مېڭە ئاستى بېزى ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشى

مېڭە ئاستى بېزى (Pituitary Gland) مېڭىنىڭ ئاستىغا جايلاشقان، نوقۇت چوڭلۇقىدىكى بىر ئىچكى ئاجراتما بېزى بولۇپ، بەدەندىكى ھورمون تەڭپۇڭلۇقىنى ساقلاشتا ئىنتايىن مۇھىم رول ئوينايدۇ. ئۇ بەدەننىڭ ئۆسۈشى، مېتابولىزمى، جىنسىي ئىقتىدارى ۋە كۆپىيىش فۇنكسىيەسىنى كونترول قىلىدىغان باشقا بەزلەرنى باشقۇرىدىغانلىقى ئۈچۈن «باشقۇرغۇچى بەز» دەپمۇ ئاتىلىدۇ. بۇ ماقالىدە مېڭە ئاستى بېزىنىڭ قۇرۇلمىسى، فۇنكسىيەسى ۋە قان بىلەن تەمىنلىنىش سىستېمىسى تەپسىلىي تونۇشتۇرۇلىدۇ.

مېڭە ئاستى بېزى ئىككى ئاساسلىق بۆلەككە ئايرىلىدۇ: بەزلىك ھىپوفىز (Adenohypophysis) ۋە نېرۋىلىق ھىپوفىز (Neurohypophysis). بۇ ئىككى قاناتنىڭ قۇرۇلمىسى ۋە فۇنكسىيەسى ئوخشاش بولمايدۇ. بەزلىك ھىپوفىز ئۆزى ھورمون ئىشلەپچىقىرىپ ئاجرىتىدۇ، نېرۋىلىق ھىپوفىز بولسا يېرىم شار پوستى ئاستىدىن كەلگەن ھورمونلارنى ساقلاپ ئاجرىتىدۇ. مېڭە ئاستى بېزىنىڭ مۇۋاپىق ئىشلىشى بەدەننىڭ نورمال فۇنكسىيەسى ئۈچۈن ھاياتىي ئەھمىيەتكە ئىگە.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

مېڭە ئاستى بېزىنىڭ قۇرۇلمىلىرى ۋە فۇنكسىيەسى:

