كۆرۈش تۇتامى ۋە كۆرۈش چاشمىسى ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشى

كۆرۈش سېزىمى بىزنىڭ تاشقى دۇنيانى ھېس قىلىشىمىزدىكى ئەڭ مۇھىم ۋە ئەڭ مۇرەككەپ تۇيغۇلارنىڭ بىرى. بىز بىر جىسىمنى «كۆرگەندە»، بۇ جەريان پەقەت كۆزىمىزنىڭ رولى بىلەنلا تاماملانمايدۇ. كۆز پەقەت تاشقى دۇنيادىكى يورۇقلۇق سىگناللىرىنى قوبۇل قىلىدىغان بىر «كامېرا» غا ئوخشايدۇ، بۇ سىگناللارنىڭ ھەقىقىي مەنىدە «كۆرۈش» تۇيغۇسىغا ئايلىنىشى ئۈچۈن، ئۇلار چوقۇم مېڭىنىڭ چوڭقۇر قىسىملىرىدىكى بىر قاتار مۇرەككەپ نېرۋا يوللىرى ئارقىلىق بىر تەرەپ قىلىنىشى كېرەك. بۇ يول «كۆرۈش يولى» (Visual Pathway) دەپ ئاتىلىدۇ.

بۇ رەسىمدە چوڭ مېڭىنىڭ ئاستىنقى يۈزى كۆرسىتىلگەن بولۇپ، كۆرۈش ئۇچۇرلىرىنىڭ كۆزدىن چىققاندىن كېيىنكى سەپىرىدىكى ھالقىلىق قۇرۇلمىلارنى ئېنىق نامايان قىلىپ بېرىدۇ. بۇ قۇرۇلمىلارنىڭ ئىچىدە، كۆرۈش تۇتامى (Optic tract) ۋە كۆرۈش چاشمىسى (Optic radiation) كۆرۈش سىگناللىرىنى ئاخىرقى بېكەت — چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىنىڭ كۆرۈش مەركىزىگە يەتكۈزىدىغان ئىككى مۇھىم «ئۇچۇر يەتكۈزۈش لىنىيەسى» ھېسابلىنىدۇ. بۇ يوللارنىڭ ئاناتومىيەسى ۋە ئىقتىدارىنى چۈشىنىش، كۆرۈش سېزىمىنىڭ قانداق شەكىللىنىدىغانلىقىنى بىلىش ۋە كۆرۈش ئىقتىدارىدىكى ھەر خىل توسالغۇلارغا دىئاگنوز قويۇشتا ئىنتايىن مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

كۆرۈش تۇتامى ۋە كۆرۈش چاشمىسى
(Optic tract and optic radiation, 视束及视辐射)

بۇ ئىككى قۇرۇلما كۆرۈش يولىنىڭ كۆرۈش قايچىلاشمىسىدىن كېيىنكى ئاساسلىق تەركىبىي قىسمىدۇر. كۆرۈش تۇتامى كۆرۈش قايچىلاشمىسىدىن باشلىنىپ، ھەر بىر كۆزنىڭ قارشى تەرەپ كۆرۈش مەيدانىدىن كەلگەن ئۇچۇرلارنى ئېلىپ ماڭىدۇ ۋە ئۇنى دۆڭچە مېڭىدىكى «سىرتقى تەرەپ تىزسىمان تەن» دەپ ئاتىلىدىغان ۋاسىتىچى مەركەزگە يەتكۈزىدۇ. بۇ ۋاسىتىچى مەركەزدە، كۆرۈش ئۇچۇرلىرى دەسلەپكى قەدەمدە بىر تەرەپ قىلىنىپ، يېڭى بىر يۈرۈش نېرۋا ھۈجەيرىلىرىگە ئۆتكۈزۈپ بېرىلىدۇ. بۇ يېڭى نېرۋا ھۈجەيرىلىرىنىڭ تالالىرى يەلپۈگۈچسىمان تارقىلىپ «كۆرۈش چاشمىسى» نى ھاسىل قىلىدۇ، ئۇ چوڭ مېڭە يېرىم شارىنىڭ چوڭقۇر قىسمىدىن ئۆتۈپ، ئاخىرىدا چوڭ مېڭىنىڭ ئارقا قىسمىغا جايلاشقان كۆرۈش پوستلاق قەۋىتىگە يېتىپ بارىدۇ، دەل مۇشۇ يەردە بىز ئاڭلىق ھالدا دۇنيانى كۆرەلەيمىز.

