زۇكام: سەۋەبلىرى، ئالامەتلىرى، داۋالاش ۋە ئالدىنى ئېلىش ئۇسۇللىرى

زۇكام (ئادەتتىكى سوغۇق ئۆتۈش دەپمۇ ئاتىلىدۇ) دۇنيا مىقياسىدا ئەڭ كۆپ ئۇچرايدىغان يۇقۇملۇق كېسەللىكلەرنىڭ بىرى بولۇپ، ئاساسلىقى ئۈستۈنكى نەپەس يوللىرى، يەنى بۇرۇن ۋە كېكىردەك يۇقۇملىنىش ئەھۋالىنى كۆرسىتىدۇ. گەرچە كۆپىنچە ئەھۋاللاردا ھاياتقا خەۋپ يەتكۈزمىسىمۇ ، ئۇ كىشىلەرنىڭ كۈندىلىك تۇرمۇشى ۋە خىزمەت ئۈنۈمىگە زور تەسىر كۆرسىتىدۇ. بۇ ماقالىدە زۇكامنىڭ سەۋەبلىرى، ئالامەتلىرى، داۋالاش ئۇسۇللىرى ۋە ئەڭ مۇھىمى، ئۇنىڭ ئالدىنى ئېلىش توغرىسىدا تەپسىلىي چۈشەنچە بېرىمىز.

زۇكام دېگەن نېمە؟

زۇكام دېگىنىمىز 200 دىن ئارتۇق ئوخشىمىغان تۈردىكى ۋىرۇسلار كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغان يۇقۇملىنىش بولۇپ، بۇلارنىڭ ئىچىدە ئەڭ كۆپ ئۇچرايدىغىنى رىنوۋىرۇسلار (Rhinoviruses) ھېسابلىنىدۇ. بۇ ۋىرۇسلار ئاساسلىقى بۇرۇن، كېكىردەك، بوغۇز ۋە قوشۇمچە بۇرۇن بوشلۇقلىرى قاتارلىق ئۈستۈنكى نەپەس يوللىرىنىڭ شىللىق پەردىلىرىنى يۇقۇملاندۇرىدۇ.

زۇكامنىڭ كېلىپ چىقىش سەۋەبلىرى ۋە تارقىلىش يوللىرى

زۇكام ئاساسلىقى ۋىرۇسلۇق يۇقۇملىنىش. ئۇنىڭ كېلىپ چىقىشىدىكى ئاساسلىق سەۋەبچىلەر:

1. ۋىرۇسلار: يۇقىرىدا دېيىلگەندەك، رىنوۋىرۇس، كوروناۋىرۇس (يېڭى تىپتىكى تاجسىمان ۋىرۇس COVID-19 نى كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغان ۋىرۇستىن باشقا، ئادەتتىكى زۇكامنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغان كوروناۋىرۇسلارمۇ بار)، نەپەس يولى سىنسىتىيال ۋىرۇسى (RSV) ۋە باشقا ۋىرۇسلار.

2. تارقىلىش يوللىرى:

   • ھاۋا ئارقىلىق: يۇقۇملانغۇچى يۆتەلگەندە، چۈشكۈرگەندە ياكى سۆزلىگەندە ھاۋاغا تارقالغان كىچىك تامچىلار ئارقىلىق.

   • بىۋاسىتە ئۇچرىشىش ئارقىلىق: يۇقۇملانغۇچى بىلەن قول ئېلىشىپ كۆرۈشۈش ياكى باشقا تەن ئۇچرىشىشلىرى ئارقىلىق.

   • ۋاسىتىلىك ئۇچرىشىش ئارقىلىق: ۋىرۇس چاپلاشقان بۇيۇملارنى (مەسىلەن، ئىشىك تۇتقۇچى، تېلېفون، كومپيۇتېر كۇنۇپكا تاختىسى) تۇتۇپ، ئاندىن قولنى يۇيماي تۇرۇپ كۆز، بۇرۇن ياكى ئېغىزغا تەگكۈزۈش ئارقىلىق.

زۇكامنىڭ ئاساسلىق ئالامەتلىرى

زۇكامنىڭ ئالامەتلىرى ئادەتتە بىمار ۋىرۇس بىلەن ئۇچراشقاندىن كېيىن 1-3 كۈن ئىچىدە باشلىنىدۇ ۋە تۆۋەندىكىلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ:

• بۇرۇن سۇيۇقلۇقى ئېقىش (دەسلەپتە سۇيۇق، كېيىن قويۇقلىشىشى مۇمكىن)

• بۇرۇن پۈتۈش

• تاماق ئاغرىش ياكى قىچىشىش

• يۆتەل (قۇرۇق ياكى بەلغەملىك بولۇشى مۇمكىن)

• چۈشكۈرۈش

• يېنىك دەرىجىدە بەدەن ئاغرىش ياكى باش ئاغرىش

• يېنىك دەرىجىدە ھارغىنلىق ھېس قىلىش

• بەزىدە تۆۋەن دەرىجىدە قىزىش (بالىلاردا كۆپرەك ئۇچرايدۇ)

زۇكام ئالامەتلىرى ئادەتتە 7-10 كۈنگىچە داۋاملىشىدۇ، ئەمما بەزى ئەھۋاللاردا، بولۇپمۇ يۆتەل ئۇزۇنراق داۋاملىشىشى مۇمكىن.

