يۇلۇننىڭ قان بىلەن تەمىنلىنىشى ۋە يۇلۇن يىپىنچا پەردىسى ئاناتومىيىسى

يۇلۇننىڭ قوغداش قالقىنى ۋە ھاياتلىق يولى: يىپىنچا پەردە ۋە قان تەمىناتىنىڭ ئاناتومىيەسى

يۇلۇن مەركىزىي نېرۋا سىستېمىسىنىڭ ئاساسىي ئوقى بولۇش سۈپىتى بىلەن، مېڭىنىڭ «ئەمرلىرى» نى بەدەننىڭ ھەرقايسى جايلىرىغا يەتكۈزىدىغان ۋە تاشقى دۇنيادىن كەلگەن سەزگۈ ئۇچۇرلىرىنى مېڭىگە يوللايدىغان ھاياتىي مۇھىم يول ھېسابلىنىدۇ. بۇ نازۇك، ئەمما ئىنتايىن مۇھىم نېرۋا قۇرۇلمىسىنىڭ نورمال فۇنكسىيەسىنى ساقلاش ئۈچۈن، ئۇ ئىككى چوڭ سىستېمىغا تايىنىدۇ: بىرى، ئۇنى سىرتقى زەربىدىن ۋە زەخىملىنىشتىن قوغدايدىغان كۆپ قەۋەتلىك «يىپىنچا پەردە» سىستېمىسى؛ يەنە بىرى، ئۇنىڭ يۇقىرى دەرىجىدىكى مېتابولىزم ئېھتىياجىنى قامدايدىغان ئۈزلۈكسىز قان تەمىنلەش تورى.

يۇلۇن يىپىنچا پەردىسى ئۈچ قەۋەت بولۇپ (قاتتىق پەردە، ئۆمۈچۈك تور پەردە ۋە يۇمشاق پەردە)، ئۇلار يۇلۇننى ئومۇرتقا قانىلى ئىچىدە مۇقىملاشتۇرۇپ، ئۇنى مېخانىكىلىق زەخىملىنىشتىن قوغداپلا قالماي، يەنە مېڭە-يۇلۇن سۇيۇقلۇقىنىڭ ئايلىنىشى ئۈچۈن بوشلۇق بىلەن تەمىنلەيدۇ. يۇلۇننىڭ قان بىلەن تەمىنلىنىشى بولسا تىك ۋە توغرا يۆنىلىشلىك ئارتېرىيەلەردىن تەشكىل تاپقان مۇرەككەپ بىر تور ئارقىلىق ئەمەلگە ئاشۇرۇلىدۇ. بۇ ئىككى سىستېمىنىڭ ئاناتومىيەسىنى ۋە ئۆزئارا مۇناسىۋىتىنى چوڭقۇر چۈشىنىش، يۇلۇن زەخىملىنىشى، يۇلۇن قان يېتىشمەسلىكى ۋە يۇقۇملىنىش قاتارلىق كېسەللىكلەرگە توغرا دىئاگنوز قويۇش ۋە ئۈنۈملۈك داۋالاشنىڭ ئاساسى ھېسابلىنىدۇ.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

يۇلۇننىڭ قان بىلەن تەمىنلىنىشى
(Spinal Cord Blood Supply, 脊髓血液供应)

يۇلۇننىڭ قان بىلەن تەمىنلىنىشى ئىككى ئاساسلىق مەنبەدىن كېلىدىغان ئارتېرىيەلەر تورى ئارقىلىق ئەمەلگە ئاشۇرۇلىدۇ. بىرىنچىسى، يۇلۇننىڭ ئۈستىدىن تۆۋەنگە قاراپ سوزۇلغان تىك يۆنىلىشلىك ئارتېرىيەلەر (بىر ئالدىنقى ۋە ئىككى ئارقا يۇلۇن ئارتېرىيەسى). ئىككىنچىسى، ھەر بىر ئومۇرتقا بۆلىكى سەۋىيەسىدە ياندىن كىرىپ بۇ تىك ئارتېرىيەلەرنى تولۇقلايدىغان بۆلەكچە ئارتېرىيەلەر. بۇ ئۆزگىچە تەمىنلەش شەكلى يۇلۇننىڭ ئوخشىمىغان بۆلەكلىرىنىڭ قان بىلەن تەمىنلىنىشىدە پەرق پەيدا قىلىدۇ، بولۇپمۇ كۆكرەك ئومۇرتقىسىنىڭ ئوتتۇرا قىسمى قان بىلەن تەمىنلىنىشى ئەڭ ئاجىز «خەتەرلىك رايون» ھېسابلىنىپ، قان يېتىشمەسلىكتىن ئاسان زەخىملىنىدۇ.