• پۇراش تۇتامى (Olfactory tract, 嗅束)
  بۇرۇن بوشلۇقىدىن كەلگەن پۇراق سېزىمى ئۇچۇرلىرىنى چوڭ مېڭىنىڭ پۇراق مەركىزىگە يەتكۈزىدىغان نېرۋا يولى. ئۇ چوڭ مېڭە پىشانە بۆلىكىنىڭ ئاستىنقى يۈزىگە جايلاشقان.
• پۇراش ئۈچ بۇرجىكى (Olfactory trigone, 嗅三角)
  پۇراش تۇتامىنىڭ ئارقا قىسمىدىكى كىچىك ئۈچبۇلۇڭ شەكىللىك رايون. بۇ يەردە پۇراش تالالىرى ئىچكى ۋە سىرتقى يوللارغا بۆلۈنىدۇ.
• ئالدى ئۆتۈشمە ماددا (Anterior perforated substance, 前穿质)
  پۇراش ئۈچ بۇرجىكىنىڭ ئارقىسىغا جايلاشقان كۈل رەڭ ماددا رايونى. نۇرغۇنلىغان كىچىك قان تومۇرلار مۇشۇ يەردىن مېڭىنىڭ چوڭقۇر قىسىملىرىغا كىرىدۇ، شۇڭا ئۇنىڭ يۈزىدە كىچىك تۆشۈكچىلەر بار.
• كۈلرەك تۈگۈن (Tuber cinereum, 灰结节)
  ئاستىنقى دۆڭچە مېڭىنىڭ (hypothalamus) بىر قىسمى بولۇپ، شورىغۇچىسىمان تەن بىلەن كۆرۈش قايچىلاشمىسى ئارىلىقىغا جايلاشقان. ئۇ بەدەندىكى بەزى ھورمونلارنى تەڭشەشكە قاتنىشىدۇ.
• شورىغۇچىسىمان تەن (Mammillary body, 乳头体)
  ئاستىنقى دۆڭچە مېڭىنىڭ ئارقا قىسمىغا جايلاشقان ئىككى كىچىك يۇمىلاق قۇرۇلما. ئۇلار لىمبىك سىستېمىسىنىڭ (limbic system) بىر قىسمى بولۇپ، خاتىرىنى شەكىللەندۈرۈشتە مۇھىم رول ئوينايدۇ.
• ئوتتۇرا مېڭە سۇيۇقلۇق نەيچىسى (Cerebral aqueduct, 中脑水管)
  ئوتتۇرا مېڭىنىڭ مەركىزىدىن ئۆتىدىغان تار نەيچە بولۇپ، ئۈچىنچى ۋە تۆتىنچى مېڭە قوۋزىقىنى تۇتاشتۇرۇپ، مېڭە-ھارغۇچ يىلىك سۇيۇقلۇقىنىڭ ئايلىنىشىغا يول ھازىرلايدۇ.
• قاداقسىمان تەن قۇيرۇق قىسمى (Splenium of the corpus callosum, 胼胝体压部)
  قاداقسىمان تەن ئىككى چوڭ مېڭە يېرىم شارىنى تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان ئەڭ چوڭ نېرۋا تالاسى باغلىمى بولۇپ، قۇيرۇق قىسمى ئۇنىڭ ئەڭ ئارقا قىسمىدۇر. ئۇ ئاساسلىقى ئىككى تەرەپنىڭ كۆرۈش پوستلاق قەۋىتىنى ئۆزئارا تۇتاشتۇرىدۇ.
• ئىچكى تەرەپ تىزسىمان تەن (Medial geniculate body, 内侧膝状体)
  دۆڭچە مېڭىنىڭ بىر قىسمى بولۇپ، ئاڭلاش يولىدىكى ئاساسلىق ۋاسىتىچى مەركەز ھېسابلىنىدۇ. ئۇ ئاۋاز ئۇچۇرلىرىنى قوبۇل قىلىپ، چوڭ مېڭە چىكە بۆلىكىدىكى ئاڭلاش مەركىزىگە يەتكۈزىدۇ.
• سىرتقى تەرەپ تىزسىمان تەن (Lateral geniculate body/nucleus, 外侧膝状体)
  دۆڭچە مېڭىنىڭ يەنە بىر قىسمى بولۇپ، كۆرۈش يولىدىكى ھالقىلىق ۋاسىتىچى مەركەز ھېسابلىنىدۇ. كۆرۈش تۇتامىدىن كەلگەن بارلىق كۆرۈش ئۇچۇرلىرى مۇشۇ يەردە بىر تەرەپ قىلىنىپ، ئاندىن كۆرۈش چاشمىسى ئارقىلىق كۆرۈش پوستلاق قەۋىتىگە يوللىنىدۇ.
• كۆرۈش تۇتامى (Optic tract, 视束)
  كۆرۈش قايچىلاشمىسىدىن سىرتقى تەرەپ تىزسىمان تەنگىچە بولغان نېرۋا تالالىرى توپلىمى. ھەر بىر كۆرۈش تۇتامى ئوخشاش تەرەپتىكى كۆزنىڭ چىكە تەرەپ تور پەردىسى ۋە قارشى تەرەپتىكى كۆزنىڭ بۇرۇن تەرەپ تور پەردىسىدىن كەلگەن تالالارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
• ۋارونكا (Infundibulum / Pituitary stalk, 漏斗)
  ئاستىنقى دۆڭچە مېڭىنى گىپوفىز بېزى (pituitary gland) بىلەن تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان قۇرۇلما. ئۇ ئاستىنقى دۆڭچە مېڭىدە ئىشلەپچىقىرىلغان ھورمونلارنىڭ گىپوفىز بېزىگە يەتكۈزۈلۈشىگە مەسئۇل.
• كۆرۈش قايچىلاشمىسى (Optic chiasm, 视交叉)
  ئىككى كۆرۈش نېرۋىسىنىڭ تۇتىشىدىغان ۋە قىسمەن كېسىشىپ ئۆتىدىغان ئورنى. ھەر بىر كۆزنىڭ بۇرۇن تەرەپ تور پەردىسىدىن كەلگەن نېرۋا تالالىرى مۇشۇ يەردە قارشى تەرەپكە ئۆتىدۇ، چىكە تەرەپتىكىلىرى بولسا ئۆزگەرمەيدۇ.
• كۆرۈش نېرۋىسى (Optic nerve, 视神经)
  2-جۈپ باش سۆڭەك نېرۋىسى بولۇپ، كۆزنىڭ تور پەردىسىدىكى نېرۋا ھۈجەيرىلىرىدىن ھاسىل بولغان ئۇچۇرلارنى كۆرۈش قايچىلاشمىسىغا يەتكۈزىدۇ.

