قۇلاق قۇلۇلىسىنىڭ قۇرۇلمىسى ۋە ئىقتىدارىغا چوڭقۇر نەزەر

كىرىش سۆز

قۇلاق قۇلۇلىسى، ئىنسانلارنىڭ ئاڭلاش سېزىمىدىكى مۇھىم ئەزالارنىڭ بىرى بولۇپ، ئۇ ئاۋاز دولقۇنلىرىنى مېڭىنىڭ چۈشىنىشى ئۈچۈن ئېلېكترونلۇق سىگناللارغا ئايلاندۇرىدىغان مۇرەككەپ قۇرۇلمىغا ئىگە. بۇ ماقالىدە، قۇلاق قۇلۇلىسىنىڭ ئورگانىك قۇرۇلمىسى، ھەر بىر زاپچاسنىڭ كونكرېت ئىقتىدارى، شۇنداقلا ئۇنىڭ ئاڭلاش جەريانىدىكى مۇھىملىقى تەپسىلىي بايان قىلىنىدۇ. قۇلاق قۇلۇلىسىنىڭ تىببىي مۇھىملىقى ۋە ئۇنىڭ بىلەن مۇناسىۋەتلىك كېسەللىكلەر ھەققىدىمۇ توختىلىمىز.

قۇلاق قۇلۇلىسى، تاشقى، ئوتتۇرا ۋە ئىچكى قۇلاق قاتارلىق ئۈچ ئاساسلىق بۆلۈمدىن تەركىب تاپقان قۇلاقتىكى ئىچكى قۇلاقتا يەرلىشىدۇ. ئۇنىڭ پىششىق، سۈپۈرگە شەكىللىك تۈزۈلۈشى ئاۋاز تىترەشنى نېرۋا ئىمپۇلسىغا ئايلاندۇرۇشقا ياردەم بېرىدۇ. بۇ جەريان ئاڭلاش سېزىمىمىزنىڭ ئاساسى بولۇپ، ئاۋاز دۇنياسىنى چۈشىنىشىمىزگە يول ئاچىدۇ.

قۇلاق قۇلۇلىسىنىڭ ئاساسلىق بۆلەكلىرى ۋە ئىقتىدارلىرى

قۇلاق قۇلۇلىسى ( Cochlea ) ( 蜗轴 )
قۇلاق قۇلۇلىسى ئىچكى قۇلاقتىكى سۈپۈرگە شەكىللىك، سۇيۇقلۇققا تولغان بوشلۇق بولۇپ، ئاۋاز تىترەشنى ئاڭلاش نېرۋىسى ئارقىلىق مېڭىگە يەتكۈزۈلىدىغان ئېلېكترونلۇق سىگناللارغا ئايلاندۇرىدۇ. ئۇ ئاۋازنى ئانالىز قىلىش ۋە چۈشىنىشتە ئاساسلىق رول ئوينايدۇ. قۇلاق قۇلۇلىسى ئىنساننىڭ ئاڭلاش سىستېمىسىنىڭ ئاساسلىق زاپچاسى بولۇپ، ئاۋاز دولقۇنلىرىنى ئاڭلاش نېرۋىسى ئارقىلىق مېڭىگە يەتكۈزۈلىدىغان نېرۋا ئىمپۇلسىغا ئايلاندۇرىدۇ. ئۇنىڭ ئاساسلىق فۇنكسىيەسى ئاۋازنىڭ چاستوتىسى ۋە كەڭلىكىنى ئايرىش، ئاندىن بۇ ئۇچۇرلارنى مېڭىگە يەتكۈزۈش ئارقىلىق ئاڭلاش سېزىمىنى شەكىللەندۈرۈشتىن ئىبارەت. بۇ مۇرەككەپ قۇرۇلما ئاۋازنى پەرقلەندۈرۈش ئىقتىدارىمىزنىڭ ئاچقۇچىدۇر.
بۇرمىسىمان ئاپپارات ( Organ of Corti ) ( 螺旋器横断面 )
بۇرمىسىمان ئاپپارات قۇلاق قۇلۇلىسى ئىچىدىكى ئاڭلاش ھۈجەيرىلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان، ئاۋاز مېخانىك تىترەشنى ئېلېكترونلۇق سىگنالغا ئايلاندۇرىدىغان ئاساسلىق قۇرۇلما. بۇ ئاپپارات ئاڭلاش جەريانىدا ئەڭ مۇھىم رول ئوينايدۇ. ئۇ يۈزلەرچە تۈكلۈك ھۈجەيرىلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ، بۇ ھۈجەيرىلەر ئاۋاز دولقۇنىنىڭ پەيدا قىلغان سۇيۇقلۇق ھەرىكىتىگە ماس ھالدا ئەگىلىپ، ئاندىن مېڭىگە يەتكۈزۈلىدىغان نېرۋا سىگناللىرىنى قوزغىتىدۇ. بۇ ئاپپاراتنىڭ نورمال ئىقتىدارى ئاڭلاش سېزىمىنىڭ ئاساسى.