1. ۋارونكا ئوتتۇرا دۆڭچە (Median Eminence, 漏斗正中隆起): بۇ، يېرىم شار پوستى ئاستى بىلەن مېڭە ئاستى بېزىنى تۇتاشتۇرىدىغان بىر قۇرۇلما بولۇپ، يېرىم شار پوستى ئاستىدىن كەلگەن ھورمونلارنىڭ مېڭە ئاستى بېزى ئالدى قانىتىغا يېتىپ بېرىشىدىكى ئاساسلىق يول ھېسابلىنىدۇ. ئۇ قاپقا قان تومۇر سىستېمىسى بىلەن باغلىنىپ، ھورمونلارنى توشۇيدۇ.
2. ۋارونكا غولى (Infundibular Stem, 漏斗干): مېڭە ئاستى بېزىنى يېرىم شار پوستى ئاستىغا تۇتاشتۇرىدىغان غول شەكلىدىكى قۇرۇلما. بۇ غول ئارقىلىق نېرۋا تالا تومۇرلىرى ۋە قان تومۇرلار ئۆتىدۇ.
3. نېرۋىلىق ھىپوفىز ئارقا قانىتى نېرۋا قىسمى (Posterior Pituitary Lobe, Neurohypophysis, 神经垂体后叶神经部): بۇ مېڭە ئاستى بېزىنىڭ ئارقا قانىتى بولۇپ، ئاساسلىقى نېرۋا ئاكسونلىرى ۋە گلۇئىد ھۈجەيرىلەردىن تەركىب تاپىدۇ. ئۇ ئۆزى ھورمون ئىشلەپچىقارمايدۇ، بەلكى يېرىم شار پوستى ئاستىدا ئىشلەپچىقىرىلغان ئوكسىتوسىن (Oxytocin) ۋە ۋاسسوپرېسسىن (Vasopressin, ADH) ھورمونلىرىنى ساقلاپ ئاجرىتىپ چىقىرىدۇ.
4. نېرۋىلىق ھىپوفىز ئارقا قانىتى ئوتتۇرا قىسمى (Pars Intermedia, 中间部): بۇ ئارقا قانات بىلەن ئالدى قاناتنىڭ ئارىسىغا جايلاشقان كىچىك قۇرۇلما. ئىنسانلاردا ئانچە تەرەققىي قىلمىغان بولسىمۇ، بەزى ھايۋانلاردا تېرىنىڭ رەڭگىنى تەڭشەيدىغان مېلانوستىمول ھورمونى (MSH) ئىشلەپچىقىرىدۇ.
5. بەزلىك ھىپوفىز ئالدى قانىتى تۈگۈنچە قىسمى (Pars Tuberalis, 结节部): بۇ ئالدى قاناتنىڭ يېرىم شار پوستى ئاستىنى ئوراپ تۇرىدىغان بىر قىسمى بولۇپ، ۋارونكا غولىنى قاپلايدۇ. ئۇنىڭ فۇنكسىيەسى تېخى تولۇق ئېنىقلانمىغان بولسىمۇ، بەلكى فوتوپېرىيود (فوتوپېرىيود) غا ئوخشاش تەسىرلەرنى ئۆتكۈزۈشتە رول ئوينايدۇ.
6. بەزلىك ھىپوفىز ئالدى قانىتى يىراق قىسمى (Pars Distalis, 远部): بۇ مېڭە ئاستى بېزى ئالدى قانىتىنىڭ ئەڭ چوڭ قىسمى بولۇپ، بەدەندىكى ئاساسلىق ھورمونلارنىڭ كۆپ قىسمىنى ئىشلەپچىقىرىدۇ. بۇ يەردە ئۆسۈش ھورمونى (GH), قالقانسىمان بەزنى غىدىقلىغۇچى ھورمون (TSH), ئادرېنال پوستلاق ھورمونى (ACTH), فوللىكۇل غىدىقلىغۇچى ھورمون (FSH), لۇتېنىيە ھورمونى (LH) ۋە پروللاكتىن (PRL) قاتارلىق ھورمونلار ئىشلەپچىقىرىلىدۇ.
7. كۆرۈش قايچىلاشمىسى (Optic Chiasm, 视交叉): بۇ كۆرۈش نېرۋىلىرىنىڭ مېڭەگە كىرىشتىن ئىلگىرى ئۆزئارا كېسىشىدىغان يېرى بولۇپ، مېڭە ئاستى بېزىنىڭ ئۈستۈنكى قىسمىغا جايلاشقان. مېڭە ئاستى بېزى ئۆسمىسى كۆرۈش قايچىلاشمىسىغا بېسىم قىلغاندا كۆرۈش قابىلىيىتىگە تەسىر قىلىدۇ.

مېڭە ئاستى بېزىنىڭ قان تومۇر بىلەن تەمىنلىنىشى:

مېڭە ئاستى بېزىنىڭ فۇنكسىيەسىنى مۇۋاپىق ئىجرا قىلىشى ئۈچۈن ياخشى قان بىلەن تەمىنلىنىش ئىنتايىن مۇھىم. ئۇنىڭ قان تەمىنلەش سىستېمىسى ئادەتتىكى قان ئايلىنىش سىستېمىسىدىن بىر ئاز پەرقلىنىدۇ، يەنى «ھىپوفىزىيالىق قاپقا سىستېمىسى» ئارقىلىق ئىشقا ئاشىدۇ.