يۇلۇننىڭ قان بىلەن تەمىنلىنىشى: ئالدى كۆرۈنۈشى
(Spinal Cord Blood Supply: Anterior View, 脊髓血液供应前面观)

يۇلۇننىڭ ئالدى تەرىپىنىڭ قان تەمىناتى ئاساسلىقى تاق بىر ئالدىنقى يۇلۇن ئارتېرىيەسى تەرىپىدىن ئەمەلگە ئاشۇرۇلىدۇ. بۇ ئارتېرىيە يۇلۇننىڭ ئالدىنقى ئوتتۇرا ئېرىقچىسىنى بويلاپ يۇقىرىدىن تۆۋەنگە سوزۇلۇپ، يۇلۇن كېسىشمە يۈزىنىڭ تەخمىنەن ئالدىنقى ئۈچتىن ئىككى قىسمىنى قان بىلەن تەمىنلەيدۇ. بۇ رايون ئاساسلىقى ھەرىكەت فۇنكسىيەسىگە مەسئۇل بولغان پىرامىدا يولى ۋە ئاغرىق-تېمپېراتۇرا سېزىمىنى يەتكۈزىدىغان ئومۇرتقا-تالامۇس يولىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. شۇڭلاشقا، بۇ ئارتېرىيەنىڭ توسۇلۇشى ئېغىر دەرىجىدىكى پالەچلىك ۋە سەزگۈ توسالغۇسىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.

• نىگىز ئارتېرىيىسى (Basilar Artery, 基底动脉)
  ئىككى ئومۇرتقا ئارتېرىيەسىنىڭ بىرلىشىشىدىن ھاسىل بولۇپ، مېڭە غولىنى قان بىلەن تەمىنلەيدۇ. يۇلۇن ئارتېرىيەلىرى ئۇنىڭ ئاستىدىكى ئومۇرتقا ئارتېرىيەلىرىدىن كېلىپ چىقىدۇ.
• يۇلۇن ئالدىنقى ئارتېرىيە (Anterior Spinal Artery, 脊髓前动脉)
  ئىككى ئومۇرتقا ئارتېرىيەسىنىڭ بىرلىشىشىدىن ھاسىل بولغان تاق بىر ئارتېرىيە. ئۇ يۇلۇننىڭ ئالدىنقى ئۈچتىن ئىككى قىسمىنى، بولۇپمۇ ھەرىكەت نېرۋا يوللىرىنى قان بىلەن تەمىنلەيدۇ.
• ئومۇرتقا ئارتېرىيە (Vertebral Artery, 椎动脉)
  بىر جۈپ بولۇپ، يۇلۇننى قان بىلەن تەمىنلەيدىغان ئالدىنقى ۋە ئارقا يۇلۇن ئارتېرىيەلىرىنىڭ ئاساسلىق مەنبەسى ھېسابلىنىدۇ.

يۇلۇننىڭ قان بىلەن تەمىنلىنىشى: ئارقا كۆرۈنۈشى
(Spinal Cord Blood Supply: Posterior View, 脊髓血液供应后面观)