• قۇلۇلە چوققىسى ( Cochlear Apex ) ( 蜗顶 )
  قۇلاق قۇلۇلىسىنىڭ ئەڭ ئۇچىدىكى قىسمى بولۇپ، ئاۋاز دولقۇنىنىڭ تۆۋەن چاستوتىلىق قىسمىنى قوبۇل قىلىدۇ.
  بۇ قىسىم ئاۋازنىڭ چاستوتىسىنى پەرقلەندۈرۈشتە مۇھىم رول ئوينايدۇ.

• بۇرمىسىمان تاختا ئىلمىكى ( Osseous Spiral Lamina ) ( 螺旋板钩 )
  قۇلاق قۇلۇلىسىنىڭ ئىچكى تېمىغا تۇتىشىدۇ ۋە ئاڭلاش نېرۋىسىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
  ئۇ بۇرمىسىمان ئاپپاراتنى تىرەك قىلىدۇ.

• قۇلۇلە تۆشۈكى ( Helicotrema ) ( 蜗孔 )
  دەھلىز پەلەمپىيى بىلەن ناغرا پەلەمپىيىنى بىر-بىرىگە تۇتاشتۇرىدىغان ئېغىز.
  بۇ ئېغىز سۇيۇقلۇق ھەرىكىتىنى تەڭشەيدۇ.

• قۇلۇلە نەيچىسى ( Cochlear Duct ) ( 蜗管 )
  دەھلىز پەردىسى بىلەن بۇرمىسىمان پەردىنىڭ ئوتتۇرىسىغا جايلاشقان بولۇپ، ئاڭلاش سېزىمىنى باشقۇرىدۇ.
  ئۇ ئىچكى لىمفىغا تولغان.

• دەھلىز پەلەمپىيى ( Scala Vestibuli ) ( 前庭阶 )
  قۇلاق قۇلۇلىسىنىڭ ئۈستۈنكى بۆلۈمى بولۇپ، پەنسىمان تۆشۈك بىلەن تۇتىشىدۇ.
  ئۇ سىرتقى لىمفىغا تولغان.

• دەھلىز پەردىسى ( Vestibular Membrane / Reissner’s Membrane ) ( 前庭膜 )
  دەھلىز پەلەمپىيى بىلەن قۇلۇلە نەيچىسىنى ئايرىپ تۇرىدىغان نېپىز پەردە.
  بۇ پەردە ئاۋاز دولقۇنىنىڭ بېسىمىنى قۇلۇلە نەيچىسىگە يەتكۈزىدۇ.

• بۇرمىسىمان پەردە ( Basilar Membrane ) ( 螺旋膜 )
  قۇلۇلە نەيچىسى بىلەن ناغرا پەلەمپىيىنى ئايرىپ تۇرىدىغان پەردە بولۇپ، بۇرمىسىمان ئاپپاراتنى تىرەك قىلىدۇ.
  ئۇ ئاۋاز چاستوتىسىغا ماس ھالدا تىترەيدۇ.

• ناغرا پەلەمپىيى ( Scala Tympani ) ( 鼓阶 )
  قۇلاق قۇلۇلىسىنىڭ ئاستىنقى بۆلۈمى بولۇپ، يۇمىلاق تۆشۈك بىلەن تۇتىشىدۇ.
  ئۇ سىرتقى لىمفىغا تولغان.

• سۆڭەكلىك بۇرمىسىمان تاختا ( Osseous Spiral Lamina ) ( 骨螺旋板 )
  قۇلاق قۇلۇلىسىنىڭ ئوقىغا چاپلاشقان سۆڭەكلىك قۇرۇلما.
  بۇرمىسىمان ئاپپاراتنى تىرەك قىلىدۇ.

• قۇلۇلە ئوقى ( Modiolus ) ( 蜗轴 )
  قۇلاق قۇلۇلىسىنىڭ مەركىزىدىكى سۆڭەكلىك ئوق بولۇپ، ئاڭلاش نېرۋىسىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
  قۇلۇلىنىڭ باشقا قىسىملىرىنى تۇتاشتۇرىدۇ.

