مىس Cu ئېلېمېنتى – خىمىيە ئېلېمېنتلار جەدۋىلىنىڭ 29 نومۇرلۇق يېرىدە ئورۇن ئالماقتا بولۇپ، بۇ بەتتە مۇناسىۋەتلىك ئۇچۇرلارنى تاپالايسىز.
مىس ( Cu ) بىر خىل ئۆتكۈنچى مېتال ئېلېمېنت بولۇپ ،ئېلېمېنتلار دەۋرىي جەدۋىلىدە 29 – نومۇرلۇق ئورۇنغا جايلاشقان.
تۆۋەندىكىسى مىستىن ئىبارەت بۇ خىل ئېلېمېنتنىڭ بەزى تەپسىلىي چۈشەندۈرۈشلىرى:
1. فىزىكىلىق خۇسۇسىيىتى:ساپ مىس يۇمشاق ھەم سوزۇلۇشچانلىقى ياخشى مېتال بولۇپ، يېڭىدىن كېسىلگەن يۈزىدە ئالاھىدە قىزغۇچ سېرىق رەڭلىك مېتال پارقىراقلىقى بولىدۇ، مىسنىڭ ئاددىي ماددىسى ئادەتتە بېغىر رەڭ بولىدۇ. ئۇنىڭ ئىسسىقلىق ئۆتكۈزۈشچانلىقى ۋە توك ئۆتكۈزۈشچانلىقى ئىنتايىن يۇقىرى بولۇپ، كابېل ۋە ئېلېكتىر، ئېلېكتىرون زاپچاسلىرىنى ياساشتا ئەڭ كۆپ ئىشلىتىلىدىغان ماتېرىياللارنىڭ بىرىگە ئايلانغان.
2. خىمىيەلىك خۇسۇسىيىتى:مىس كۆپ خىل ماددىلار بىلەن خىمىيەلىك رېئاكسىيەلىشىدۇ. مەسىلەن، ئۇ نىترات كىسلاتاسى ۋە ئىسسىق قويۇق سۇلفات كىسلاتاسىدا ئېرىيدۇ، ھاۋادا ئېچىلىپ قالسا تۇتۇقلىشىدۇ، نەم ھاۋادا بولسا سىرتقى يۈزىدە تەدرىجىي ھالدا يېشىل ئىشقارلىق كاربونات تۇزلىرى شەكىللىنىدۇ، يەنى ئادەتتە مىس يېشىلى دەپ ئاتىلىدۇ.
3. قېتىشمىنىڭ ئىشلىتىلىشى:مىسنى كۆپ خىل باشقا مېتاللار بىلەن بىرىكتۈرۈپ قېتىشما قىلىشقا بولىدۇ، مەسىلەن، برونزا ۋە سېرىق مىس قاتارلىقلار، بۇ قېتىشمىلار ئالاھىدە مېخانىكىلىق خۇسۇسىيەتكە ۋە تۆۋەن ئېلېكتر قارشىلىققا ئىگە بولۇپ، ھەر خىل سانائەت ساھەلىرىدە كەڭ قوللىنىلىدۇ.
4. تارىخىي مۇھىملىقى:مىس ئىنسانلار ئەڭ بۇرۇن ئىشلەتكەن مېتاللارنىڭ بىرى، تارىختىن بۇرۇنقى دەۋرلەردىلا كىشىلەر مىسنى قېزىپ قورال – ياراغ، قورال – سايمان ۋە باشقا قاچا – قۇچىلارنى ياساشقا باشلىغان، ئۇنىڭ ئىشلىتىلىشى دەسلەپكى ئىنسانلار مەدەنىيىتىنىڭ تەرەققىياتىغا چوڭقۇر تەسىر كۆرسەتكەن.
5. مۇھىتنىڭ مەۋجۇتلۇقى:تەبىئەت دۇنياسىدىكى مىسنىڭ كۆپ قىسمى بىرىكمە شەكىلدە يەر پوستى ۋە دېڭىز ئوكيانلاردا مەۋجۇت بولۇپ تۇرىدۇ، مىس رۇدىسى ئۇنىڭ ئاساسلىق كېلىش مەنبەسى ھېسابلىنىدۇ. يەر پوستىدىكى مىسنىڭ مىقدارى تەخمىنەن %0.01، بەزى ئالاھىدە مىس كان ياتمىلىرىدا مىسنىڭ مىقدارى %3 تىن %5 كىچە بولىدۇ.
6. ھازىرقى زامان ئىشلىتىلىشى:ئەنئەنىۋى كابېل ۋە ئېلېكترون زاپچاسلىرىدىن باشقا، يۇقىرى ساپلىقتىكى مىس ئىسسىقلىق سۈمۈرۈش ئىقتىدارى ۋە مۇقىم مېخانىكىلىق ئىقتىدارى بىلەن يۇقىرى پەن – تېخنىكا ساھەسىدە، مەسىلەن، ئاتوم ئېنېرگىيەسى، راكېتا، باشقۇرۇلىدىغان بومبا، ئاۋىئاتسىيە، ئالەم قاتنىشى ۋە مېتاللۇرگىيە سانائىتىدە كەم بولسا بولمايدىغان قىممەتلىك ماتېرىيال ھېسابلىنىدۇ.