1. مېڭە ئاستى بېزى ئۇزۇن قاپقا ۋىناسى (Long Hypophyseal Portal Vein, 长垂体门静脉): بۇ ۋېنا يېرىم شار پوستى ئاستىدىكى بىرىنچى دەرىجىلىك قاپقا تورىدىن كەلگەن قاننى مېڭە ئاستى بېزى ئالدى قانىتىغا توشۇيدۇ. بۇ قان يېرىم شار پوستى ئاستىدىن ئاجرىتىلغان ھورمونلارنى ئېلىپ كېلىپ، مېڭە ئاستى بېزى ئالدى قانىتىنىڭ ھورمون ئىشلەپچىقىرىشىنى تەڭشەيدۇ.
2. مېڭە ئاستى بېزى قىسقا قاپقا ۋىناسى (Short Hypophyseal Portal Vein, 短垂体门静脉): بۇمۇ يېرىم شار پوستى ئاستى رايونىدىكى قىسقا ۋېنالار بولۇپ، قاپقا سىستېمىسىنىڭ بىر قىسمى ھېسابلىنىدۇ.
3. مېڭە ئاستى بېزى تۆۋەنكى ئارتېرىيىسى (Inferior Hypophyseal Artery, 垂体下动脉): بۇ ئارتېرىيە ئاساسلىقى مېڭە ئاستى بېزىنىڭ ئارقا قانىتىغا قان بىلەن تەمىنلەيدۇ. ئۇ قاننى ئوكسىگېن ۋە ئوزۇقلۇق ماددىلار بىلەن تەمىنلەيدۇ.
4. قىل تومۇر چىگىشى (Capillary Plexus, 毛细血管丛): بۇ ئىنچىكە قان تومۇرلار تورى بولۇپ، ھورمونلارنىڭ قانغا ئاجرىلىپ چىقىشى ياكى قاندىن ھۈجەيرىلەرگە ئۆتۈشىگە شارائىت ھازىرلايدۇ. مېڭە ئاستى بېزىدە ئىككى خىل قىل تومۇر چىگىشى بار: بىرىنچىسى يېرىم شار پوستى ئاستىدا، ئىككىنچىسى مېڭە ئاستى بېزى ئالدى قانىتىدا.
5. مېڭە ئاستى بېزى ۋىناسى (Hypophyseal Vein, 垂体静脉): بۇ ۋېنالار مېڭە ئاستى بېزىدىن ئوكسىگېنى تۈگىگەن قاننى يىغىپ، يۈرەككە قايتۇرىدۇ. ئۇ ئالدى قانات ۋە ئارقا قاناتتىن كەلگەن قاننى يىغىدۇ.
6. كىچىك لىم ئارتېرىيىسى (Trabecular Artery, 小梁动脉): بۇ ئارتېرىيەلەر مېڭە ئاستى بېزى ئىچىدىكى كىچىك تومۇرلار بولۇپ، توقۇلمىلارنى قان بىلەن تەمىنلەيدۇ.
7. مېڭە ئاستى بېزى يۇقارقى ئارتېرىيىسى (Superior Hypophyseal Artery, 垂体上动脉): بۇ ئارتېرىيە ئاساسلىقى يېرىم شار پوستى ئاستىدىكى قاپقا تورىنىڭ بىرىنچى دەرىجىلىك قىل تومۇر چىگىشىنى قان بىلەن تەمىنلەيدۇ. بۇ قان يېرىم شار پوستى ئاستىدىن ھورمونلارنى توشۇپ، مېڭە ئاستى بېزى ئالدى قانىتىغا يەتكۈزىدۇ.
   • ئالدى تارماق (Anterior Branch, 前支): مېڭە ئاستى بېزى يۇقارقى ئارتېرىيىسىنىڭ ئالدى تەرەپكە قاراپ تارالغان تارمىقى.
   • ئارقا تارماق (Posterior Branch, 后支): مېڭە ئاستى بېزى يۇقارقى ئارتېرىيىسىنىڭ ئارقا تەرەپكە قاراپ تارالغان تارمىقى.

مېڭە ئاستى بېزىنىڭ ئەھمىيىتى ۋە فۇنكسىيەسى:

مېڭە ئاستى بېزى ئېندوكىرىن سىستېمىسىنىڭ ئاساسلىق كونترول مەركىزى بولۇپ، بەدەندىكى نۇرغۇن ھاياتىي فۇنكسىيەلەرنى باشقۇرىدۇ. ئۇ ئۆزى ئىشلەپچىقارغان ھورمونلار ئارقىلىق قالقانسىمان بەز، بۆرەك ئۈستى بېزى، جىنسىي بەزلەرنى باشقۇرىدۇ ھەمدە ئۆسۈش، سۈت ئىشلەپچىقىرىش ۋە سۇ تەڭپۇڭلۇقىنى كونترول قىلىدۇ.

