ئۇزۇنچاق مېڭە كېسىشمە يۈزى: ئادەم بەدىنىدىكى ھاياتلىق مەركىزى

كىرىش سۆز

ئۇزۇنچاق مېڭە (Medulla Oblongata) ئادەم مېڭىسى غولىنىڭ ئەڭ تۆۋەنكى قىسمى بولۇپ، يۇلۇن بىلەن مېڭە كۆۋرۈكىنى تۇتاشتۇرىدۇ. ئۇ ئادەم بەدىنىدىكى نۇرغۇنلىغان ھاياتلىق فۇنكسىيەلىرىنى كونترول قىلىدىغان مۇھىم مەركەزلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. بۇ فۇنكسىيەلىرىگە نەپەسلىنىش، يۈرەك سوقۇشى، قان بېسىمىنى تەڭشەش، يۇتۇش، قۇسۇش ۋە چۈشكۈرۈش قاتارلىقلار كىرىدۇ. ئۇزۇنچاق مېڭىنىڭ كېسىشمە يۈزلىرىنى تەتقىق قىلىش نېرۋا سىستېمىسىنىڭ مورفولوگىيەسى، فۇنكسىيەسى ۋە كېسەللىكلىرىنى چۈشىنىش ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە.

بۇ ماقالىدە، ئۇزۇنچاق مېڭىنىڭ ئىككى ئاساسلىق كېسىشمە يۈزى — پىرامىدا قايچىلاشمىسىدىن ئۆتكەن كېسىشمە يۈزى ۋە ئىچكى تەرەپ دۆڭچە يولى قايچىلاشمىسىدىن ئۆتكەن كېسىشمە يۈزى قاتارلىقلارنى تەپسىلىي تونۇشتۇرىمىز. بىز بۇ كېسىشمە يۈزلەردە كۆرۈلىدىغان ھەر بىر مۇھىم قۇرۇلمىنىڭ فۇنكسىيەسى ۋە ئەھمىيىتىنى بايان قىلىش ئارقىلىق، ئوقۇرمەنلەرگە نېرۋا سىستېمىسىنىڭ مۇرەككەپلىكىنى ۋە ئۇزۇنچاق مېڭىنىڭ ئادەم بەدىنىدىكى ھاياتلىق رولىنى چوڭقۇر چۈشەندۈرۈشنى مەقسەت قىلىمىز.

پىرامىدا قايچىلاشمىسىدىن ئۆتكەن ئۇزۇنچاق مېڭىنىڭ توغرا كەسمە يۈزى  (延髓横切面经锥体交叉)

بۇ ئۇزۇنچاق مېڭىنىڭ تۆۋەنكى قىسمىدىكى كېسىشمە يۈزى بولۇپ، ئاساسلىقى چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىدىن كەلگەن ھەرىكەت سىگناللىرىنىڭ بەدەننىڭ قارشى تەرىپىگە ئۆتۈش نۇقتىسىنى كۆرسىتىدۇ. بۇ قايچىلاشما ئارقىلىق، سول چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتى بەدەننىڭ ئوڭ يېرىمىنى، ئوڭ چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتى بولسا بەدەننىڭ سول يېرىمىنى كونترول قىلىش فۇنكسىيەسىنى ئىجرا قىلىدۇ. بۇ قۇرۇلما ئادەم بەدىنىنىڭ ئېنىق ۋە نازۇك ھەرىكەتلىرىنى ماسلاشتۇرۇشتا ئىنتايىن مۇھىم رول ئوينايدۇ.

ئىچكى تەرەپ دۆڭچە يولى قايچىلاشمىسىدىن ئۆتكەن ئۇزۇنچاق مېڭىنىڭ توغرا كەسمە يۈزى  (延髓横切面经内侧丘系锥体交叉)

بۇ ئۇزۇنچاق مېڭىنىڭ يۇقىرىراق قىسمىدىكى كېسىشمە يۈزى بولۇپ، ئاساسلىقى بەدەندىن كەلگەن سېزىم ئۇچۇرلىرى، يەنى تېگىشىش، بېسىم ۋە پۇت-قوللارنىڭ ئورنىغا ئائىت ئۇچۇرلارنىڭ قارشى تەرەپكە ئۆتۈش نۇقتىسىنى كۆرسىتىدۇ. بۇ قايچىلاشما ئارقىلىق، سېزىم ئۇچۇرلىرى چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىنىڭ ماس كېلىدىغان سېزىم رايونلىرىغا يەتكۈزۈلۈپ، ئادەمنىڭ دۇنيانى ھېس قىلىشىغا ياردەم بېرىدۇ. بۇ قۇرۇلما بەدەننىڭ سېزىمچانلىقىنى ۋە مۇھىت بىلەن بولغان ئۆز-ئارا تەسىرنى چۈشىنىش ئۈچۈن ناھايىتى مۇھىم.