قىسقىسى، مىس مول تارىخىي ۋە مەدەنىيەت قىممىتىگە ئىگە ئېلېمېنت، شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، زامانىۋى پەن – تېخنىكا ۋە سانائەتتە ئاچقۇچلۇق رول ئوينايدۇ.
مىس ( Cu ) مېدىتسىنا ساھەسىدە كۆپ خىل ئىشلىتىلىدۇ ،كونكرېت تۆۋەندىكىلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ:
باكتېرىيەگە قارشى تۇرۇش رولى:تەتقىقاتلاردىن مەلۇم بولۇشىچە، تەركىبىدە مىس بولغان تېبابەتتە ئىشلىتىلىدىغان مېتاللار باكتېرىيەگە قارشى تۇرۇش ئالاھىدىلىكىگە ئىگە بولۇپ، داۋالاش ئۈسكۈنىلىرى ياكى كۆچۈرۈلگەن ماددىلار بىلەن مۇناسىۋەتلىك باكتېرىيەدىن يۇقۇملىنىش نىسبىتىنى ئۈنۈملۈك تۆۋەنلەتكىلى بولىدىكەن. بۇ خىل باكتېرىيەگە قارشى مېتالنىڭ ئىشلىتىلىشى كىلىنىكىدا مۇھىم قىممەتكە ئىگە بولۇپ، بىمارنىڭ يۇقۇملىنىش خەۋپىنى ئازايتىپ، سالامەتلىكىنىڭ ئەسلىگە كېلىش جەريانىنى تېزلىتىدۇ.
فىزىيولوگىيەلىك جەرياندىكى رولى:مىس ئادەم بەدىنى ئۈچۈن زۆرۈر بولغان مىكرو ئېلېمېنتلارنىڭ بىرى، ئۇ نۇرغۇن فىزىيولوگىيەلىك جەريانلاردا مۇھىم رول ئوينايدۇ، ئۇ يىپسىمان تەنچىنىڭ سۈمۈرۈلۈشى، ئوكسىدلىنىشقا قارشى تۇرۇش رېئاكسىيەسى ۋە بىئولوگىيەلىك چوڭ مولېكۇلىلارنىڭ بىرىكىشى قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. بۇ فىزىيولوگىيەلىك ئىقتىدارلار ئادەم بەدىنىنىڭ ساغلاملىق ھالىتىنى ساقلاشتا ئىنتايىن مۇھىم.
ھۈجەيرە ئۆلۈش تەتقىقاتى:ئەڭ يېڭى ئىلمىي تەتقىقاتلاردىن مەلۇم بولۇشىچە، مىس «مىس ئۆلۈش» ( Cuproptosis ) دەپ ئاتىلىدىغان يېڭى تىپتىكى ھۈجەيرە ئۆلۈش ئۇسۇلىنى يېتەكلىيەلەيدىكەن. بۇ خىل ھۈجەيرىنىڭ ئۆلۈش ئۇسۇلى مەلۇم بولغان باشقا ھۈجەيرىلەرنىڭ ئۆلۈش مېخانىزمىغا ئوخشىمايدۇ، مەلۇم بولغان ھۈجەيرىنىڭ ئۆلۈش يولى ئۈزۈلۈپ قالغان ئەھۋالدىمۇ، مىس ئىئونى يەنىلا ھۈجەيرىنىڭ ئۆلۈشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. بۇ بايقاش ھۈجەيرە بىئولوگىيەسىنى چۈشىنىش ۋە يېڭى داۋالاش ئۇسۇلىنى ئېچىشتا مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە.
يۇقىرىقىلارنى يىغىنچاقلىغاندا، مىسنىڭ مېدىتسىنا ساھەسىدە ئىشلىتىلىشى ئۇنىڭ ئەنئەنە جەھەتتە باكتېرىيەگە قارشى ماتېرىيال ۋە فىزىيولوگىيەلىك ئىقتىدار بولۇش رولىدا ئىپادىلىنىپلا قالماستىن، يەنە ھۈجەيرە بىئولوگىيەسى تەتقىقاتىدىكى يېڭى بايقاشلارنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. بۇ ئەمەلىي قوللىنىش ۋە تەتقىقات بايقاشلىرى مىسنىڭ مېدىتسىنا تەتقىقاتى ۋە كىلىنكىلىق داۋالاشتىكى يوشۇرۇن قىممىتىنى نامايەن قىلدى، شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا كەلگۈسىدىكى ئېچىش يۆنىلىشى ۋە خىرىسنى ئەسكەرتتى.