• ھورمون ئىشلەپچىقىرىش ۋە تەڭشەش: مېڭە ئاستى بېزى ئالدى قانىتى ئۆسۈش ھورمونى (GH) ئاجرىتىپ چىقىرىدۇ، بۇ سۆڭەك ۋە توقۇلمىلارنىڭ ئۆسۈشىنى غىدىقلايدۇ. قالقانسىمان بەزنى غىدىقلىغۇچى ھورمون (TSH) قالقانسىمان بەزنىڭ ھورمون ئىشلەپچىقىرىشىنى تەڭشەيدۇ. بۆرەك ئۈستى بېزى پوستلاق ھورمونى (ACTH) بۆرەك ئۈستى بېزىنى غىدىقلاپ، كورتىزول قاتارلىق ھورمونلارنى ئاجرىتىپ چىقىرىدۇ.
• كۆپىيىش فۇنكسىيەسىنى باشقۇرۇش: فوللىكۇل غىدىقلىغۇچى ھورمون (FSH) ۋە لۇتېنىيە ھورمونى (LH) جىنسىي بەزلەرنى باشقۇرۇپ، ئۇرۇغدان ۋە تۇخۇمداننىڭ فۇنكسىيەسىنى، جىنسىي ھورمونلارنىڭ ئىشلەپچىقىرىلىشىنى ۋە جىنسىي ھۈجەيرىلەرنىڭ يېتىلىشىنى كونترول قىلىدۇ. پروللاكتىن (PRL) سۈت بەزلىرىنىڭ تەرەققىياتى ۋە سۈت ئىشلەپچىقىرىشىنى غىدىقلايدۇ.
• سۇ تەڭپۇڭلۇقىنى ساقلاش: مېڭە ئاستى بېزى ئارقا قانىتىدىن ئاجرىتىلىدىغان ۋاسسوپرېسسىن (ADH) بۆرەكنىڭ سۇنى قايتا سۈمۈرۈشىنى تەڭشەپ، بەدەننىڭ سۇ تەڭپۇڭلۇقىنى ساقلايدۇ. ئوكسىتوسىن ھورمونى بالا تۇغۇش جەريانىدا بالىياتقۇنىڭ قىسقىرىشىنى ۋە سۈت چىقىرىشنى غىدىقلايدۇ.
• نېرۋا ۋە ھورمون سىستېمىلىرىنىڭ ئۆزئارا تەسىرى: مېڭە ئاستى بېزى يېرىم شار پوستى ئاستى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك. يېرىم شار پوستى ئاستى نېرۋا سىستېمىسىدىن كەلگەن سىگناللارنى قوبۇل قىلىپ، مېڭە ئاستى بېزىنى باشقۇرىدىغان قويۇپ بېرىش ياكى چەكلەش ھورمونلىرىنى ئاجرىتىپ چىقىرىدۇ. بۇ، بەدەننىڭ تاشقى مۇھىت ئۆزگىرىشىگە تېز ئىنكاس قايتۇرۇشىغا ياردەم بېرىدۇ.
• كېسەللىكلەر ۋە دىئاگنوز: مېڭە ئاستى بېزىدىكى ھورمون كۆپىيىش ياكى كەمچىل بولۇش ھەر خىل كېسەللىكلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. مەسىلەن، ئۆسۈش ھورمونىنىڭ كۆپىيىشى «گىگانىت كېسەللىكى» (Gigantism) ياكى «مۈچە ئۇچلىرى يوغىناش كېسىلى» (Acromegaly) نى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. ھورمون كەمچىل بولۇش «پاكىنەك كېسەللىكى» (Dwarfism) ياكى باشقا مېتابولىزم قالايمىقانچىلىقىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. مېڭە ئاستى بېزىنىڭ ئۆسمىسىمۇ كۆپ ئۇچرايدىغان بىر خىل كېسەللىك بولۇپ، ھورمون ئىشلەپچىقىرىشىنى تەسىرلەندۈرىدۇ ياكى ئەتراپتىكى قۇرۇلمىلارغا بېسىم قىلىپ (مەسىلەن، كۆرۈش نېرۋىسىغا) كېسەللىك ئالامەتلىرىنى پەيدا قىلىدۇ.

مېڭە ئاستى بېزى بەدەننىڭ ھاياتىي فۇنكسىيەسىنى ساقلاشتا ئاچقۇچلۇق رول ئوينايدۇ. ئۇنىڭ قۇرۇلمىسى، ھورمون ئىشلەپچىقىرىشى ۋە قان تەمىنلەش سىستېمىسى مۇرەككەپ ۋە ئۆزئارا باغلىنىشلىق بولۇپ، بەدەندىكى ھورمون تەڭپۇڭلۇقىنى ساقلاشقا كاپالەتلىك قىلىدۇ.