• ياپقۇچى پەردە ( Tectorial Membrane ) ( 盖膜 )
  بۇرمىسىمان ئاپپاراتنىڭ ئۈستىدە يەرلەشكەن پەردە بولۇپ، تۈكلۈك ھۈجەيرىلەرنىڭ ئۇچىغا تەگىدۇ.
  تۈكلۈك ھۈجەيرىلەرنى قوزغىتىشقا ياردەم بېرىدۇ.

• تاشقى تۈكلۈك ھۈجەيرە ( Outer Hair Cells ) ( 外毛细胞 )
  بۇرمىسىمان ئاپپاراتتىكى ئاڭلاش ھۈجەيرىلىرىنىڭ بىر تۈرى بولۇپ، ئاۋازنى كۈچەيتىش رولى بار.
  ئۇلار ئاڭلاش سېزىمىنىڭ سەزگۈرلۈكىنى ئاشۇرىدۇ.

• تاشقى بۇرمىسىمان ئېرىقچە ( Outer Spiral Sulcus ) ( 外螺旋沟 )
  بۇرمىسىمان ئاپپاراتنىڭ تاشقى قىسمىدىكى ئېرىقچە.
  بۇ يەر سۇيۇقلۇقنىڭ ئېقىشىغا ياردەم بېرىدۇ.

• بۇرمىسىمان تارىمۇش ( Spiral Ligament ) ( 螺旋韧带 )
  قۇلاق قۇلۇلىسىنىڭ تاشقى تېمىغا چاپلاشقان، بۇرمىسىمان پەردىنى تۇتقۇچى قۇرۇلما.
  ئۇ قۇلۇلە نەيچىسىنى تىرەك قىلىدۇ.

• كورتىس تونېلى ( Tunnel of Corti ) ( 螺旋器隧道 )
  بۇرمىسىمان ئاپپارات ئىچىدىكى بوشلۇق بولۇپ، تۈكلۈك ھۈجەيرىلەر ئوتتۇرىسىدا جايلاشقان.
  ئۇ نېرۋا تالا تالا بىلەن تولغان.

• ئىچكى تۈكلۈك ھۈجەيرە ( Inner Hair Cells ) ( 内毛细胞 )
  ئاۋاز دولقۇنىنى نېرۋا سىگنالىغا ئايلاندۇرۇشتا ئاساسلىق رول ئوينايدىغان ھۈجەيرىلەر.
  بۇ ھۈجەيرىلەر ئاڭلاش ئۇچۇرلىرىنى بىۋاسىتە مېڭىگە يەتكۈزىدۇ.

• قۇلۇلە نېرۋا يىلتىزى ( Cochlear Nerve Root ) ( 蜗根 )
  ئاڭلاش نېرۋىسىنىڭ قۇلۇلىدىن چىققان قىسمى.
  بۇ قىسىم نېرۋا سىگناللىرىنى مېڭىگە يەتكۈزۈشكە باشلايدۇ.

• قۇلۇلە نېرۋا تۈگۈنى ( Spiral Ganglion ) ( 蜗神经节 )
  ئاڭلاش نېرۋىسىنىڭ نېرۋا ھۈجەيرە گەۋدىلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان تۈگۈنى.
  بۇ تۈگۈن نېرۋا سىگناللىرىنى يىغىپ، مېڭىگە يوللايدۇ.

• ئىچكى بۇرمىسىمان ئېرىقچە ( Inner Spiral Sulcus ) ( 内螺旋沟 )
  بۇرمىسىمان ئاپپاراتنىڭ ئىچكى قىسمىدىكى ئېرىقچە.
  بۇ قىسىم تۈكلۈك ھۈجەيرىلەرنىڭ نورمال ئىقتىدارىنى ساقلاشقا ياردەم بېرىدۇ.

قۇلاق قۇلۇلىسىنىڭ ئاڭلاش جەريانىدىكى مۇھىملىقى

قۇلاق قۇلۇلىسى ئاۋازنى قوبۇل قىلىش ۋە ئۇنى مېڭە چۈشىنەلەيدىغان ئۇچۇرغا ئايلاندۇرۇش جەريانىدا ئاچقۇچلۇق رول ئوينايدۇ. تاشقى قۇلاقتىن كىرگەن ئاۋاز دولقۇنلىرى ئوتتۇرا قۇلاقتىكى سۆڭەكلەر ئارقىلىق كۈچەيتىلىپ، پەنسىمان تۆشۈك ئارقىلىق ئىچكى قۇلاققا، يەنى قۇلاق قۇلۇلىسىگە يەتكۈزۈلىدۇ. قۇلۇلىنىڭ ئىچىدىكى سۇيۇقلۇق ئاۋاز دولقۇنلىرى سەۋەبىدىن تىترەپ، بۇرمىسىمان پەردىنى ھەرىكەتلەندۈرىدۇ.

