يۇلۇن نېرۋىسى ئاناتومىيلىك تۈزۈلۈشى ۋە تارقىلىشى

ئىنسان بەدىنىدىكى نېرۋا سىستېمىسى مۇرەككەپ تور بولۇپ، ئۇ ئۇچۇر يوللاش ۋە بەدەننىڭ ھەر قايسى فۇنكسىيەلىرىنى ماسلاشتۇرۇشتا ھالقىلىق رول ئوينايدۇ. بۇ سىستېمىنىڭ مۇھىم تەركىبىي قىسمى بولغان يۇلۇن نېرۋىسى يۇلۇن بىلەن بەدەننىڭ ھەر قايسى قىسىملىرى ئوتتۇرىسىدا سىگنال يەتكۈزۈشكە مەسئۇل. ھەر بىر يۇلۇن نېرۋىسى ھەم ھەرىكەت، ھەم تۇيغۇ تالالىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان ئارىلاشما نېرۋا بولۇپ، ئۇلارنىڭ تۈزۈلۈشى ۋە تارقىلىشىنى چۈشىنىش نېرۋا سىستېمىسىنىڭ نورمال ۋە كېسەللىك ئەھۋالىدىكى فۇنكسىيەسىنى بىلىشتە ئىنتايىن مۇھىم.

بۇ ماقالىدە يۇلۇن نېرۋىسىنىڭ تۈزۈلۈشى ۋە ئۇنىڭ بەدەندىكى تارقىلىش ئەندىزىسى تەپسىلىي تونۇشتۇرۇلىدۇ. يۇلۇن نېرۋىسىنىڭ يىلتىزى، شاخلىرى ۋە تۈگۈنلىرى قاتارلىق ئاساسلىق قۇرۇلمىلىرىنى، شۇنداقلا ھەر خىل نېرۋا تالالىرىنىڭ تۈرلىرى ۋە ۋەزىپىلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان ھالدا، بۇ مۇرەككەپ تورنىڭ بەدەننىڭ تۇيغۇ، ھەرىكەت ۋە ئىچكى ئەزالارنىڭ فۇنكسىيەلىرىنى قانداق تەڭشەيدىغانلىقى مۇلاھىزە قىلىنىدۇ. رەسىمگە بىرلەشتۈرۈپ، ھەر بىر قۇرۇلمىنىڭ ئورنى ۋە رولىنى ئېنىق كۆرسىتىپ بېرىش ئارقىلىق، ئوقۇرمەنلەرنىڭ بۇ مۇھىم ئاناتومىيىلىك قۇرۇلما ھەققىدىكى چۈشەنچىسىنى چوڭقۇرلاشتۇرۇشنى مەقسەت قىلىمىز.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

يۇلۇن نېرۋىسى تۈزۈلۈشى ۋە تارقىلىشى
(Spinal nerve composition and distribution pattern, 脊神经组成和分布模式图)

يۇلۇن نېرۋىسى مەركىزىي نېرۋا سىستېمىسىدىكى يۇلۇندىن چىقىپ، بەدەننىڭ ھەر قايسى قىسىملىرىغا تارقىلىدىغان مۇھىم نېرۋا تورىدۇر. ئۇ ئالدىنقى (ھەرىكەت) ۋە ئارقا (تۇيغۇ) يىلتىزنىڭ بىرلىشىشىدىن ھاسىل بولغان ئارىلاشما نېرۋا بولۇپ، ھەم ھەرىكەت ئۇچۇرىنى مەركەزدىن ئەتراپقا، ھەم تۇيغۇ ئۇچۇرىنى ئەتراپتىن مەركەزگە يەتكۈزىدۇ. يۇلۇن نېرۋىسى ئومۇرتقا ئارىلىق تۆشۈكىدىن چىققاندىن كېيىن، ئالدى ۋە ئارقا شاخلارغا بۆلۈنۈپ، بەدەننىڭ ئالدى ۋە ئارقا قىسمىدىكى تېرە، مۇسكۇل ۋە ئىچكى ئەزالارنى نېرۋا بىلەن تەمىنلەيدۇ. بۇ تارقىلىش ئەندىزىسى بەدەننىڭ ھەرىكەت، تۇيغۇ ۋە ۋىسسېرال فۇنكسىيەلىرىنى ماسلاشتۇرۇشتا ھالقىلىق رول ئوينايدۇ.