يۇلۇننىڭ ئارقا تەرىپىنىڭ قان تەمىناتى بىر جۈپ ئارقا يۇلۇن ئارتېرىيەسى تەرىپىدىن ئەمەلگە ئاشۇرۇلىدۇ. بۇ ئىككى ئارتېرىيە يۇلۇننىڭ ئارقا يۈزىنىڭ ئىككى تەرىپىنى بويلاپ تۆۋەنگە سوزۇلۇپ، يۇلۇن كېسىشمە يۈزىنىڭ ئارقا ئۈچتىن بىر قىسمىنى قان بىلەن تەمىنلەيدۇ. بۇ رايون ئاساسلىقى ئورۇن سېزىمى، تەۋرىنىش سېزىمى ۋە ئىنچىكە تېگىشىش سېزىمىنى يەتكۈزىدىغان ئارقا تۈۋرۈك يولىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ئارقا يۇلۇن ئارتېرىيەلىرىنىڭ قان تەمىناتى ئالدىنقىغا قارىغاندا مول ياندوش ئايلىنىشقا ئىگە بولغاچقا، ئۇلارنىڭ قان يېتىشمەسلىكى بىر قەدەر ئاز كۆرۈلىدۇ.

• يۇلۇن ئارقا ئارتېرىيە (Posterior Spinal Artery, 脊髓后动脉)
  بىر جۈپ ئىنچىكە ئارتېرىيە بولۇپ، يۇلۇننىڭ ئارقا ئۈچتىن بىر قىسمىنى، يەنى ئاساسلىق سەزگۈ يوللىرىنى قان بىلەن تەمىنلەيدۇ.
• بويۇن يۇقىرىلىغۇچى ئارتېرىيە (Ascending Cervical Artery, 劲升动脉)
  بويۇن بۆلىكىدىكى يۇلۇنغا قان بېرىدىغان مۇھىم بۆلەكچە ئارتېرىيە. ئۇ يۇلۇننىڭ تىك ئارتېرىيەلىرىنى قان بىلەن تولۇقلايدۇ.
• قوۋۇرغا ئارىلىق ئارقا ئارتېرىيە (Posterior Intercostal Artery, 肋间后动脉)
  كۆكرەك بۆلىكىدىكى يۇلۇننى قان بىلەن تەمىنلەيدىغان بۆلەكچە ئارتېرىيەلەر. بۇ رايوندا قان تەمىناتى بىر قەدەر ئاجىز.
• بەل ئارتېرىيىسى (Lumbar Artery, 腰动脉)
  بەل بۆلىكىدىكى يۇلۇننى قان بىلەن تەمىنلەيدىغان بۆلەكچە ئارتېرىيەلەر. بۇلارنىڭ ئىچىدىكى ئادامكېۋىچ ئارتېرىيەسى (Artery of Adamkiewicz) يۇلۇننىڭ تۆۋەنكى قىسمى ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم.

يۇلۇن يىپىنچا پەردىسى
(Spinal Meninges, 脊髓被膜)

يۇلۇن يىپىنچا پەردىسى يۇلۇننى ئوراپ تۇرۇپ قوغدايدىغان ئۈچ قەۋەتلىك بىرىكمە توقۇلما پەردىسىدۇر. سىرتتىن ئىچىگە قاراپ، ئۇلار يۇلۇن قاتتىق پەردىسى، يۇلۇن ئۆمۈچۈك تور پەردىسى ۋە يۇلۇن يۇمشاق پەردىسىدىن ئىبارەت. بۇ پەردىلەر يۇلۇننى مېخانىكىلىق زەخىملىنىشتىن ساقلاپلا قالماي، يەنە ئۇنى ئومۇرتقا قانىلى ئىچىدە مۇقىملاشتۇرۇش ۋە مېڭە-يۇلۇن سۇيۇقلۇقى ئۈچۈن بوشلۇق ھازىرلاش رولىنى ئوينايدۇ. بۇ قۇرۇلمىلارنىڭ مۇكەممەللىكى يۇلۇننىڭ ساغلاملىقى ئۈچۈن ھالقىلىق ئەھمىيەتكە ئىگە.

