە، يۈرەكنىڭ نېرۋىلىق ئىدارە قىلىنىشى ۋە قان بېسىمىنىڭ تەڭشىلىشى ئىنتايىن ئىنچىكە ۋە ئۈنۈملۈك بىر بىئولوگىيەلىك سىستېما بولۇپ، ئۇ بەدەننىڭ ئىچكى مۇھىت مۇقىملىقىنى ساقلاش ۋە ھاياتلىق پائالىيەتلىرىنى كاپالەتلەندۈرۈشتە ئورنىنى ھېچنېمە باسالمايدىغان رول ئوينايدۇ. بۇ قۇرۇلمىلارنى چۈشىنىش يۈرەك-قان تومۇر كېسەللىكلىرىنىڭ دىئاگنوزى ۋە داۋالىنىشى ئۈچۈن مۇستەھكەم ئاساس سالىدۇ.