• يۇلۇن نېرۋا تۈگۈنى (Spinal ganglion / Dorsal root ganglion, 脊神经节)
  يۇلۇن نېرۋىسىنىڭ ئارقا يىلتىزىغا جايلاشقان بۇ تۈگۈن، تۇيغۇ نېرۋا ھۈجەيرىلىرىنىڭ (بىرىنچى دەرىجىلىك نېرۋونلار) گەۋدىلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ئۇ بەدەننىڭ ھەر قايسى جايلىرىدىن كەلگەن ئاغرىش، تېمپېراتۇرا، تېگىشىش قاتارلىق تۇيغۇ ئۇچۇرلىرىنى قوبۇل قىلىپ، مەركىزىي نېرۋا سىستېمىسىغا يەتكۈزۈشتىكى تۇنجى بېكەتتۇر.
• ئارقا يىلتىز (Dorsal root / Posterior root, 后根)
  بۇ تۇيغۇ نېرۋا تالالىرىدىن تەركىب تاپقان بولۇپ، يۇلۇن نېرۋا تۈگۈنىدىكى نېرۋونلاردىن چىققان ئۇچۇرلارنى يۇلۇننىڭ ئارقا مۈڭگۈزىگە يەتكۈزىدۇ. ئۇ تاشقى مۇھىتتىن ۋە بەدەن ئىچىدىن كەلگەن سېزىم ئۇچۇرلىرىنىڭ مەركىزىي نېرۋا سىستېمىسىغا كىرىش ئاساسلىق يولى ھېسابلىنىدۇ.
• ئارقا شېخى (Dorsal ramus / Posterior ramus, 后支)
  يۇلۇن نېرۋىسى ئومۇرتقا ئارىلىق تۆشۈكىدىن چىققاندىن كېيىن دەرھال بۆلۈنىدىغان كىچىكرەك شاخچىسى. ئۇ ئاساسلىقى ئارقا تەرەپتىكى چوڭقۇر مۇسكۇللار ۋە تېرىنى نېرۋا بىلەن تەمىنلەپ، شۇ رايوننىڭ ھەرىكىتى ۋە تۇيغۇسىغا مەسئۇل بولىدۇ.
• ئالدى يىلتىز (Ventral root / Anterior root, 前根)
  يۇلۇننىڭ ئالدى مۈڭگۈزىدىكى ھەرىكەت نېرۋا ھۈجەيرىلىرىدىن چىققان نېرۋا تالالىرىدىن تەركىب تاپىدۇ. ئۇ مەركىزىي نېرۋا سىستېمىسىدىن كەلگەن ھەرىكەت بۇيرۇقلىرىنى سۆڭەك مۇسكۇللىرى ۋە بەزلەرگە يەتكۈزۈشكە مەسئۇل.
• كۈلرەڭ قاتنىغۇچى شېخى (Gray ramus communicans, 灰交通支)
  بۇ شاخچە سىمپاتىك غولى تۈگۈنىدىن چىققان پوستگانگلىئونىك نېرۋا تالالىرىنى يۇلۇن نېرۋىسىغا قايتا ئۇلايدۇ. ئۇنىڭ تەركىبىدە مىئېلىن قېپى يوق نېرۋا تالالىرى كۆپ بولغاچقا، كۈلرەڭ كۆرۈنىدۇ.
• ئاق رەڭ قاتنىغۇچى شېخى (White ramus communicans, 白交通支)
  يۇلۇندىن چىققان پرېگانگلىئونىك سىمپاتىك نېرۋا تالالىرىنى سىمپاتىك غولى تۈگۈنىگە يەتكۈزىدىغان شاخچە. ئۇنىڭ تەركىبىدىكى نېرۋا تالالىرى مىئېلىن قېپى بىلەن ئورالغان بولغاچقا، ئاق رەڭدە كۆرۈنىدۇ.
• ئالدى شېخى (Ventral ramus / Anterior ramus, 前支)
  يۇلۇن نېرۋىسىنىڭ ئارقا شاخقا قارىغاندا چوڭراق ۋە ئاساسلىق شېخى. ئۇ بەدەننىڭ ئالدى ۋە يان تەرىپىدىكى تېرە ۋە مۇسكۇللارنى، شۇنداقلا قول ۋە پۇتلارنى نېرۋا بىلەن تەمىنلەيدۇ.
• سىمپاتىك غولى نېرۋا تۈگۈنى (Sympathetic trunk ganglion, 交感神经节)
  ئومۇرتقا ئىككى يېنىغا تىزىلغان بۇ نېرۋا تۈگۈنلىرى سىمپاتىك نېرۋا سىستېمىسىنىڭ مۇھىم قىسمى. ئۇ پرېگانگلىئونىك نېرۋا تالالىرىنى قوبۇل قىلىپ، پوستگانگلىئونىك تالالارنى ھاسىل قىلىپ، ئىچكى ئەزالار ۋە قان تومۇرلارنىڭ فۇنكسىيەسىنى تەڭشەيدۇ.
• ئاشقازان (Stomach, 胃)
  ئاۋتونوم نېرۋا سىستېمىسى تەرىپىدىن كونترول قىلىنىدىغان ھەزىم قىلىش ئەزاسى. ئۇنىڭغا كەلگەن نېرۋىلار (ۋاگۇس نېرۋىسى ۋە سىمپاتىك نېرۋىلار) ئاشقازان كىسلاتاسىنىڭ ئاجرىلىشى ۋە ئاشقازاننىڭ قورۇلۇشىنى تەڭشەيدۇ.
• ئاتېرىيە (Artery, 动脉)
  قاننى يۈرەكتىن بەدەننىڭ باشقا قىسىملىرىغا يەتكۈزىدىغان قان تومۇر. ئاتېرىيەلەرنىڭ تاملىرىمۇ سىمپاتىك نېرۋىلار تەرىپىدىن كونترول قىلىنىپ، قان بېسىمى ۋە قان ئېقىمى تەڭشىلىدۇ.
• ھەرىكەت ئاخىرقى تاختىسى (Motor end plate, 运动终板)
  ھەرىكەت نېرۋا تالاسىنىڭ مۇسكۇل تالاسى بىلەن ئۇچراشقان ئالاھىدە قۇرۇلمىسى. بۇ يەردە نېرۋا تالاسىدىن قويۇپ بېرىلگەن ئاتسېتىلخولىن (acetylcholine) خىمىيىلىك ماددىسى مۇسكۇل تالاسىنى غىدىقلاپ، مۇسكۇلنىڭ قىسقىرىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
• سۆڭەك مۇسكۇلى (Skeletal muscle, 骨骼肌)
  بەدەننىڭ ھەرىكىتىنى ئىشقا ئاشۇرىدىغان ئاساسلىق مۇسكۇل تۈرى. ئۇلار ھەرىكەت نېرۋىلىرىنىڭ كونتروللۇقىدا ئاڭلىق ھالدا قىسقىرايدۇ ۋە بوشىشىدۇ.