بۇرمىسىمان پەردىنىڭ ھەرىكىتى بۇرمىسىمان ئاپپاراتتىكى تۈكلۈك ھۈجەيرىلەرنى قوزغىتىدۇ. تۈكلۈك ھۈجەيرىلەر ئاۋازنىڭ چاستوتىسى ۋە كەڭلىكىگە ئىنكاس قايتۇرۇپ، ئۇلارنى ئېلېكترونلۇق سىگنالغا ئايلاندۇرىدۇ. بۇ سىگناللار ئاڭلاش نېرۋىسى ئارقىلىق مېڭىنىڭ ئاڭلاش قەۋىتىگە يەتكۈزۈلۈپ، ئاندىن بىز ئاۋازنى چۈشىنىمىز. بۇ جەرياننىڭ نورمال ئىقتىدارى، تۈكلۈك ھۈجەيرىلەرنىڭ سالامەتلىكى ۋە نېرۋا يوللىرىنىڭ ساپلىقى ئاڭلاش سېزىمىمىزنىڭ ياخشى بولۇشىغا كاپالەتلىك قىلىدۇ.

قۇلاق قۇلۇلىسىنىڭ ھەر بىر بۆلەكلىرىنىڭ توغرا ئىقتىدارى ئاڭلاش سېزىمىمىزنىڭ سۈپىتىنى بەلگىلەيدۇ. مەسىلەن، دەھلىز پەلەمپىيى بىلەن ناغرا پەلەمپىيىدىكى سۇيۇقلۇقنىڭ تەڭشىلىشى ئاۋاز دولقۇنلىرىنىڭ توغرا يەتكۈزۈلىشىنى كاپالەتلەندۈرىدۇ. ياپقۇچى پەردىنىڭ تۈكلۈك ھۈجەيرىلەر بىلەن بولغان ئۆز-ئارا تەسىرى ئاۋاز سىگناللىرىنىڭ ئېلېكترونلۇق ئىمپۇلسقا ئايلىنىشىدا مۇھىم.

قۇلاق قۇلۇلىسى بىلەن مۇناسىۋەتلىك كېسەللىكلەر، مەسىلەن، ئاڭلاش ئاجىزلىقى، قۇلاق غۇۋۇلدىشى قاتارلىقلار ئادەم ھاياتىغا زور تەسىر كۆرسىتىدۇ. بۇ كېسەللىكلەر كۆپىنچە تۈكلۈك ھۈجەيرىلەرنىڭ زەخىملىنىشى ياكى ياشنىڭ ئېشىشى بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولىدۇ. تېببىي تېخنىكىنىڭ تەرەققىي قىلىشى بىلەن، قۇلۇلە كۆچۈرۈش قاتارلىق داۋالاش ئۇسۇللىرى ئاڭلاش ئاجىزلىقى بار كىشىلەرگە يېڭى ئۈمىدلەرنى ئېلىپ كەلگەن.

خۇلاسە

قۇلاق قۇلۇلىسىنىڭ مۇرەككەپ قۇرۇلمىسى ۋە ئۇنىڭ ئاڭلاش جەريانىدىكى ھالقىلىق رولى بىزنىڭ ئاۋاز دۇنياسىنى چۈشىنىشىمىز ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم. بۇ ئەزانىڭ ھەر بىر قىسمىنىڭ فۇنكسىيەسىنى چۈشىنىش، ئاڭلاش سېزىمىنىڭ قانداق ئىشلەيدىغانلىقىنى ۋە ئۇنىڭ سالامەتلىكىنى ساقلاشنىڭ مۇھىملىقىنى تېخىمۇ ياخشى چۈشىنىشىمىزگە ياردەم بېرىدۇ. تىببىي تەتقىقاتلارنىڭ تەرەققىي قىلىشى بىلەن، قۇلاق قۇلۇلىسىنى چۈشىنىش ۋە داۋالاش ئىقتىدارىمىز تېخىمۇ ئېشىپ، ئاڭلاش بۇرۇلۇش خاتالىقى بولغان كىشىلەرنىڭ تۇرمۇش سۈپىتىنى يۇقىرى كۆتۈرىدۇ.