• يۇلۇن قاتتىق پەردىسى (Spinal Dura Mater, 硬脊膜)
  ئەڭ سىرتقى، قېلىن ۋە چىداملىق قەۋەت. ئۇ يۇلۇننى ۋە نېرۋا يىلتىزلىرىنى ئوراپ تۇرۇپ، كۈچلۈك قوغداش رولىنى ئوينايدۇ.
• يۇلۇن (Spinal Cord, 脊髓)
  ئومۇرتقا قانىلى ئىچىگە جايلاشقان، مەركىزىي نېرۋا سىستېمىسىنىڭ ئاساسلىق قىسمى.
• يۇلۇن ئۆمۈچۈك تور پەردىسى (Spinal Arachnoid Mater, 脊髓蛛网膜)
  قاتتىق پەردە بىلەن يۇمشاق پەردىنىڭ ئارىسىغا جايلاشقان نېپىز، ئۆمۈچۈك تورىغا ئوخشايدىغان قەۋەت.
• يۇلۇن يۇمشاق پەردىسى (Spinal Pia Mater, 软脊膜)
  ئەڭ ئىچكى قەۋەت بولۇپ، يۇلۇننىڭ يۈزىگە زىچ يېپىشىپ تۇرىدۇ. ئۇ قان تومۇرلارنى ئۆز ئىچىگە ئېلىپ، يۇلۇننى ئوزۇقلۇق بىلەن تەمىنلەيدۇ.
• يۇقارىقى بوغۇم ئۆسۈكى (Superior Articular Process, 上关节突)
  ئومۇرتقىنىڭ ئۈستىدىكى بوغۇم يۈزى بولۇپ، يۇقىرىدىكى ئومۇرتقا بىلەن بوغۇم ھاسىل قىلىدۇ.
• سېرىق تارىمۇش (Ligamentum Flavum, 黄韧带)
  قوشنا ئومۇرتقا تاختىلىرىنى تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان ئېلاستىكلىقى كۈچلۈك تارىمۇش. ئېپىدۇرال ئانېستېزىيەدە يىڭنە مۇشۇ تارىمۇشتىن ئۆتىدۇ.
• بىس ئۆسۈكچە (Spinous Process, 棘突)
  ئومۇرتقىنىڭ ئارقىغا قاراپ چىقىپ تۇرغان سۆڭەك ئۆسۈكى. ئۇ مۇسكۇل ۋە تارىمۇشلارنىڭ بېكىنىش نۇقتىسى.
• توغرا ئۆسۈكچە (Transverse Process, 横突)
  ئومۇرتقىنىڭ ئىككى يېنىغا قاراپ چىقىپ تۇرغان سۆڭەك ئۆسۈكى.
• يۇلۇن نېرۋا تۈگۈنى (Spinal Ganglion / Dorsal Root Ganglion, 脊神经节)
  ئارقا نېرۋا يىلتىزىغا جايلاشقان بولۇپ، سەزگۈ نېرۋا ھۈجەيرىلىرىنىڭ تېنىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
• ئارقا يىلتىز (Posterior Root / Dorsal Root, 后根)
  يۇلۇنغا سەزگۈ ئۇچۇرلىرىنى يەتكۈزىدىغان نېرۋا تالالىرى دەستىسى.
• چىشسىمان تارىمۇش (Denticulate Ligament, 齿状韧带)
  يۇمشاق پەردىدىن چىقىپ، قاتتىق پەردىگە تۇتىشىدىغان تارىمۇش. ئۇ يۇلۇننى ئومۇرتقا قانىلى ئىچىدە يان تەرەپكە مۇقىملاشتۇرىدۇ.
• ئۆمۈچۈك تور پەردە ئاستى بوشلۇقى (Subarachnoid Space, 蛛网膜下腔)
  ئۆمۈچۈك تور پەردە بىلەن يۇمشاق پەردە ئارىسىدىكى بوشلۇق. ئۇ مېڭە-يۇلۇن سۇيۇقلۇقى (CSF) بىلەن تولغان.
• ئۆمۈچۈك تور پەردە لىمچىلىرى (Arachnoid Trabeculae, 蛛网膜小梁)
  ئۆمۈچۈك تور پەردە ئاستى بوشلۇقىدىكى ئىنچىكە، تورسىمان تالالار.

خۇلاسە ۋە كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى

يۇلۇننىڭ قان تەمىناتى ۋە يىپىنچا پەردىسىنىڭ ئاناتومىيەسى كلىنىكىلىق داۋالاشتا ئىنتايىن مۇھىم. بۇ قۇرۇلمىلارنىڭ زەخىملىنىشى ئېغىر، ھەتتا دائىملىق نېرۋا فۇنكسىيەسىنىڭ بۇزۇلۇشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى مۇمكىن.