مۇھىم قۇرۇلمىلار ۋە ئۇلارنىڭ فۇنكسىيەسى:

• نىپىز تۇتام (Gracile Fasciculus / 薄束): يۇلۇننىڭ ئارقا تەرىپىدە جايلاشقان بولۇپ، بەدەننىڭ تۆۋەنكى يېرىمىدىكى تېگىنىش، بېسىم ۋە پۇت-قولنىڭ ئورنىغا ئائىت ئىنچىكە سېزىم ئۇچۇرلىرىنى مېڭىگە يەتكۈزىدۇ.

• شىناسىمان تۇتام (Cuneate Fasciculus / 楔束): يۇلۇننىڭ ئارقا تەرىپىدە، نىپىز تۇتامنىڭ يېنىدا جايلاشقان بولۇپ، بەدەننىڭ يۇقىرىقى يېرىمىدىكى (مەسىلەن، بىلەك ۋە ئوقۇرەك سۆڭىكى) ئىنچىكە سېزىم ئۇچۇرلىرىنى مېڭىگە يەتكۈزىدۇ.

• ئۈچ ئاچا نېرۋا – يۇلۇن تۇتام يادروسى (Spinal Trigeminal Nucleus / 三叉神经脊束核): ئۈچ ئاچا نېرۋا (Trigeminal Nerve) ئارقىلىق يۈز ۋە بويۇن قىسىملىرىدىن كەلگەن ئاغرىق، تېمپېراتۇرا ۋە تېگىشىش سېزىملىرىنى بىر تەرەپ قىلىدۇ.

• ئۈچ ئاچا نېرۋا – يۇلۇن تۇتامى (Spinal Trigeminal Tract / 三叉神经脊束): يۈز ۋە بويۇن قىسىملىرىدىن كەلگەن ئاغرىق، تېمپېراتۇرا ۋە تېگىشىش سېزىمى ئۇچۇرلىرىنى ئۈچ ئاچا نېرۋا – يۇلۇن تۇتام يادروسىغا يەتكۈزىدۇ.

• يۇلۇن كىچىك مېڭە ئارقا تۇتامى (Posterior Spinocerebellar Tract / 脊髓小脑后背侧束): مۇسكۇل ۋە بوغۇملاردىن كەلگەن ئورۇن سېزىملىرىنى كىچىك مېڭىگە يەتكۈزۈپ، ھەرىكەتنىڭ ماسلىشىشىغا ياردەم بېرىدۇ.

• پىرامىدا قايچىلاشمىسى (Pyramidal Decussation / 锥体交叉): پوستىلاق ماددىسى يۇلۇن تۇتام يولى (Corticospinal Tract) 85% ئەتراپىدىكى نېرۋا تالالىرىنىڭ ئۇزۇنچاق مېڭىدە قارشى تەرەپكە ئۆتىدىغان جايى بولۇپ، ئارىلىق مۇسكۇللارنى كونترول قىلىدۇ.

• يۇلۇن دۆڭچە مېڭە تۇتامى (Spinothalamic Tract / 脊髓丘脑束): بەدەندىن كەلگەن ئاغرىق، تېمپېراتۇرا ۋە قوپال(قاتتىق) تېگىشىش سېزىملىرىنى دۆڭچە مېڭىگە يەتكۈزىدۇ.

• يۇلۇن – كىچىك مېڭە ئالدى تۇتامى (Anterior Spinocerebellar Tract / 脊髓小脑前腹侧束): مۇسكۇل ۋە بوغۇملاردىن كەلگەن ئورۇن سېزىملىرىنى كىچىك مېڭىگە يەتكۈزىدۇ.

• يۇلۇن – زەيتۇن تۇتامى (Spino-olivary Tract / 脊髓橄榄束): يۇلۇندىن زەيتۇن تۇتامى يادروسىغا ئۇچۇر يەتكۈزۈپ، ھەرىكەتنى ماسلاشتۇرۇشقا قاتنىشىدۇ.

• دەلىز – يۇلۇن تۇتامى (Vestibulospinal Tract / 前庭脊髓束): باش ۋە بەدەننىڭ ھەرىكىتىنى ماسلاشتۇرۇپ، تەڭپۇڭلۇقنى ساقلاشقا ياردەم بېرىدۇ.

• ئالدى قورساق تەرەپ مۈڭگۈز (Anterior Horn / 前腹侧角): يۇلۇنغا ھەرىكەت نېرۋا ھۈجەيرىلىرى جايلاشقان بولۇپ، مۇسكۇللارنى كونترول قىلىدۇ.

