ئورۇن-ئاڭلاش ئاپپاراتى ئاناتومىيەسى

ئاۋاز ۋە تەڭپۇڭلۇق دۇنياسىغا سەپەر: ئورۇن-ئاڭلاش ئاپپاراتىنىڭ ئاناتومىيەسى

ئورۇن-ئاڭلاش ئاپپاراتى (قۇلاق) ئىنسان بەدىنىدىكى ئەڭ مۇرەككەپ ۋە نازۇك سېزىم ئەزالىرىنىڭ بىرى. ئۇ پەقەت ئاۋاز دولقۇنلىرىنى قوبۇل قىلىپ، ئۇلارنى مېڭىمىز چۈشىنەلەيدىغان نېرۋا سىگناللىرىغا ئايلاندۇرۇپ بېرىدىغان «ئاڭلاش» ئەزاسى بولۇپلا قالماي، يەنە بېشىمىزنىڭ ھەرىكىتىنى ۋە ئورنىنى سېزىپ، بەدىنىمىزنىڭ تەڭپۇڭلۇقىنى ساقلايدىغان «ئورۇن» سېزىش ئەزاسىدۇر. بۇ ئىككى مۇھىم فۇنكسىيە تاشقى قۇلاق، ئوتتۇرا قۇلاق ۋە ئىچكى قۇلاق دەپ ئاتىلىدىغان ئۈچ قىسىمنىڭ ئۆز-ئارا زىچ ماسلىشىشى ئارقىلىق ئەمەلگە ئاشىدۇ.

بۇ ماقالىدە، بىز ئوڭ تەرەپتىكى ئورۇن-ئاڭلاش ئاپپاراتىنىڭ ئومۇمىي تۈزۈلۈشىنى كۆرسىتىپ بېرىدىغان سخېما رەسىمىگە ئاساسەن، بۇ مۆجىزىۋى ئەزانىڭ ھەر بىر تەركىبىي قىسمىنى چوڭقۇرلاپ تونۇشتۇرىمىز. ئاۋازنىڭ قۇلاق سۇپرىسىدىن باشلاپ چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىگىچە بولغان سەپىرىنى ۋە تەڭپۇڭلۇق سېزىمىنىڭ قانداق ھاسىل بولىدىغانلىقىنى شەرھىلەش ئارقىلىق، بۇ ھاياتلىق ئۈچۈن زۆرۈر بولغان ئەزانىڭ سىرلىق ئىشلەش مېخانىزمىنى ئېچىپ بېرىمىز.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

ئورۇن ئاڭلاش ئاپپاراتىنىڭ سخېما رەسىمى (ئوڭ تەرەپ)
(Schematic Diagram of the Vestibulocochlear Apparatus (Right Side), 位听器模式图右侧)

بۇ رەسىم ئورۇن-ئاڭلاش ئاپپاراتىنىڭ ئومۇمىي ئاناتومىيەلىك قۇرۇلمىسىنى ئومۇملاشتۇرۇپ كۆرسىتىپ بېرىدىغان مودىلدۇر. ئۇ ئاۋاز دولقۇنلىرىنى يىغىدىغان تاشقى قۇلاقتىن تارتىپ، ئاۋازنى مېخانىك تەۋرىنىشكە ئايلاندۇرىدىغان ئوتتۇرا قۇلاق (ناغرا پەردە ۋە ئاڭلاش كىچىك سۆڭەكلىرى)، ھەمدە بۇ تەۋرىنىشلەرنى نېرۋا سىگنالىغا ئايلاندۇرىدىغان ۋە تەڭپۇڭلۇقنى كونترول قىلىدىغان ئىچكى قۇلاق (قۇلاق قۇلۇلىسى ۋە دالان سىستېمىسى) قاتارلىق بارلىق مۇھىم قىسىملارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. بۇ قۇرۇلمىلارنىڭ ھەممىسى چېكە سۆڭىكىنىڭ تاش قىسمى ئىچىگە ئورۇنلاشقان بولۇپ، ئىنتايىن ياخشى قوغدىلىدۇ.