• كلىنىكىلىق دىئاگنوز قويۇش ئۇسۇللىرى:
  • لومبار تېشىش (Lumbar Puncture): دوختۇرلار يۇلۇن يىپىنچا پەردىسىنىڭ ئاناتومىيەلىك ئورنىغا ئاساسەن، ئادەتتە 3- ۋە 4- بەل ئومۇرتقىسى ئارىلىقىدىن يىڭنە سانجىپ ئۆمۈچۈك تور پەردە ئاستى بوشلۇقىغا كىرىپ، مېڭە-يۇلۇن سۇيۇقلۇقىنى ئېلىپ تەكشۈرەلەيدۇ. بۇ مېڭە ياللۇغى، قاناش قاتارلىق كېسەللىكلەرگە دىئاگنوز قويۇشنىڭ مۇھىم ۋاسىتىسى.
  • ئېپىدۇرال ئانېستېزىيە (Epidural Anesthesia): ئاغرىقسىزلاندۇرغۇچى دورا قاتتىق پەردىنىڭ سىرتىدىكى ئېپىدۇرال بوشلۇقىغا ئۇرۇلىدۇ، بۇ دورىنىڭ نېرۋا يىلتىزلىرىغا تەسىر قىلىپ، بەلگىلىك رايوننىڭ ئاغرىق سېزىمىنى توسىشىنى ئەمەلگە ئاشۇرىدۇ.
• كۆپ كۆرۈلىدىغان كېسەللىكلەر:
  • يۇلۇن قان يېتىشمەسلىك (Spinal Cord Infarction): ئالدىنقى يۇلۇن ئارتېرىيەسىنىڭ توسۇلۇشى ئەڭ كۆپ كۆرۈلىدىغان تىپى بولۇپ، بىماردا توسۇلغان بۆلەكتىن تۆۋەندە تۇيۇقسىز پالەچلىك، ئاغرىق ۋە تېمپېراتۇرا سېزىمىنىڭ يوقىلىشى كۆرۈلىدۇ.
  • يۇلۇن پەردىلىرىنىڭ زەخىملىنىشى: ئومۇرتقا سۇنۇش ياكى ئورنىدىن چىقىپ كېتىش قاتارلىق زەخىملىنىشلەر يۇلۇن يىپىنچا پەردىلىرىنى يىرتىپ، ئېپىدۇرال ياكى قاتتىق پەردە ئاستىغا قاناشنى كەلتۈرۈپ چىقىرىپ، يۇلۇننى بېسىپ قېلىشى مۇمكىن.
  • ئومۇرتقا قانىلىنىڭ تارىيىشى (Spinal Stenosis): ياشنىڭ چوڭىيىشىغا ئەگىشىپ، سېرىق تارىمۇشنىڭ قېلىنلىشىشى ياكى سۆڭەك ئۆسۈكچىلىرىنىڭ ئۆسۈشى سەۋەبىدىن ئومۇرتقا قانىلى تارىيىپ، يۇلۇن ۋە ئۇنىڭ قان تومۇرلىرىنى بېسىپ قېلىپ، ئاستا-ئاستا ئېغىرلىشىدىغان ئاغرىق، ماغدۇرسىزلىنىش ۋە سەزگۈ توسالغۇسىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.

خۇلاسىلىغاندا، يۇلۇننىڭ قان تەمىناتى ۋە يىپىنچا پەردىلىرى ئۇنىڭ نورمال فۇنكسىيەسىنى قوغدايدىغان ئىككى چوڭ تۈۋرۈك. بۇ قۇرۇلمىلارنىڭ ئاناتومىيەسى ۋە فۇنكسىيەسىنى چوڭقۇر ئىگىلەش، مۇناسىۋەتلىك كېسەللىكلەرنى توغرا تونۇش ۋە ئۈنۈملۈك داۋالاشنىڭ ئالدىنقى شەرتى ھېسابلىنىدۇ.