• پىرامىدا (Pyramid / 锥体): ئۇزۇنچاق مېڭىنىڭ ئالدى تەرىپىدىكى ئالاھىدە قۇرۇلما بولۇپ، پوستىلاق ماددىسى يۇلۇن تۇتام يولى (Corticospinal Tract) نىڭ نېرۋا تالالىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.

• نىپىز تۇتام يادروسى (Gracile Nucleus / 薄束核): نىپىز تۇتامدىن كەلگەن سېزىم ئۇچۇرلىرىنى قوبۇل قىلىپ، ئىككىنچى دەرىجىلىك نېرۋا ھۈجەيرىلىرىگە يەتكۈزىدۇ.

• شىناسىمان تۇتام يادروسى (Cuneate Nucleus / 楔束核): شىناسىمان تۇتامدىن كەلگەن سېزىم ئۇچۇرلىرىنى قوبۇل قىلىپ، ئىككىنچى دەرىجىلىك نېرۋا ھۈجەيرىلىرىگە يەتكۈزىدۇ.

• مەركىزى كۈلرەڭ ماددا (Central Gray Matter / 中央灰质): نېرۋا ئۆتكۈزۈش ۋە ئاغرىقنى بىر تەرەپ قىلىشقا قاتنىشىدۇ.

• قوشۇمچە نېرۋا يادورسى (Accessory Nucleus / 副神经核): 11-جۈپ باش نېرۋىسى (قوشۇمچە نېرۋا) نىڭ ھەرىكەت يادروسى بولۇپ، بوينى ۋە مۈرىسىدىكى بەزى مۇسكۇللارنى كونترول قىلىدۇ.

• ئىچكى يايسىمان تالا (Internal Arcuate Fibers / 内弓状纤维): نىپىز تۇتام يادروسى ۋە شىناسىمان تۇتام يادروسىدىن باشلىنىپ، قارشى تەرەپكە ئۆتۈپ، ئىچكى تەرەپ دۆڭچە يولىنى شەكىللەندۈرىدۇ.

• قىزىل يادرو – يۇلۇن تۇتامى (Rubrospinal Tract / 红核脊髓束): قىزىل يادرو (Red Nucleus) دىن باشلىنىپ، قول-پۇتنىڭ پۈكۈش مۇسكۇللىرىنى كونترول قىلىشقا ياردەم بېرىدۇ.

• پىرامىدا تۇتامى (Corticospinal Tract / 锥体束): چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىدىن باشلىنىپ، ئىختىيارىي ھەرىكەتلەرنى كونترول قىلىدىغان مۇھىم يول.

• ئالدى سىرتقى تەرەپ يايسىمان تالا (External Arcuate Fibers / 前腹侧外弓状纤维): يۇلۇندىن مېڭىگە ئۇچۇر يەتكۈزىدىغان تالا.

• ئاداشقان نېرۋا دۈمبە يادروسى (Dorsal Nucleus of Vagus Nerve / 迷走神经背核): 10-جۈپ باش نېرۋىسى (ئاداشقان نېرۋا) نىڭ پاراسىمپاتىك يادروسى بولۇپ، ئۈچەي يولى، يۈرەك ۋە ئۆپكە فۇنكسىيەلىرىنى كونترول قىلىدۇ.

• يېتىم تۇتام يادروسى (Nucleus Solitarius / 孤束核): تەم، ئۈچەي ۋە باشقا ئىچكى ئەزالاردىن كەلگەن سېزىم ئۇچۇرلىرىنى قوبۇل قىلىدۇ.

• تىل ئاستى نېرۋا يادروسى (Hypoglossal Nucleus / 舌下神经核): 12-جۈپ باش نېرۋىسى (تىل ئاستى نېرۋا) نىڭ ھەرىكەت يادروسى بولۇپ، تىل مۇسكۇللىرىنى كونترول قىلىپ، سۆزلەش ۋە يۇتۇشقا ياردەم بېرىدۇ.

• گۇمانلىق يادرو (Nucleus Ambiguus / 疑核): 9-, 10-, 11-جۈپ باش نېرۋىلىرى بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولۇپ، يۇتۇش ۋە سۆزلەش مۇسكۇللىرىنى كونترول قىلىدۇ.

• ئىچكى تەرەپ دۆڭچە باغلام قايچىلاشمىسى (Decussation of Medial Lemniscus / 内侧丘系交叉): نىپىز تۇتام يادروسى ۋە شىناسىمان تۇتام يادروسىدىن چىققان ئىككىنچى دەرىجىلىك نېرۋا تالالىرىنىڭ قارشى تەرەپكە ئۆتۈپ، ئىچكى تەرەپ دۆڭچە يولىنى شەكىللەندۈرىدىغان جايى.

• ئىچكى تەرەپ قوشۇمچە زەيتۇن يادروسى (Medial Accessory Olivary Nucleus / 内侧副橄榄核): كىچىك مېڭە بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولۇپ، ھەرىكەتنى ماسلاشتۇرۇشقا قاتنىشىدۇ.