• تېرە (Skin, 皮)
  بەدەننىڭ سىرتقى يۈزىنى قاپلاپ تۇرىدىغان ئەڭ چوڭ ئەزا. تېرىدە نۇرغۇنلىغان تۇيغۇ رېتسېپتورلىرى بولۇپ، ئاغرىش، تېگىشىش، بېسىم ۋە تېمپېراتۇرا قاتارلىق سېزىملەرنى قوبۇل قىلىدۇ.
• مۇسكۇل موكىلىرى (Muscle spindle, 肌梭)
  مۇسكۇلنىڭ ئىچىگە جايلاشقان ئالاھىدە تۇيغۇ رېتسېپتورى. ئۇ مۇسكۇلنىڭ سوزۇلۇش دەرىجىسى ۋە سۈرئىتىنى سېزىپ، بۇ ئۇچۇرنى مەركىزىي نېرۋا سىستېمىسىغا يەتكۈزۈپ، مۇسكۇلنىڭ جىددىيلىكى ۋە ھەرىكەتنىڭ ماسلىشىشىنى تەڭشەشكە ياردەم بېرىدۇ.
• گەۋدە چىققۇچى تالا (Somatic efferent fiber, 躯体传出纤维)
  بۇ ھەرىكەت نېرۋا تالالىرى يۇلۇننىڭ ئالدى مۈڭگۈزىدىكى نېرۋا ھۈجەيرىلىرىدىن باشلىنىپ، سۆڭەك مۇسكۇللىرىغا بېرىپ ئۇلىنىدۇ. ئۇلار ئاڭلىق ھەرىكەتلەرنى كونترول قىلىدىغان ئاساسلىق يول ھېسابلىنىدۇ.
• ئىچكى ئەزا چىققۇچى تالا (Visceral efferent fiber, 内脏传出纤维)
  بۇ تالالار ئاۋتونوم نېرۋا سىستېمىسىنىڭ بىر قىسمى بولۇپ، سىلىق مۇسكۇل، يۈرەك مۇسكۇلى ۋە بەزلەرنى نېرۋا بىلەن تەمىنلەيدۇ. ئۇلار ئىچكى ئەزالارنىڭ پائالىيىتىنى ئاڭسىز ھالدا تەڭشەيدۇ.
• ئىچكى ئەزا كىرگۈچى تالا (Visceral afferent fiber, 内脏传入纤维)
  بۇ تۇيغۇ تالالىرى ئىچكى ئەزالاردىن كەلگەن سىگناللارنى (مەسىلەن، بېسىم، سوزۇلۇش، خىمىيىلىك ئۆزگىرىش ۋە ئاغرىش) مەركىزىي نېرۋا سىستېمىسىغا يەتكۈزىدۇ. بۇ ئۇچۇرلار ئاساسەن ئاڭغا يەتمەيدۇ، ئەمما ئىچكى ئەزالارنىڭ فۇنكسىيەسىنى تەڭشەشتە مۇھىم رول ئوينايدۇ.
• ئاغرىش سىزىم گەۋدە كىرگۈچى تالا (Somatic afferent fiber (pain sensation), 痛觉躯体传入纤维)
  بۇ تالالار تېرە، مۇسكۇل ۋە بوغۇملاردىن كەلگەن ئاغرىش سېزىمىنى مەركىزىي نېرۋا سىستېمىسىغا يەتكۈزىدۇ. ئۇلار بەدەننى زىياندىن قوغداشتىكى مۇھىم ئاگاھلاندۇرۇش سىگنالىنى تەمىنلەيدۇ.

