بالىلاردا سۈيدۈك يولى تېشى ۋە بۆرەك تېشى

سۈيدۈك سىستېمىسى تاش كېسەللىكى (بۆرەك تېشى دەپمۇ ئاتىلىدۇ) ئادەتتە چوڭلاردا كۆپ ئۇچرايدىغان كېسەللىك دەپ قارالسىمۇ، ئەمما يېقىنقى يىللاردىن بۇيان بالىلار ۋە ئۆسمۈرلەردىمۇ كۆرۈلۈش نىسبىتى كۆرۈنەرلىك ئېشىۋاتىدۇ. بۇ ئەھۋال نۇرغۇن ئاتا-ئانىلارنى ئەندىشىگە سالىدۇ. بۇ ماقالىدە، بالىلاردىكى سۈيدۈك يولى تاش كېسەللىكىنىڭ سەۋەبلىرى، ئالامەتلىرى، دىئاگنوز قويۇش، داۋالاش ۋە ئالدىنى ئېلىش ئۇسۇللىرى ھەققىدە ئەتراپلىق مەلۇمات بېرىمىز.

ئۇيغۇرچە / Uyghurche : بۆرەك تېشى
ئىنگلىزچە / English : Kidney stone, nephrolithiasis
تۈركچە / Türkçe : Böbrek taşı, nefrolitiazis
خەنزۇچە / 汉语 : 肾结石

ئۇيغۇرچە / Uyghurche : سۈيدۈك يولى تېشى
ئىنگلىزچە / English : urinary tract stone, Urolithiasis
تۈركچە / Türkçe : İdrar yolu taşı, ürolitiazis
خەنزۇچە / 汉语 : 尿路结石

كېسەللىك كۆرۈلۈش نىسبىتى

گەرچە بالىلاردىكى سۈيدۈك يولى تېشىنىڭ ئومۇمىي كۆرۈلۈش نىسبىتى چوڭلارغا قارىغاندا كۆپ تۆۋەن بولسىمۇ، ئەمما دۇنيا مىقياسىدا بۇ كېسەللىككە گىرىپتار بولىدىغان بالىلارنىڭ سانى كۈنسېرى كۆپىيىش يۈزلىنىشىدە. بۇنىڭغا زامانىۋى تۇرمۇش ئادىتى، يېمەك-ئىچمەك قۇرۇلمىسىنىڭ ئۆزگىرىشى (بولۇپمۇ يۇقىرى تۇزلۇق، يۇقىرى ئاقسىللىق يېمەكلىكلەر ۋە سۇيۇقلۇق تولۇقلاشنىڭ يېتەرلىك بولماسلىقى) ۋە دىئاگنوز قويۇش تېخنىكىلىرىنىڭ تەرەققىي قىلىشى قاتارلىق ئامىللار سەۋەب بولماقتا.

بۆرەك سۈيدۈك يولىدا تاش پەيدا بولۇش سەۋەپلىرى

بالىلاردىكى تاش كېسەللىكىنىڭ سەۋەبى چوڭلارغا قارىغاندا مۇرەككەپ بولۇپ، كۆپىنچە ھاللاردا بىر ياكى بىر نەچچە ئاساسىي كېسەللىك ياكى مېتابولىزم (ماددا ئالماشتۇرۇش) مەسىلىسى بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولىدۇ. ئاساسلىق سەۋەبلەر تۆۋەندىكىلەردىن ئىبارەت:

1. مېتابولىزم بۇزۇلۇشلىرى: بۇ بالىلاردا ئەڭ كۆپ ئۇچرايدىغان سەۋەب.
   • يۇقىرى كالتىسىيلىق سۈيدۈك (Hypercalciuria): سۈيدۈكتىكى كالتىسىي مىقدارىنىڭ زىيادە يۇقىرى بولۇشى.
   • يۇقىرى ئوكسالاتلىق سۈيدۈك (Hyperoxaluria): سۈيدۈكتىكى ئوكسالات مىقدارىنىڭ يۇقىرى بولۇشى.
   • سىستىنلىق سۈيدۈك (Cystinuria): ئىرسىيەت خاراكتېرلىك كېسەللىك بولۇپ، سۈيدۈكتە سىستىن ئامىنو كىسلاتاسىنىڭ كۆپىيىپ كېتىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
   • يۇقىرى سۈيدۈك كىسلاتالىق سۈيدۈك (Hyperuricosuria): سۈيدۈكتىكى سۈيدۈك كىسلاتاسى مىقدارىنىڭ ئېشىپ كېتىشى.
2. سۈيدۈك يولىنىڭ تۇغما غەيرىي نورماللىقى: بۆرەك لوڭقىسى-سۈيدۈك يولى ئۇلىنىش ئېغىزىنىڭ تارىيىپ قېلىشى (UPJ obstruction)، سۈيدۈك خالتىسى-سۈيدۈك يولى سۈيدۈك قايتىش (Vesicoureteral reflux) قاتارلىق ئەھۋاللار سۈيدۈكنىڭ راۋان چىقىرىلىشىغا توسقۇنلۇق قىلىپ، تاش شەكىللىنىشىگە شارائىت ھازىرلايدۇ.
3. سۈيدۈك يولى يۇقۇملىنىشى: ئۆزلۈكسىز قايتا-قايتا يۇقۇملىنىش، بولۇپمۇ ئۇرېئازا (urease) ئىشلەپچىقىرىدىغان باكېرىيەلەر (مەسىلەن، Proteus mirabilis) كەلتۈرۈپ چىقارغان يۇقۇملىنىشلار يۇقۇملىنىش تاشلىرىنىڭ پەيدا بولۇشىغا سەۋەب بولىدۇ.
4. يېمەك-ئىچمەك ۋە تۇرمۇش ئادىتى:
   • سۇنى ئاز ئىچىش: بۇ ئەڭ مۇھىم ۋە كۆپ ئۇچرايدىغان سەۋەب. سۈيدۈكنىڭ قويۇقلۇقى ئېشىپ، مىنېرال ماددىلارنىڭ چۆكمىگە چۈشۈپ تاش ھاسىل قىلىشىنى ئاسانلاشتۇرىدۇ.
   • يۇقىرى تۇزلۇق يېمەكلىكلەر: تۇز (ناترىي) نى كۆپ ئىستېمال قىلىش سۈيدۈكتىكى كالتىسىينىڭ مىقدارىنى ئاشۇرىۋېتىدۇ.
   • يۇقىرى ئاقسىللىق ۋە ئوكسالاتلىق يېمەكلىكلەر: ھايۋانات ئاقسىلى، شاكىلات، پالەك، قاتتىق پوستلۇق مېۋىلەر قاتارلىقلارنى كۆپ ئىستېمال قىلىش.

