ئادەم بەدىنىدىكى سۆڭەك تۈزۈلۈشى ئىنتايىن مۇرەككەپ بولۇپ، ھەر بىر سۆڭەكنىڭ ئۆزىگە خاس فۇنكسىيەسى بار. بۇلار ئىچىدە يۇقىرى ئېڭەك سۆڭىكى يۈز تۈزۈلۈشىنىڭ مۇھىم بىر قىسمى بولۇپ، ئۇ ئېغىز بوشلۇقى، بۇرۇن بوشلۇقى ۋە كۆز چاناقنى شەكىللەندۈرۈش بىلەن بىرگە، چىشلارنى تىرەش، چايناش ۋە سۆزلەش فۇنكسىيەسىنى ئىجرا قىلىشتا ھالقىلىق رول ئوينايدۇ. بۇ ماقالىدە يۇقىرى ئېڭەك سۆڭىكىنىڭ ئاناتومىيىسى، تۈزۈلۈشى ۋە فۇنكسىيەلىرى تەپسىلىي تونۇشتۇرۇلىدۇ.
رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەىلمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى
يۇقىرى ئېڭەك سۆڭىكى (Maxilla) باش سۆڭەكنىڭ ئوتتۇرىسىغا جايلاشقان جۈپ سۆڭەك بولۇپ، يۈز ئىسكىلىتىنىڭ ئاساسلىق قىسمىنى تەشكىل قىلىدۇ. ئۇ بۇرۇن بوشلۇقىنىڭ تاشقى ۋە ئىچكى تاملىرىنى، كۆز چاناقنىڭ ئاستىنقى قىسمىنى ۋە قاتتىق تاڭلاينىڭ بىر قىسمىنى ھاسىل قىلىدۇ. بۇ سۆڭەك ئارقىلىق ئۈستۈنكى چىشلار چىش ئوقۇرلىرىغا مۇستەھكەم ئورۇنلىشىپ، چايناش جەريانىنى رەتكە سالىدۇ. شۇنداقلا، ئۇ سۆزلەش ۋە يۈز ئىپادىلىرىنى شەكىللەندۈرۈشتە مۇھىم رول ئوينايدۇ.
يۇقىرى ئېڭەك سۆڭىكىنىڭ ئاناتومىيىسى:
يۇقىرى ئېڭەك سۆڭىكى (Maxilla, 上颌骨) :
بۇ سۆڭەك يۈز ئىسكىلىتىنىڭ ئوتتۇرا قىسمىنى تەشكىل قىلىدىغان جۈپ سۆڭەك بولۇپ، ھەر بىر يۇقىرى ئېڭەك سۆڭىكىنىڭ بىر گەۋدىسى ۋە تۆت ئۆسۈكى بار. ئۇ بۇرۇن بوشلۇقىنىڭ ئاستىنى، كۆز چاناقنىڭ ئاستىنى ۋە ئېغىز بوشلۇقىنىڭ ئۈستىنى ھاسىل قىلىدۇ. يۇقىرى ئېڭەك سۆڭىكى بۇرۇن بوشلۇقىدىكى ھاۋانى نەمدەش ۋە ئىسسىتىشقا ياردەم بېرىدۇ، شۇنداقلا بېشىڭىزنىڭ ئېغىرلىقىنى يېنىكلىتىشكە ياردەم بېرىدۇ. ئۇ يەنە چىشلارنى تىرەش رولىنى ئويناپ، چايناش جەريانىدا كۈچنى تەڭشەيدۇ.
پىشانە ئۆسۈكى (Frontal process, 额突):
يۇقىرى ئېڭەك سۆڭىكىنىڭ بۇ قىسمى پىشانە سۆڭىكى بىلەن تۇتىشىدۇ. ئۇ بۇرۇن كۆۋرۈكىنى ھاسىل قىلىشقا قاتنىشىدۇ.
ياش ئالدى قىرى (Anterior lacrimal crest, 泪前嵴):
بۇ قىر ياش خالتىسىنىڭ ئالدى تەرىپىگە جايلاشقان بولۇپ، ياش يولىنى شەكىللەندۈرىدۇ. ئۇ كۆز يېشىنىڭ چىقىشىغا ياردەم بېرىدۇ.
ياش ئېرىقى (Lacrimal groove, 泪沟):
ياش ئېرىقى ياش خالتىسىغا جايلاشقان بولۇپ، كۆز يېشىنىڭ بۇرۇن بوشلۇقىغا ئېقىشىغا يول ئاچىدۇ. ئۇ كۆز يېشىنىڭ بۇرۇنغا چۈشۈشىنى كونترول قىلىدۇ.
چاناق ئاستى قىرى (Inferior orbital margin, 眶下缘):
بۇ قىر كۆز چاناقنىڭ ئاستىنكى چېتىنى تەشكىل قىلىپ، كۆزنى قوغدايدۇ. ئۇ كۆز چاناق تۈزۈلۈشىنىڭ مۇھىم بىر قىسمى.