مېڭە قاتتىق پەردىسى (Dura Mater, 硬脑膜)
بۇ مېڭىنى ئوراپ تۇرغان ئۈچ قەۋەت پەردىنىڭ ئەڭ سىرتتىكى، ئەڭ قېلىن ۋە ئەڭ چىداملىق قەۋىتى. ئۇ مېڭە ۋە ئومۇرتقا يىلىمىنى قوغداش رولىنى ئوينايدۇ.

ئۆمۈچۈك تور پەردە ئاستى بوشلۇق (Subarachnoid Space, 蛛网膜下腔)
بۇ ئۆمۈچۈك تور پەردىسى بىلەن يۇمشاق مېڭە پەردىسى ئارىسىدىكى بوشلۇق بولۇپ، مېڭە-ئومۇرتقا سۇيۇقلۇقى بىلەن تولغان. ئىچكى قۇلاقتىكى لىمفا سۇيۇقلۇقى بۇ بوشلۇق بىلەن تۇتىشىدۇ.

مېڭە ئۆمۈچۈك تور پەردىسى (Arachnoid Mater, 脑蛛网膜)
بۇ مېڭە پەردىلىرىنىڭ ئوتتۇرىدىكى، نېپىز تورسىمان قۇرۇلما. ئۇ مېڭە قاتتىق پەردىسى بىلەن يۇمشاق مېڭە پەردىسى ئارىسىغا جايلاشقان.

قۇلاق يۆگىمىكى (Helix, 耳轮)
بۇ قۇلاق سۇپرىسىنىڭ ئەڭ سىرتقى قايىرىلغان گىرۋىكىدۇر. ئۇ ئاۋاز دولقۇنلىرىنى يىغىشقا ياردەم بېرىدۇ.

قۇلاق ئۇدۇل يۆگىمىكى (Antihelix, 对耳轮)
بۇ قۇلاق يۆگىمىكىنىڭ ئىچكى تەرىپىگە پاراللېل جايلاشقان Y شەكىللىك دۆڭچە.

تاشقى قۇلاق يولى (External Auditory Canal, 外耳道)
بۇ قۇلاق سۇپرىسىدىن ناغرا پەردىگىچە بولغان S شەكىللىك يول. ئۇ ئاۋاز دولقۇنلىرىنى ناغرا پەردىگە يەتكۈزىدۇ ۋە قۇلاق كىرىنى ئىشلەپچىقىرىدۇ.

قۇلاق ئۇدۇل مۇنچىقى (Antitragus, 对耳屏)
بۇ قۇلاق مۇنچىقىنىڭ ئۇدۇلىغا جايلاشقان كىچىك كۆمۈرچەك دۆڭچىسى.

ناغرا پەردە (Tympanic Membrane / Eardrum, 鼓膜)
بۇ تاشقى قۇلاق يولى بىلەن ئوتتۇرا قۇلاقنى ئايرىپ تۇرىدىغان نېپىز، يېرىم سۈزۈك پەردە. ئۇ ئاۋاز دولقۇنىنىڭ تەسىرىدە تەۋرىنىپ، ئاۋازنى ئاڭلاش كىچىك سۆڭەكلىرىگە يەتكۈزىدۇ.

قۇلاق يۇمشىقى (Earlobe / Lobule, 耳垂)
بۇ قۇلاق سۇپرىسىنىڭ ئەڭ تۆۋەنكى، كۆمۈرچىكى يوق يۇمشاق قىسمى.

ئەمچەكسىمان ئۆسۈك (Mastoid Process, 乳突)
بۇ چېكە سۆڭىكىنىڭ قۇلاق ئارقىسىدىكى دۆڭچىسىمان قىسمى. ئۇنىڭ ئىچىدە ھاۋا بىلەن تولغان كىچىك كاتەكچىلەر بولۇپ، ئوتتۇرا قۇلاق بىلەن تۇتىشىدۇ.