زۇكام بىلەن تارقىلىشچان زۇكامنىڭ (Influenza) پەرقى

نۇرغۇن كىشىلەر ئادەتتىكى زۇكام بىلەن تارقىلىشچان زۇكامنى ئارىلاشتۇرۇپ قويىدۇ. گەرچە بەزى ئالامەتلىرى ئوخشاش بولسىمۇ، ئۇلارنىڭ پەرقى بار:

• زۇكام: ئالامەتلىرى تەدرىجىي باشلىنىدۇ، ئادەتتە يېنىكرەك بولىدۇ. قىزىش كۆپ ئۇچرىمايدۇ ياكى تۆۋەن بولىدۇ. ئېغىر ئەگەشمە كېسەللىكلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىش نىسبىتى تۆۋەن.

• تارقىلىشچان زۇكام: ئالامەتلىرى تۇيۇقسىز ۋە شىددەتلىك باشلىنىدۇ. يۇقىرى قىزىش، قاتتىق مۇسكۇل ۋە بوغۇم ئاغرىقى، كۈچلۈك ھارغىنلىق كۆپ ئۇچرايدۇ. ئۆپكە ياللۇغى قاتارلىق ئېغىر ئەگەشمە كېسەللىكلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىش خەۋپى يۇقىرى.

زۇكام بولغانلار قاچان دوختۇرغا كۆرۈنۈش كېرەك؟

گەرچە كۆپىنچە زۇكام ئۆزلۈكىدىن ساقىيىپ كەتسىمۇ، تۆۋەندىكى ئەھۋاللاردا دوختۇرغا كۆرۈنۈشكە توغرا كېلىدۇ:

• قىزىتما 38.5°C (سېلسىيە گرادۇس) دىن ئېشىپ كەتسە ياكى بىر نەچچە كۈن داۋاملاشسا.

• نەپەس ئېلىش قىيىنلاشسا ياكى كۆكرەك قىسمىدا ئاغرىق سېزىلسە.

• تاماق ئاغرىقى شىددەتلىك بولۇپ، يۇتۇش قىيىنلاشسا.

• ئالامەتلەر 10 كۈندىن ئارتۇق داۋاملىشىپ ياخشىلانمىسا ياكى تېخىمۇ ئېغىرلاشسا.

• قۇلاق ئاغرىقى ياكى بۇرۇن بوشلۇقىدا قاتتىق ئاغرىق پەيدا بولسا.

• ئىممۇنىتېت سىستېمىسى ئاجىز كىشىلەر، ھامىلىدار ئاياللار، بوۋاقلار ۋە ياشانغانلار زۇكام بولغاندا.

زۇكامنى داۋالاش ۋە ئۆيدە پەرۋىش قىلىش

ھازىرغىچە غەرىپ تىبابىتىدە زۇكام ۋىرۇسىنى بىۋاسىتە ئۆلتۈرىدىغان ئۈنۈملۈك دورا يوق. داۋالاش ئاساسلىقى ئالامەتلەرنى يېنىكلىتىش ۋە بەدەننىڭ ئۆزلۈكىدىن ساقىيىشىغا ياردەم بېرىشنى مەقسەت قىلىدۇ:

1. يېتەرلىك ئارام ئېلىش: بەدەننىڭ ۋىرۇس بىلەن كۈرەش قىلىشى ئۈچۈن ئارام ئېلىش ئىنتايىن مۇھىم.

2. سۇيۇقلۇق كۆپ ئىچىش: سۇ، شورپا، مېۋە شەربىتى قاتارلىقلار بەدەندىكى سۇيۇقلۇق مىقدارىنى ساقلاپ، شىللىق پەردىلەرنى نەملەشتۈرىدۇ ۋە بەلغەمنى سۇيۇلدۇرىدۇ.

3. ئۆي ئىچى ھاۋاسىنى نەملەشتۈرۈش: ھاۋا نەملىگۈچ ئىشلىتىش ياكى ئىسسىق سۇ مۇنچىسىدا ئولتۇرۇش بۇرۇن پۈتۈشنى ۋە تاماق قۇرۇشنى يېنىكلىتىدۇ.

4. تۇزلۇق سۇ بىلەن غەرغەرە قىلىش: تاماق ئاغرىقىنى پەسەيتىشكە ياردەم بېرىدۇ.

5. بۇرۇننى تۇزلۇق سۇ بىلەن يۇيۇش: بۇرۇن پۈتۈشنى ئازايتىپ، نەپەس ئېلىشنى راۋانلاشتۇرىدۇ.

6. رېتسىپسىز دورىلار:

   • ئاغرىق پەسەيتكۈچى ۋە قىزىتما چۈشۈرگۈچى دورىلار: پاراسېتامول (Paracetamol) ياكى ئىبۇپروفېن (Ibuprofen) باش ئاغرىقى، بەدەن ئاغرىقى ۋە قىزىتمىنى پەسەيتىدۇ.