چاناق ئاستى تۆشۈكى (Infraorbital foramen, 眶下孔):
بۇ تۆشۈك ئارقىلىق چاناق ئاستى نېرۋىسى ۋە قان تومۇرلىرى ئۆتىدۇ. ئۇ يۈز تېرىسىنىڭ سېزىمچانلىقىنى تەمىنلەيدۇ.
بۇرۇن ئويۇقى (Nasal notch, 鼻切迹):
بۇ ئويۇق بۇرۇن بوشلۇقىنىڭ ئالدى چېتىنى ھاسىل قىلىدۇ. ئۇ بۇرۇننىڭ شەكىللىنىشىگە قاتنىشىدۇ.
بۇرۇن ئالدى بىسى (Anterior nasal spine, 鼻前棘):
بۇ ئۆسۈك بۇرۇن ئويۇقىنىڭ ئاستى تەرىپىگە جايلاشقان سۆڭەك ئۆسۈكى. ئۇ بۇرۇن ئالدىنى تىرەش رولىنى ئوينايدۇ.
چىش ئوقۇر ئۆسۈكى (Alveolar process, 牙槽突):
بۇ ئۆسۈك چىشلارنىڭ ئورۇنلاشقان جايلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ئۇ ئۈستۈنكى چىشلارنى تىرەش رولىنى ئوينايدۇ.
چىش بويۇن تۇرۇقى (Alveolar jugae, 牙槽轭):
بۇ تۇرۇق چىش ئوقۇر ئۆسۈكىنىڭ يۈزىدىكى كۆتۈرمىلەرنى كۆرسىتىدۇ. ئۇ چىشلارنىڭ يىلتىزىغا ماس كېلىدۇ.
چاناق يۈزى (Orbital surface, 眶面):
بۇ يۈز كۆز چاناقنىڭ ئاستىنقى تاملىرىنىڭ بىر قىسمىنى تەشكىل قىلىدۇ. ئۇ كۆزنىڭ مۇقىملىقىنى ساقلاشقا ياردەم بېرىدۇ.
چاناق ئاستى ئېرىقى (Infraorbital groove, 眶下沟):
بۇ ئېرىق چاناق ئاستى نېرۋىسى ۋە قان تومۇرلىرىنىڭ ئۆتىدىغان يولى. ئۇ چاناق ئاستى تۆشۈكىگە تۇتىشىدۇ.
مەڭز ئۆسۈكى (Zygomatic process, 颧突):
يۇقىرى ئېڭەك سۆڭىكىنىڭ بۇ قىسمى مەڭزە سۆڭىكى بىلەن تۇتىشىدۇ. ئۇ مەڭزە سۆڭىكىنى تىرەش رولىنى ئوينايدۇ.
يۇقىرى ئېڭەك تۈگۈنى (Maxillary tuberosity, 上颌结节):
بۇ تۈگۈن يۇقىرى ئېڭەك سۆڭىكىنىڭ ئارقا، تۆۋەنكى قىسمىغا جايلاشقان. ئۇ ئارقا چىشلارغا جاي ھازىرلايدۇ.
چىش ئوقۇر تۆشۈكى (Alveolar foramina, 牙槽孔):
بۇ تۆشۈكلەر ئارقىلىق قان تومۇر ۋە نېرۋىلار چىشلارغا ئۆتىدۇ. ئۇ چىشلارنى ئوزۇقلاندۇرىدۇ.
قۇزۇق چىش ئويمىنى (Canine fossa, 尖牙窝):
بۇ ئويما قۇزۇق چىشنىڭ يىلتىزىدىن يۇقىرى، يان تەرەپكە جايلاشقان. ئۇ بىر قىسىم مۇسكۇللارغا تۇتۇش نۇقتىسى بولىدۇ.
يۇقىرى ئېڭەك كاۋاك يېرىق تۆشۈكى (Hiatus maxillaris, 上颌窦裂孔):
بۇ تۆشۈك يۇقىرى ئېڭەك كاۋىكىنىڭ بۇرۇن بوشلۇقىغا ئېچىلىش ئېغىزى. ئۇ نەپەسلىنىش فۇنكسىيەسىگە ياردەم بېرىدۇ.
تاڭلاي چوڭ ئېرىقى (Greater palatine groove, 腭大沟):
بۇ ئېرىق تاڭلاي سۆڭىكىنىڭ يۈزىدە بولۇپ، تاڭلاي نېرۋىسى ۋە قان تومۇرلىرى ئۆتىدۇ. ئۇ ئېغىز بوشلۇقىنىڭ ئۈستۈنكى قىسمىنى قان بىلەن تەمىنلەيدۇ.
تاڭلاي ئۆسۈكى (Palatine process, 腭突):
يۇقىرى ئېڭەك سۆڭىكىنىڭ بۇ ئۆسۈكى قاتتىق تاڭلاينىڭ ئاساسلىق قىسمىنى تەشكىل قىلىدۇ. ئۇ ئېغىز بوشلۇقىنى بۇرۇن بوشلۇقىدىن ئايرىيدۇ.