بىگىزسىمان ئۆسۈك (Styloid Process, 茎突)
بۇ چېكە سۆڭىكىنىڭ ئاستىدىكى ئىنچىكە، ئۇچلۇق سۆڭەك ئۆسۈكچىسى. ئۇنىڭغا بىر قانچە مۇسكۇل ۋە باғламча چاپلىشىپ تۇرىدۇ.

يۈز نېرۋا (Facial Nerve, 面神经)
بۇ يۈز قىسمىدىكى مۇسكۇللارنىڭ ھەرىكىتىنى كونترول قىلىدىغان ئاساسلىق نېرۋا. ئۇ ئىچكى قۇلاق يولىدىن ئۆتۈپ، ئوتتۇرا قۇلاققا ناھايىتى يېقىن جايلاشقان.

بويۇن ئىچكى ۋېناسى (Internal Jugular Vein, 颈内静脉)
بۇ مېڭە ۋە بويۇن قىسمىدىكى قاننىڭ كۆپ قىسمىنى يىغىپ يۈرەككە قايتۇرىدىغان چوڭ ۋېنا. ئۇ ئوتتۇرا قۇلاقنىڭ ئاستىدىن ئۆتىدۇ.

بويۇن ئىچكى ئارتېرىيىسى (Internal Carotid Artery, 颈内动脉)
بۇ مېڭىنى قان بىلەن تەمىنلەيدىغان ئاساسلىق ئارتېرىيە. ئۇ چېكە سۆڭىكى ئىچىدىكى ئۆزىگە خاس قانالدىن ئۆتۈپ، قۇلاق قۇلۇلىسىنىڭ يېنىدىن ئۆتىدۇ.

تاڭلاي يەلكىنى كۆتۈرگۈچى مۇسكۇل (Levator Veli Palatini Muscle, 腭帆提肌)
بۇ يۇمشاق تاڭلاينى يۇقىرىغا كۆتۈرىدىغان مۇسكۇل. ئۇ يۇتقۇنچاق-ناغرا نەيچىسىنىڭ فۇنكسىيەسىگە ياردەم بېرىدۇ.

يۇتقۇنچاق ناغرا نەيچىسى (Pharyngotympanic Tube / Eustachian Tube, 咽鼓管)
بۇ ئوتتۇرا قۇلاقنى بۇرۇن-يۇتقۇنچاققا تۇتاشتۇرىدىغان نەيچە. ئۇ ناغرا پەردىنىڭ ئىككى تەرىپىدىكى ھاۋا بېسىمىنى تەڭشەش رولىنى ئوينايدۇ.

ناغرا پەردە تەرەڭلەتكۈچى مۇسكۇل (Tensor Tympani Muscle, 鼓膜张肌)
بۇ ئوتتۇرا قۇلاقتىكى كىچىك مۇسكۇل بولۇپ، بولقا سۆڭەككە چاپلىشىدۇ. ئۇ قىسقارعاندا ناغرا پەردىنى تارتىپ، كۈچلۈك ئاۋازلارنىڭ زىيىنىدىن قوغدايدۇ.

ناغراخانا (Tympanic Cavity / Middle Ear, 鼓室)
بۇ ئوتتۇرا قۇلاقتىكى ھاۋا بىلەن تولغان بوشلۇق بولۇپ، ئىچىدە ئاڭلاش كىچىك سۆڭەكلىرى بار.

پىرامىدا تاش قىسىم (Petrous Part of the Temporal Bone, 锥体岩部)
بۇ چېكە سۆڭىكىنىڭ ئەڭ قاتتىق، پىرامىدا شەكىللىك قىسمى. ئىچكى قۇلاق ۋە ئوتتۇرا قۇلاقنىڭ مۇھىم قۇرۇلمىلىرى مۇشۇ سۆڭەك ئىچىگە جايلاشقان.