يۇلۇن نېرۋىسى سىستېمىسىنىڭ ئومۇمىي خۇلاسىسى

يۇلۇن نېرۋىسى سىستېمىسى ئىنسان بەدىنىدىكى ئەڭ ئاساسلىق ۋە مۇرەككەپ ئۇچۇر ئالماشتۇرۇش تورلىرىنىڭ بىرى. ئۇ يۇلۇننى پۈتۈن بەدەن بىلەن تۇتاشتۇرۇپ، ھەرىكەت، تۇيغۇ ۋە ئىچكى ئەزالارنىڭ فۇنكسىيەسىنى ماسلاشتۇرىدۇ. ھەر بىر ئادەمدە 31 جۈپ يۇلۇن نېرۋىسى بار بولۇپ، ئۇلار بويۇن، كۆكرەك، بەل، دۈمبە ۋە قۇيرۇق قىسىملىرىدىن چىقىدۇ. بۇ نېرۋىلارنىڭ ھەر بىرى ئۆزىگە ماس كېلىدىغان بەدەن رايونىنى (دېرماتوم ۋە مىئوتوم) نېرۋا بىلەن تەمىنلەيدۇ.

يۇلۇن نېرۋىسىنىڭ فۇنكسىيەلىك ئەھمىيىتىنى تۆۋەندىكى نۇقتىلاردىن خۇلاسىلەشكە بولىدۇ:

• تۇيغۇ ئۇچۇرىنى يەتكۈزۈش: تېرە، مۇسكۇل، بوغۇم ۋە ئىچكى ئەزالاردىن كەلگەن تېگىشىش، بېسىم، تېمپېراتۇرا ۋە ئاغرىش قاتارلىق تۇيغۇ ئۇچۇرلىرى يۇلۇن نېرۋىسىنىڭ تۇيغۇ تالالىرى ئارقىلىق يۇلۇنغا، ئاندىن چوڭ مېڭىگە يەتكۈزۈلۈپ، سېزىم ھاسىل قىلىدۇ.
• ھەرىكەتنى كونترول قىلىش: چوڭ مېڭىدىن كەلگەن ھەرىكەت بۇيرۇقلىرى يۇلۇن ئارقىلىق يۇلۇن نېرۋىسىنىڭ ھەرىكەت تالالىرىغا يەتكۈزۈلۈپ، سۆڭەك مۇسكۇللىرىنىڭ قىسقىرىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. بۇ ئارقىلىق بىز يۈرۈش، يۈگۈرۈش، نەرسە كۆتۈرۈش قاتارلىق ئاڭلىق ھەرىكەتلەرنى قىلالايمىز.
• رېفلېكىس ھاسىل قىلىش: تىز رېفلېكسىغا ئوخشاش بىر قىسىم تېز ئىنكاسلاردا، تۇيغۇ ئۇچۇرى بىۋاسىتە يۇلۇندا ھەرىكەت سىگنالىغا ئايلىنىپ، چوڭ مېڭىنىڭ قاتنىشىشىسىزلا مۇسكۇلنىڭ ھەرىكىتىنى قوزغايدۇ. بۇ بەدەننى تۇيۇقسىز زەخىمدىن قوغداشتا مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە.
• ئاۋتونوم فۇنكسىيەنى تەڭشەش: يۇلۇن نېرۋىسى تەركىبىدىكى سىمپاتىك ۋە پاراسىمپاتىك نېرۋا تالالىرى يۈرەك سوقۇشى، نەپەس ئېلىش، ھەزىم قىلىش، قان بېسىمى ۋە بەدەن تېمپېراتۇرىسى قاتارلىق ھاياتلىق ئۈچۈن زۆرۈر بولغان ئاڭسىز فۇنكسىيەلەرنى تەڭشەيدۇ.

يۇلۇن نېرۋىسىنىڭ زەخىملىنىشى ئۇنىڭ كونتروللۇقىدىكى رايونلاردا تۇيغۇنىڭ يوقىلىشى، مۇسكۇلنىڭ پالەچلىنىشى، ئاغرىش ۋە ئىچكى ئەزالار فۇنكسىيەسىنىڭ قالايمىقانلىشىشى قاتارلىق ئېغىر ئاقىۋەتلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. شۇڭلاشقا، يۇلۇن نېرۋىسىنىڭ ئاناتومىيىسى، فىزىئولوگىيىسى ۋە كېسەللىكلىرىنى چۈشىنىش كلىنىكىلىق دىئاگنوز قويۇش ۋە داۋالاشتا ئىنتايىن مۇھىم. مەسىلەن، دوختۇرلار دائىم دېرماتوملارنىڭ تارقىلىشىغا ئاساسەن، يۇلۇن نېرۋىسىنىڭ قايسى سەۋىيەدە زەخىملەنگەنلىكىگە ھۆكۈم قىلىدۇ.

قىسقىسى، يۇلۇن نېرۋىسى بەدەننىڭ ھەر تەرەپلىمە فۇنكسىيەسىنى ساقلاشتىكى ھالقىلىق قۇرۇلما بولۇپ، ئۇنىڭ ساغلاملىقى ئومۇمىي سالامەتلىكنىڭ مۇھىم كاپالىتىدۇر.