   • بۇرۇن پۈتۈشنى ئاچىدىغان دورىلار (Decongestants): بۇرۇن پۈتۈشنى يېنىكلىتىدۇ، ئەمما ئۇزۇن مۇددەت ئىشلەتمەسلىك كېرەك.

   • يۆتەل دورىلىرى: يۆتەلنىڭ تۈرىگە قاراپ تاللاش كېرەك. بەلغەملىك يۆتەلگە بەلغەم بوشاتقۇچى، قۇرۇق يۆتەلگە يۆتەل توختىدىغان دورىلار ئىشلىتىلىدۇ.

   • مۇھىم ئەسكەرتىش: ھەرقانداق دورىنى ئىشلىتىشتىن بۇرۇن مۇنتىزىم دوختۇردىن مەسلىھەت ئېلىڭ. ئەڭ مۇھىمى، زۇكام ۋىرۇسلۇق يۇقۇم بولغاچقا، ئانتىبىئوتىكلار (Antibiotics) زۇكامنى داۋالىيالمايدۇ. ئانتىبىئوتىكلار پەقەت باكتېرىيەلىك يۇقۇملىنىشلارغا ئىشلىتىلىدۇ.

زۇكامنىڭ ئالدىنى ئېلىش – ئەڭ ياخشى داۋادۇر

زۇكامنىڭ ئالدىنى ئېلىش ئۇنى داۋالاشتىن كۆپ ئاسان ۋە ئۈنۈملۈك. تۆۋەندىكى تەدبىرلەر ئارقىلىق زۇكام يۇقتۇرۇش خەۋپىنى زور دەرىجىدە ئازايتقىلى بولىدۇ:

1. قولنى دائىم ۋە توغرا يۇيۇش: قولنى سوپۇن بىلەن كەم دېگەندە 20 سېكۇنت يۇيۇش ياكى تەركىبىدە كەم دېگەندە 60% ئالكوگول بولغان قول تازىلىغۇچ ئىشلىتىش.

2. يۈز-كۆزگە قول تەگكۈزۈشتىن ساقلىنىش: ۋىرۇسلار كۆپىنچە كۆز، بۇرۇن ۋە ئېغىز ئارقىلىق بەدەنگە كىرىدۇ.

3. يۇقۇملانغان كىشىلەر بىلەن ئارىلىق ساقلاش: زۇكام بولغان كىشىلەر بىلەن يېقىن ئۇچرىشىشتىن ساقلىنىڭ.

4. يۆتەلگەندە ۋە چۈشكۈرگەندە ئېغىز-بۇرۇننى ئېتىش: بىر قېتىملىق قولياغلىق ياكى جەينەك ئىچىگە يۆتىلىڭ/چۈشكۈرۈڭ، ئاندىن قولياغلىقنى تاشلاپ، قولنى يۇيۇڭ.

5. دائىم تۇتۇلىدىغان يۈزلەرنى تازىلاش ۋە دېزىنفېكسىيە قىلىش: ئىشىك تۇتقۇچى، تېلېفون، يورۇتۇش ئاچقۇچى قاتارلىقلارنى دائىم سۈرتۈپ تۇرۇڭ.

6. ساغلام تۇرمۇش ئادىتىنى يېتىلدۈرۈش:

   • يېتەرلىك ئۇخلاش

   • تەڭپۇڭ ئوزۇقلىنىش (كۆكتات، مېۋە-چېۋە كۆپ يېيىش)

   • مۇۋاپىق چېنىقىش

   • روھىي بېسىمنى ئازايتىش

7. ئۆي ئىچى ھاۋاسىنى ئالماشتۇرۇپ تۇرۇش.

خۇلاسە

زۇكام ئادەتتە ئېغىر كېسەللىك بولمىسىمۇ، كىشىلەرنىڭ ساغلاملىقى ۋە تۇرمۇش سۈپىتىگە تەسىر كۆرسىتىدۇ. زۇكامنىڭ سەۋەبىنى، ئالامەتلىرىنى ۋە تارقىلىش يوللىرىنى چۈشىنىش، شۇنداقلا ئالدىنى ئېلىش تەدبىرلىرىنى ئاكتىپ قوللىنىش ئارقىلىق، بۇ كېسەللىكنىڭ ئاۋارىچىلىقىدىن ساقلانغىلى بولىدۇ. ئەگەر زۇكام ئالامەتلىرى كۆرۈلسە، يېتەرلىك ئارام ئېلىپ، سۇيۇقلۇق كۆپ ئىچىپ، كېرەكلىك پەرۋىشلەرنى قىلىش ئارقىلىق تېزرەك ئەسلىگە كەلگىلى بولىدۇ. ئېغىر ئەھۋاللاردا ياكى گۇمانلانغاندا چوقۇم دوختۇر بىلەن مەسلىھەتلىشىشنى ئۇنۇتماڭ. ساغلام تۇرمۇش ئادىتىنى يېتىلدۈرۈش – زۇكامدىن ۋە باشقا نۇرغۇن كېسەللىكلەردىن ساقلىنىشنىڭ ئاچقۇچىدۇر.