چوڭ مېڭە پوستلىقى (Cerebral Cortex, 大脑皮质)
بۇ چوڭ مېڭىنىڭ سىرتقى كۈل رەڭ ماددا قەۋىتى بولۇپ، ئاڭلاش ئۇچۇرلىرى ئەڭ ئاخىرىدا مۇشۇ يەردىكى ئاڭلاش مەركىزىدە تەھلىل قىلىنىدۇ.

قۇلاق قۇلۇلىسى (Cochlea, 耳蜗)
بۇ ئىچكى قۇلاقتىكى قۇلۇلە شەكىللىك، سۇيۇقلۇق بىلەن تولغان ئاڭلاش ئەزاسى. ئۇ مېخانىك تەۋرىنىشنى ئېلېكترلىك نېرۋا سىگنالىغا ئايلاندۇرىدۇ.

شارخالتا (Saccule, 球囊)
بۇ دالان ئىچىدىكى ئىككى پەردىلىك خالتىنىڭ بىرى. ئۇ ئاساسلىقى تىك يۆنىلىشتىكى تېزلىنىش ھەرىكىتىنى (مەسىلەن، لىفتتا يۇقىرى-تۆۋەن چۈشۈش) سېزىدۇ.

دالان (Vestibule, 前庭)
بۇ ئىچكى قۇلاقنىڭ مەركىزىي قىسمى بولۇپ، قۇلاق قۇلۇلىسى بىلەن يېرىم ئايلانما قاناللارنى تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدۇ. ئۇنىڭ ئىچىدە شارخالتا ۋە تۇخۇمسىمان خالتا بار.

ئىچكى لىمفا نەيچىسى (Endolymphatic Duct, 内淋巴管)
بۇ شارخالتا بىلەن تۇخۇمسىمان خالتادىن چىققان كىچىك نەيچىلەرنىڭ قوشۇلۇشىدىن ھاسىل بولغان نەيچە.

ئىچكى لىمفا خالتىسى (Endolymphatic Sac, 内淋巴囊)
بۇ ئىچكى لىمفا نەيچىسىنىڭ ئاخىرلاشقان كەڭرەك قىسمى بولۇپ، مېڭە قاتتىق پەردىسى ئىچىگە جايلاشقان. ئۇ ئىچكى لىمفا سۇيۇقلۇقىنىڭ بېسىمىنى تەڭشەيدۇ.

سۆڭەكلىك يېرىم ئايلانما قانال (Bony Semicircular Canal, 骨半规管)
بۇ بىر-بىرىگە تىك جايلاشقان ئۈچ ھالقىسىمان سۆڭەك قانال بولۇپ، بۇرۇلۇش ۋە ئايلىنىش ھەرىكەتلىرىنى سېزىدۇ.

تۇخۇمسىمان خالتا (Utricle, 椭圆囊)
بۇ دالان ئىچىدىكى چوڭراق پەردىلىك خالتا. ئۇ ئاساسلىقى توغرا سىزىق بويىچە بولغان تېزلىنىش ھەرىكىتىنى (مەسىلەن، ماشىنىدا ئالدىغا مېڭىش) سېزىدۇ.

ئاڭلاش كىچىك سۆڭىكى (Auditory Ossicles, 听小骨)
بۇ ئوتتۇرا قۇلاقتىكى ئۈچ كىچىك سۆڭەك (بولقا سۆڭەك، ئۈزەڭگە سۆڭەك، زەمبىرەك سۆڭەك). ئۇلار ناغرا پەردىنىڭ تەۋرىنىشىنى كۈچەيتىپ، ئىچكى قۇلاققا يەتكۈزىدۇ.