كۆرۈش يولىنىڭ زەخىملىنىشى ۋە ئۇنىڭ ئاقىۋەتلىرى

كۆرۈش يولىنىڭ ئاناتومىيەلىك ئورۇنلىشىشى ئىنتايىن ئۆزگىچە بولغاچقا، ئۇنىڭ قايسى قىسمى زەخىملەنگەنلىكىگە ئاساسەن، بىماردا ئوخشىمىغان شەكىلدىكى كۆرۈش مەيدانىنىڭ كەم بولۇشى (visual field defect) كېلىپ چىقىدۇ. بۇ نېرۋا كېسەللىكلىرى دوختۇرلىرى ئۈچۈن زەخىملەنگەن ئورۇننى ئېنىقلاشتا ئىنتايىن مۇھىم يىپ ئۇچى بىلەن تەمىنلەيدۇ.

• كۆرۈش نېرۋىسى زەخىملەنگەندە: ئەگەر بىر تەرەپتىكى كۆرۈش نېرۋىسى پۈتۈنلەي ئۈزۈلۈپ كەتسە، شۇ تەرەپتىكى كۆز پۈتۈنلەي قارىغۇ بولىدۇ.
• كۆرۈش قايچىلاشمىسىنىڭ مەركىزى زەخىملەنگەندە: بۇ ئورۇنغا كۆپىنچە گىپوفىز بېزى ئۆسمىسى بېسىم چۈشۈرىدۇ. قايچىلاشمىنىڭ مەركىزىدە ئىككى كۆزنىڭ بۇرۇن تەرەپ تور پەردىسىدىن كەلگەن تالالار كېسىشىپ ئۆتىدىغان بولغاچقا، بۇ تالالار زەخىملەنگەندە، ھەر ئىككى كۆزنىڭ چىكە تەرەپتىكى كۆرۈش مەيدانى يوقىلىدۇ. بۇ «ئىككى چىكە تەرەپلىك يېرىم قارىغۇلۇق» (bitemporal hemianopia) دەپ ئاتىلىدىغان بولۇپ، بىمار خۇددى تونېلنىڭ ئىچىدىن سىرتقا قارىغاندەك ھېس قىلىدۇ.
• كۆرۈش تۇتامى ياكى كۆرۈش چاشمىسى زەخىملەنگەندە: بۇ قۇرۇلمىلارنىڭ ھەر قانداق بىرى زەخىملەنگەندە، بەدەننىڭ قارشى تەرىپىدىكى كۆرۈش مەيدانى پۈتۈنلەي يوقىلىدۇ. مەسىلەن، ئوڭ تەرەپتىكى كۆرۈش تۇتامى زەخىملەنسە، ھەر ئىككى كۆزنىڭ سول تەرەپتىكى كۆرۈش مەيدانى (يەنى سول يېرىم دۇنيا) كۆرۈنمەيدۇ. بۇ «ئوخشاش تەرەپلىك يېرىم قارىغۇلۇق» (homonymous hemianopia) دەپ ئاتىلىدۇ.

خۇلاسىلىغاندا، كۆرۈش تۇتامى ۋە كۆرۈش چاشمىسى كۆرۈش سىگناللىرىنى مېڭىنىڭ چوڭقۇر قىسىملىرى ئارقىلىق ئاخىرقى مەنزىلگە يەتكۈزىدىغان ھالقىلىق يوللاردۇر. ئۇلارنىڭ ساغلاملىقى بىزنىڭ دۇنيانى تولۇق ۋە توغرا ھېس قىلىشىمىزنىڭ كاپالىتى. بۇ مۇرەككەپ نېرۋا تورىنىڭ قۇرۇلمىسى ۋە ئىقتىدارىنى چۈشىنىش، كۆرۈش سېزىمىنىڭ سىرلىرىنى ئېچىش ۋە نۇرغۇنلىغان نېرۋا كېسەللىكلىرىنى داۋالاش ئۈچۈن مۇستەھكەم ئاساس سېلىپ بېرىدۇ.