غەلۋىر قىرى (Ethmoidal crest, 筛嵴):
بۇ قىر غەلۋىر سۆڭىكى بىلەن تۇتىشىدىغان يەرگە جايلاشقان. ئۇ بۇرۇن بوشلۇقىنىڭ تۈزۈلۈشىگە قاتنىشىدۇ.
بۇرۇن قالقان قىرى (Conchal crest, 鼻甲嵴):
بۇ قىر ئاستىنقى بۇرۇن قالقىنىغا تۇتۇشىدۇ. ئۇ بۇرۇن بوشلۇقىدىكى ھاۋا ئېقىمىنى رەتكە سالىدۇ.
ئۇدۇل چىش كانالى (Incisive canal, 切牙管):
بۇ كانال ئالدى چىشلارنىڭ ئارقىسىغا جايلاشقان بولۇپ، نېرۋا ۋە قان تومۇرلارنى ئۆتكۈزىدۇ. ئۇ ئالدى چىش رايونىنى تەمىنلەيدۇ.
يۇقىرى ئېڭەك سۆڭىكى ئادەم بەدىنىدىكى ئەڭ مۇھىم سۆڭەكلەرنىڭ بىرى بولۇپ، ئۇنىڭ ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشى ۋە فۇنكسىيەسى ناھايىتى كۆپ قىرلىق.
- يۈز ئىسكىلىتىنىڭ ئاساسى: يۇقىرى ئېڭەك سۆڭىكى يۈز ئىسكىلىتىنىڭ ئوتتۇرا قىسمىنى شەكىللەندۈرۈپ، كۆز چاناق، بۇرۇن بوشلۇقى ۋە ئېغىز بوشلۇقى قاتارلىق بوشلۇقلارنىڭ تۈزۈلۈشىگە قاتنىشىدۇ. بۇ بوشلۇقلار كۆرۈش، پۇراش ۋە نەپەسلىنىش فۇنكسىيەلىرىنى ئىجرا قىلىشتا مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە.
- چىشلارنى تىرەش: يۇقىرى ئېڭەك سۆڭىكىدىكى چىش ئوقۇر ئۆسۈكلىرى ئۈستۈنكى چىشلارنى مۇستەھكەم تۇتۇپ تۇرىدۇ. بۇ چىشلار چايناش، يېمەكلىكلەرنى پارچىلاش ۋە سۆزلەش جەريانىدا ھالقىلىق رول ئوينايدۇ. چىشلارنىڭ ساغلام بولۇشى ھەزىم قىلىش سىستېمىسىنىڭ ياخشى ئىشلىشى ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم.
- نەپەسلىنىش فۇنكسىيەسى: يۇقىرى ئېڭەك سۆڭىكى بۇرۇن بوشلۇقىنىڭ چوڭ بىر قىسمىنى ھاسىل قىلىدۇ. بۇ بوشلۇق ھاۋانى سۈزۈش، نەمدەش ۋە ئىسسىتىش رولىنى ئويناپ، ئۆپكە يۇقۇملىنىشىنىڭ ئالدىنى ئالىدۇ. يۇقىرى ئېڭەك كاۋىكىمۇ بۇ جەريانغا قاتنىشىدۇ.
- سۆزلەش ۋە ئاۋاز چىقىرىش: يۇقىرى ئېڭەك سۆڭىكى تاڭلاينى شەكىللەندۈرۈش ئارقىلىق ئاۋازنىڭ رېزونانسىغا تەسىر كۆرسىتىدۇ. ئۇنىڭ ئۆسۈكلىرى سۆزلەش ئەزالىرىغا تىرەك بولۇپ، ئېنىق سۆزلەش ئىقتىدارىنى كاپالەتلەندۈرىدۇ.
- يۈز گۈزەللىكى ۋە ئىپادىلىرى: يۇقىرى ئېڭەك سۆڭىكى يۈزنىڭ شەكلى ۋە سىممېترىكلىكىنى بەلگىلەيدۇ. ئۇنىڭغا چاپلاشقان مۇسكۇللار يۈز ئىپادىلىرىنى ھاسىل قىلىشقا ياردەم بېرىدۇ. سۆڭەكنىڭ شەكلىدىكى نورمالسىزلىقلار يۈزنىڭ تاشقى كۆرۈنۈشىگە تەسىر كۆرسىتىدۇ.
- نىرۋا ۋە قان تومۇر يوللىرى: يۇقىىرى ئېڭەك سۆڭىكىدە نېرۋا ۋە قان تومۇرلار ئۆتىدىغان تۆشۈك ۋە ئېرىقلار بار. بۇ يوللار يۈز، چىش ۋە باشقا مۇھىم قىسىملارنى قان بىلەن تەمىنلەپ، سېزىمچانلىقنى ئىجرا قىلىدۇ.
يۇقىرى ئېڭەك سۆڭىكىنىڭ ھەر بىر قىسمىنىڭ ئۆزىگە خاس ئاناتومىيىلىك فۇنكسىيەسى بار بولۇپ، ئۇلارنىڭ بىرلىكتە ئىشلىشى ئادەم بەدىنىنىڭ نورمال فۇنكسىيەسىنى ساقلاشقا كاپالەتلىك قىلىدۇ.