ئاڭلاش ۋە تەڭپۇڭلۇقنىڭ فىزىئولوگىيەسى

ئورۇن-ئاڭلاش ئاپپاراتىنىڭ ئىش پرىنسىپى ئىنتايىن مۇرەككەپ ۋە نازۇك بىر جەرياندۇر. بۇ جەرياننى ئىككى چوڭ قىسىمغا ئايرىشقا بولىدۇ:

1. ئاڭلاش جەريانى:

• ئاۋاز يىغىش ۋە يەتكۈزۈش: قۇلاق سۇپرىسى ئاۋاز دولقۇنلىرىنى يىغىپ، تاشقى قۇلاق يولى ئارقىلىق ناغرا پەردىگە يەتكۈزىدۇ.
• مېخانىك كۈچەيتىش: ناغرا پەردە تەۋرىنىپ، بۇ تەۋرىنىشنى ئاڭلاش كىچىك سۆڭەكلىرىگە ئۆتكۈزۈپ بېرىدۇ. بۇ سۆڭەكلەر پىشاڭ پرىنسىپى بويىچە تەۋرىنىشنى 20 ھەسسىدىن ئارتۇق كۈچەيتىپ، ئىچكى قۇلاقتىكى تۇخۇمسىمان دېرىزىگە يەتكۈزىدۇ.
• سىگنالغا ئايلاندۇرۇش: تەۋرىنىش قۇلاق قۇلۇلىسى ئىچىدىكى لىمفا سۇيۇقلۇقىنى دولقۇنلاندۇرىدۇ. بۇ دولقۇنلار ئاڭلاش ئەزاسىدىكى تۈك ھۈجەيرىلىرىنى غىدىقلاپ، مېخانىك ئېنېرگىيەنى ئېلېكترلىك نېرۋا سىگنالىغا ئايلاندۇرىدۇ.
• مېڭىگە يوللاش: بۇ نېرۋا سىگناللىرى ئاڭلاش نېرۋىسى ئارقىلىق مېڭىنىڭ ئاڭلاش مەركىزىگە يەتكۈزۈلۈپ، بىز ئاڭلىغان «ئاۋاز» تۇيغۇسىنى ھاسىل قىلىدۇ.

2. تەڭپۇڭلۇق جەريانى:

تەڭپۇڭلۇق سىستېمىسى دالان (شارخالتا ۋە تۇخۇمسىمان خالتا) ۋە ئۈچ يېرىم ئايلانما قانالدىن تەركىب تاپىدۇ. بېشىمىز ھەرىكەت قىلغاندا، بۇ قۇرۇلمىلار ئىچىدىكى لىمفا سۇيۇقلۇقى ئېقىپ، تۈك ھۈجەيرىلىرىنى ئوخشىمىغان يۆنىلىشكە ئېگىدۇ. بۇ غىدىقلاشلار نېرۋا سىگنالىغا ئايلىنىپ، دالان نېرۋىسى ئارقىلىق مېڭىگە يەتكۈزۈلىدۇ. مېڭە بۇ ئۇچۇرلارنى كۆز ۋە مۇسكۇللاردىن كەلگەن ئۇچۇرلار بىلەن بىرلەشتۈرۈپ، بەدەننىڭ ئورنى ۋە ھەرىكىتىنى توغرا ھئۆكۈم قىلىپ، تەڭپۇڭلۇقنى ساقلايدۇ.

شۇڭلاشقا، قۇلاق كېسەللىكلىرى پەقەت ئاڭلاش قۇۋۋىتىنىڭ تۆۋەنلىشىنىلا كەلتۈرۈپ چىقارماستىن، بەلكى باش قېيىش، تىنىمسىزلىق، كۆڭلى ئېلىشىش قاتارلىق تەڭپۇڭلۇق بۇزۇلۇش ئالامەتلىرىنىمۇ پەيدا قىلىدۇ. قۇلاق ساغلاملىغىغا كۆڭۈل بۆلۈش، بولۇپمۇ شاۋقۇندىن ساقلىنىش، يۇقۇملىنىشنىڭ ئالدىنى ئېلىش ۋە باش قىيىش قاتارلىق ئالامەتلەر كۆرۈلگەندە ۋاقتىدا دوختۇرغا كۆرۈنۈش، تۇرمۇش سۈپىتىمىز ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىمدۇر.