يۈز نېرۋىسىنىڭ يۈز قىسىملىرىغا تارقىلىشى ئاناتومىيىسى

يۈز ئىپادىسىنىڭ قوماندانى: يۈز نېرۋىسىنىڭ ئاناتومىيەلىك تارقىلىشى

يۈز ئىپادىسى ئىنسانلارنىڭ ھېسسىياتىنى, پىكىرىنى ۋە مۇددىئاسىنى ئىپادىلەيدىغان ئەڭ مۇھىم, تىلغا ئېھتىياجسىز ئالاقە ۋاسىتىسىدۇر. كۈلۈش, يىغلاش, ھەيران قېلىش ياكى غەزەپلىنىش قاتارلىق مۇرەككەپ ئىپادىلەرنىڭ ھەممىسى يۈز قىسمىدىكى بىر گۇرۇپپا ئىنچىكە مۇسكۇللارنىڭ ئۆزئارا ماس ھەرىكىتى ئارقىلىق ئەمەلگە ئاشۇرۇلىدۇ. بۇ مۇسكۇللارنىڭ ھەرىكىتىنى بىۋاسىتە كونترول قىلىدىغان «قوماندان» دەل يەتتىنچى جۈپ مېڭە نېرۋىسى بولغان يۈز نېرۋىسى (Facial Nerve, CN VII) دۇر.

يۈز نېرۋىسى ئىنتايىن مۇرەككەپ بىر ئارىلاش نېرۋا بولۇپ، ئۇ يۈز ئىپادە مۇسكۇللىرىنى كونترول قىلىدىغان ھەرىكەتلىك تالالاردىن باشقا، يەنە تىلنىڭ ئالدى قىسمىنىڭ تەم سېزىمىنى يەتكۈزىدىغان سەزگۈلۈك تالالارنى ۋە ياش-شۆلگەي بەزلىرىنىڭ ئاجرىتىلىشىنى كونترول قىلىدىغان پاراسیمپاتىك تالالارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. بۇ ماقالىدە، يۈز نېرۋىسىنىڭ باش سۆڭەكتىن چىققاندىن كېيىنكى ھەرىكەتلىك شاخلىرىنىڭ يۈز قىسمىغا قانداق تارقىلىدىغانلىقى ۋە ئۇنىڭ كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى، بولۇپمۇ يۈز پالەچلىكى (Bell’s Palsy) بىلەن بولغان مۇناسىۋىتى تەپسىلىي تونۇشتۇرۇلىدۇ.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

يۈز نېرۋىسىنىڭ يۈز قىسىملىرىغا تارقىلىشى
(Distribution of the Facial Nerve on the Face, 面神经在面部分布)

يۈز نېرۋىسى باش سۆڭەك تۈۋىدىكى بىگىز-ئەمسەك تۆشۈكىدىن (stylomastoid foramen) چىققاندىن كېيىن، دەرھال گۈرەن بەز (parotid gland) ئىچىگە كىرىدۇ. بەز ئىچىدە ئۇ ئۆزئارا تۇتىشىپ، «گۈرەن بەز چىگىشى» (parotid plexus) دەپ ئاتىلىدىغان تورنى ھاسىل قىلىدۇ، ئاندىن بۇ تور يۈزگە قاراپ شامدانغا ئوخشاش تارقىلىدىغان بەش چوڭ ئاخىرقى شاخقا بۆلۈنىدۇ. بۇ شاخلار يۈزدىكى بارلىق ئىپادە مۇسكۇللىرىنى كونترول قىلىپ، ئىنسانلارنىڭ مۇرەككەپ ھېسسىياتىنى ئىپادىلىشىگە ئىمكان بېرىدۇ. بۇ ئۆزگىچە تارقىلىش شەكلى ئۇنى گۈرەن بەز ئوپېراتسىيەسى ياكى يۈز قىسمىدىكى زەخىملىنىشلەردە ئاسانلا زىيانغا ئۇچرايدىغان قىلىپ قويىدۇ.

• چېكە شېخى (Temporal branch, 颞支)
  بۇ شاخچە يۇقىرىغا قاراپ مېڭىپ، پىشانە، قاش ۋە كۆز ئەتراپىدىكى مۇسكۇللارنى كونترول قىلىدۇ. ئۇ قاشنى كۆتۈرۈش، پىشانىنى قورۇش ۋە كۆزنى چىڭ يۇمۇش قاتارلىق ھەرىكەتلەرگە مەسئۇل.
• مەڭز شېخى (Zygomatic branch, 颧支)
  بۇ شاخچە مەڭز سۆڭىكىنى بويلاپ ئالدىغا مېڭىپ، كۆز چەمبىرەك مۇسكۇلىنىڭ تۆۋەنكى قىسمى ۋە مەڭزدىكى كىچىك مۇسكۇللارنى كونترول قىلىدۇ. ئۇ كۆزنى يۇمۇش ۋە كۈلۈمسىرەشكە ياردەم بېرىدۇ.
• گۈرەن بەز چىگىشى (Parotid plexus, 腮腺丛)
  يۈز نېرۋىسى گۈرەن بەز ئىچىدە ھاسىل قىلغان تورسىمان نېرۋا چىگىشى. ئۇنىڭدىن بەش چوڭ ئاخىرقى شاخچە چىقىدۇ.
• قوۋۇز شېخى (Buccal branch, 颊支)
  بۇ شاخچە ئالدىغا قاراپ مېڭىپ، قوۋۇز مۇسكۇلى (buccinator)، ئۈستۈنكى كالپۇك ۋە بۇرۇن ئەتراپىدىكى مۇسكۇللارنى كونترول قىلىدۇ. ئۇ كالپۇكنى جىپسىلاش، پۈرۈشتۈرۈش ۋە ھاۋا پۈۋلەشكە ياردەم بېرىدۇ.
• گۈرەن بەز (Parotid gland, 腮腺)
  ئەڭ چوڭ شۆلگەي بېزى بولۇپ، قۇلاقنىڭ ئالدى-ئاستى تەرىپىگە جايلاشقان. يۈز نېرۋىسى ئۇنىڭ ئىچىدىن ئۆتىدۇ، ئەمما ئۇنى كونترول قىلمايدۇ.
• تۆۋەنكى ئىڭەك گىرۋەك شېخى (Marginal mandibular branch, 下颌缘支)
  بۇ شاخچە تۆۋەنكى ئىڭەك سۆڭىكىنىڭ گىرۋىكىنى بويلاپ ئالدىغا ماڭىدۇ. ئۇ تۆۋەنكى كالپۇك ۋە ئىڭەكتىكى مۇسكۇللارنى كونترول قىلىپ، تۆۋەنكى كالپۇكنى تۆۋەنگە تارتىش ھەرىكىتىنى ئەمەلگە ئاشۇرىدۇ.
• بويۇن شېخى (Cervical branch, 颈支)
  بۇ ئەڭ تۆۋەنكى شاخچە بولۇپ، بويۇندىكى كەڭ مۇسكۇلنى (platysma) كونترول قىلىدۇ. ئۇ بويۇن تېرىسىنى جىددىيلەشتۈرۈش ۋە تۆۋەنكى كالپۇكنى تۆۋەنگە تارتىشقا ياردەم بېرىدۇ.
• بىگىزسىمان ئۆسۈك تىل سۆڭەك مۇسكۇل شېخى (Stylohyoid branch, 茎突舌骨肌支)
  يۈز نېرۋىسى گۈرەن بەزگە كىرىشتىن بۇرۇن چىقىدىغان كىچىك بىر شاخچە. ئۇ بىگىزسىمان ئۆسۈك-تىل سۆڭەك مۇسكۇلىنى كونترول قىلىدۇ.
• ئىككى قورساقلىق مۇسكۇل شېخى (Digastric branch, 二腹肌支)
  بۇمۇ گۈرەن بەزگە كىرىشتىن بۇرۇن چىقىدىغان شاخچە بولۇپ، ئىككى قورساقلىق مۇسكۇلنىڭ ئارقا قورسىقىنى كونترول قىلىدۇ.
• قۇلاق ئارقا نېرۋا (Posterior auricular nerve, 耳后神经)
  يۈز نېرۋىسىنىڭ باش سۆڭەكتىن چىققاندىن كېيىنكى تۇنجى شاخچىسى. ئۇ قۇلاق ئارقىسىدىكى مۇسكۇللارنى ۋە باش تېرىسىنىڭ ئارقا قىسمىنى كونترول قىلىدۇ.
• قۇلاق شېخى (Auricular branch, 耳支)
  قۇلاق ئارقا نېرۋىسىنىڭ بىر شاخچىسى بولۇپ، قۇلاق سۇپىسىدىكى كىچىك مۇسكۇللارنى كونترول قىلىدۇ.
• گەجگە شېخى (Occipital branch, 枕支)
  قۇلاق ئارقا نېرۋىسىنىڭ يەنە بىر شاخچىسى بولۇپ، باش تېرىسىنىڭ ئارقا قىسمىدىكى گەجگە-پىشانە مۇسكۇلىنىڭ گەجگە قىسمىنى كونترول قىلىدۇ.

خۇلاسە ۋە كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى

يۈز نېرۋىسىنىڭ ئاناتومىيەسىنى بىلىش، بولۇپمۇ ئۇنىڭ يۈز قىسمىدىكى تارقىلىشىنى ئىگىلەش كلىنىكىدا ئىنتايىن مۇھىم. يۈز نېرۋىسىنىڭ زەخىملىنىشى يۈز پالەچلىكىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ، بۇ بىمارنىڭ تاشقى قىياپىتى ۋە ئىجتىمائىي ئالاقىسىگە ئېغىر تەسىر كۆرسىتىدۇ.

يۈز نېرۋىسى پالەچلىكىنىڭ ئەڭ كۆپ ئۇچرايدىغان تىپى بېل پالەچلىكى (Bell’s Palsy) دۇر. بۇ نامەلۇم سەۋەبتىن كېلىپ چىققان، تۇيۇقسىز يۈز بېرىدىغان بىر تەرەپلىمە يۈز نېرۋىسى پالەچلىكى بولۇپ، بىماردا تۆۋەندىكىدەك ئالامەتلەر كۆرۈلىدۇ:

• يۈزنىڭ بىر تەرىپىدىكى مۇسكۇللارنىڭ ئاجىزلىشى ياكى پۈتۈنلەي پالەچ بولۇشى.
• قاشنى كۆتۈرەلمەسلىك، پىشانىنى قورۇيالماسلىق.
• كۆزنى چىڭ يۇمۇشتا قىينىلىش، كۆز يۇمغاندا كۆز ئالمىسىنىڭ يۇقىرىغا قايرىلىشى (بېل ھادىسىسى).
• ئاغزىنىڭ بىر بۇلۇڭىنىڭ ساڭگىلاپ قېلىشى، شۆلگەينىڭ ئېقىپ كېتىشى.
• تەم سېزىمىنىڭ ئۆزگىرىشى ۋە ئاڭلاشنىڭ ئۆتكۈرلىشىپ كېتىشى (hyperacusis).

يۈز پالەچلىكىنى ئانالىز قىلغاندا، مەركىزىي ۋە چەتكى پالەچلىكنى پەرقلەندۈرۈش ئىنتايىن مۇھىم:

• چەتكى پالەچلىك (Peripheral Palsy): زەخىملىنىش يۈز نېرۋىسىنىڭ ئۆزىدە بولىدۇ (مەسىلەن، بېل پالەچلىكى). بۇ ئەھۋالدا، يۈزنىڭ شۇ تەرىپىدىكى بارلىق مۇسكۇللار، جۈملىدىن پىشانە مۇسكۇلىمۇ پالەچلىنىدۇ.
• مەركىزىي پالەچلىك (Central Palsy): زەخىملىنىش مېڭىدە (يۇقىرى ھەرىكەت نېرۋونىدا) بولىدۇ (مەسىلэн، سەکتە). پىشانە مۇسكۇلى ئىككى تەرەپ مېڭە پوستلىقىدىن كونتروللۇقنى قوبۇل قىلغاچقا، بۇ خىل پالەچلىكتە پىشانە ھەرىكىتى ساقلىنىپ قالىدۇ، پالەچلىك ئاساسلىقى يۈزنىڭ تۆۋەنكى قىسمىدا كۆرۈلىدۇ.

بۇنىڭدىن باشقا، يۈز نېرۋىسى گۈرەن بەز ئوپېراتسىيەسى، يۈزنى گۈزەللەشتۈرۈش ئوپېراتسىيەسى ۋە يۈز سۆڭىكى سۇنۇقلىرىنى داۋالاش جەريانىدا ئاسانلا زەخىملىنىدىغان بولغاچقا، ئوپېراتسىيە دوختۇرلىرى ئۇنىڭ ئاناتومىيەلىك يولىنى ئىنتايىن ئېنىق بىلىشى كېرەك. يۈز نېرۋىسىنىڭ زەخىملىنىشىدىن ساقلىنىش ئوپېراتسىيە مۇۋەپپەقىيىتىنىڭ مۇھىم كاپالىتى ھېسابلىنىدۇ.

خۇلاسىلىغاندا، يۈز نېرۋىسى پەقەتلا بىر گۇرۇپپا مۇسكۇللارنى كونترول قىلىدىغان نېرۋا بولۇپلا قالماي، بەلكى ئۇ ئىنسانلارنىڭ ھېسسىياتىنى ئىپادىلەش ۋە ئىجتىمائىي ئالاقە قىلىشىدىكى جان تومۇردۇر. ئۇنىڭ مۇرەككەپ ئاناتومىيەسى ۋە فۇنكسىيەسىنى چۈشىنىش، مۇناسىۋەتلىك كېسەللىكلەرنى توغرا تونۇش ۋە داۋالاشنىڭ ئاساسىدۇر.