• تىل ئاستى نېرۋا (Hypoglossal Nerve / 舌下神经): تىل مۇسكۇللىرىنى كونترول قىلىپ، سۆزلەش ۋە يۇتۇشقا ياردەم بېرىدۇ.

• يايسىمان يادرو (Arcuate Nucleus / 弓状核): ئاساسلىقى زەيتۇن يادروسى بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولۇپ، كىچىك مېڭەگە ئۇچۇر يەتكۈزىدۇ.

 ئومۇمىي مەزمۇن تونۇشتۇرۇش

ئۇزۇنچاق مېڭە ئىنسان مېڭىسى غولىنىڭ مۇھىم بىر قىسمى بولۇپ، ھاياتلىقنى ساقلاپ قېلىشتا ئاچقۇچلۇق رول ئوينايدۇ. ئۇنىڭ ئىنچىكە قۇرۇلمىسى ۋە فۇنكسىيەسىنى چۈشىنىش نېرۋا ئىلمىدىكى ئاساسلىق تەتقىقات يۆنىلىشلىرىنىڭ بىرى.

• نېرۋا سىستېمىسىنىڭ ئاساسى: ئۇزۇنچاق مېڭە يۇلۇن بىلەن مېڭە غولى ئوتتۇرىسىدىكى تۇتاشتۇرغۇچى ھالقا بولۇپ، مەركىزىي نېرۋا سىستېمىسىنىڭ ئۇچۇر ئالماشتۇرۇش مەركىزى ھېسابلىنىدۇ.

• ھاياتلىق فۇنكسىيەلىرىنىڭ كونترول مەركىزى: ئۇ نەپەسلىنىش، يۈرەك سوقۇشى، قان بېسىمىنى تەڭشەش قاتارلىق ئاپتونومىك (ئۆزتىزگىن ) نېرۋا سىستېمىسى فۇنكسىيەلىرىنى كونترول قىلىدۇ. بۇ مەركەزلەرنىڭ بۇزۇلۇشى ئېغىر ھاياتىي خەتەرگە دۇچ كېلىشى مۇمكىن.

• ھەرىكەت ۋە سېزىم ئۇچۇرلىرىنىڭ ئۆتۈش يولى: ئۇزۇنچاق مېڭىدىكى پىرامىدا قايچىلاشمىسى ۋە ئىچكى تەرەپ دۆڭچە يولى قايچىلاشمىسى ئارقىلىق، ھەرىكەت ۋە سېزىم ئۇچۇرلىرى بەدەننىڭ قارشى تەرىپىگە ئۆتۈپ، مېڭە بىلەن بەدەن ئوتتۇرىسىدىكى ماسلاشقان ھەرىكەت ۋە سېزىمچانلىقنى تەمىنلەيدۇ.

• باش نېرۋىلىرىنىڭ يادرو مەركىزى: ئۇزۇنچاق مېڭە بىر قىسىم مۇھىم باش نېرۋىلىرىنىڭ (مەسىلەن، 9-، 10-، 11-، 12-جۈپ باش نېرۋىلىرى) يادرولىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. بۇ نېرۋىلار يۇتۇش، سۆزلەش، تەم ۋە ئىچكى ئەزا فۇنكسىيەلىرىنى كونترول قىلىدۇ.

• كىلىنىكىلىق ئەھمىيىتى: ئۇزۇنچاق مېڭىنىڭ زەخىملىنىشى ياكى كېسەللىكلىرى ئېغىر نېرۋا سىستېمىسى قالايمىقانچىلىقلىرىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى مۇمكىن. ئۇزۇنچاق مېڭىنىڭ قۇرۇلمىسىنى چوڭقۇر چۈشىنىش مېڭە قان تومۇر كېسەللىكلىرى، ئۆسمە ۋە باشقا نېرۋا كېسەللىكلىرىنى دىئاگنوز قويۇش ۋە داۋالاشتا ئىنتايىن قىممەتلىك سانلىق مەلۇماتلار بىلەن تەمىنلەيدۇ.

ئۇزۇنچاق مېڭە بەدىنىمىزدىكى ئەڭ جانلىق ۋە مۇرەككەپ قۇرۇلمىلارنىڭ بىرى. ئۇنىڭ فۇنكسىيەسىنى چۈشىنىش ئىنسان ھاياتىنىڭ ئاساسلىق مېخانىزمىنى چۈشىنىش بىلەن ئوخشاش. نېرۋا ئىلمىدىكى ئىلگىرىلەشلەر بىزگە بۇ مۇھىم ئەزانىڭ سىرلىرىنى تېخىمۇ چوڭقۇر ئېچىشقا ياردەم بېرىدۇ.