تاشنىڭ تۈرلىرى ۋە كۆرۈلۈش نىسبىتى

بالىلاردا كۆرۈلىدىغان تاشلارنىڭ تۈرى چوڭلارنىڭكىدىن سەل پەرقلىق بولىدۇ.

• كالتىسىي ئوكسالات تاشلىرى (Calcium Oxalate Stones): ئەڭ كۆپ ئۇچرايدىغان تۈرى بولۇپ، تەخمىنەن %50-60 نى ئىگىلەيدۇ. كۆپىنچە مېتابولىزم مەسىلىسى ياكى يېمەك-ئىچمەك ئادىتى بىلەن مۇناسىۋەتلىك.
• كالتىسىي فوسفات تاشلىرى (Calcium Phosphate Stones): ئىككىنچى ئورۇندا تۇرىدۇ، تەخمىنەن %15-20 نى ئىگىلەيدۇ. دائىم كالتىسىي ئوكسالات تاشلىرى بىلەن ئارىلاش كۆرۈلىدۇ.
• يۇقۇملىنىش تاشلىرى (Struvite / Infection Stones): كۆرۈلۈش نىسبىتى تەخمىنەن %10-15 ئەتراپىدا. ئاساسلىقى سۈيدۈك يولى يۇقۇملىنىشى سەۋەبىدىن پەيدا بولىدۇ ۋە تېز چوڭىيىش ئالاھىدىلىكىگە ئىگە.
• سۈيدۈك كىسلاتاسى تاشلىرى (Uric Acid Stones): بالىلاردا نىسبەتەن ئاز ئۇچرايدۇ، تەخمىنەن %5-10 نى ئىگىلەيدۇ. مېتابولىزم مەسىلىسى ياكى يۇقىرى ئاقسىللىق يېمەك-ئىچمەك بىلەن مۇناسىۋەتلىك.
• سىستىن تاشلىرى (Cystine Stones): كەم ئۇچرايدىغان تۈر بولۇپ، %1-2 ئەتراپىدا كۆرۈلىدۇ. بۇ تۈردىكى تاشلار پەقەت ئىرسىيەت خاراكتېرلىك سىستىنلىق سۈيدۈك كېسىلى بار بالىلاردا كۆرۈلىدۇ.

بەدەندە كۆرۈلىدىغان ئالامەتلىرى

بالىلاردىكى ئالامەتلەر يېشىغا قاراپ ئوخشىمايدۇ. بوۋاقلار ۋە كىچىك بالىلاردا ئالامەتلەر تىپىك بولماسلىقى مۇمكىن.

• بوۋاقلار ۋە كىچىك بالىلاردا:

  • سەۋەبسىز يىغلاش، تىنچسىزلىنىش
  • قورساق كۆپۈش، قۇسۇش
  • سۈيدۈكنىڭ رەڭگىنىڭ قىزىرىشى ياكى سۈيدۈكلۈكتە قان داغلىرىنىڭ كۆرۈلۈشى
  • سۈيدۈكنىڭ پۇرىقىنىڭ ئېغىرلىشىشى ياكى لويقىلىشىشى
  • قىزىش

• چوڭراق بالىلار ۋە ئۆسمۈرلەردە:

  • بەل، يانپاش ياكى قورساقنىڭ تۆۋەنكى قىسمىدا تۇيۇقسىز پەيدا بولغان قاتتىق ئاغرىق (بۆرەك سانجىقى)
  • ئاغرىقنىڭ چات ئارىلىقىغا تارقىلىشى
  • سۈيدۈكتە قان كۆرۈلۈش (گېماتۇرىيە)
  • سۈيدۈك قىستاش، سۈيدۈكلىگەندە ئاغرىش ياكى ئېچىشىش
  • كۆڭلى ئېلىشىش ۋە قۇسۇش
  • يۇقۇملىنىش بولغاندا قىزىش ۋە تىترەش

قايسى بۆلۈمگە بېرىپ كۆرۈنۈش كېرەك؟

ئادەتتە بالىلاردىكى بۆرەك ياكى سۈيدۈك يولى تېشىنى بالىلار سۈيدۈك بۆلۈمى ، بالىلار تاشقى كېسەللىكلەر بۆلۈمى بۇ ئىككى بۆلۈم دوختۇرى كۆرىدۇ. جىددىي قاتتىق ئاغرىق تۇتقاندا، ئۇدۇل بالىلار جىددىي قۇتقۇزۇش بۆلۈمىگە بېرىپ كۆرۈنۈش كېرەك. تاشنىڭ شەكىللىنىش سەۋەبى ئەگەر مېتابولىزىم كېسەللىكلىرى سەۋەپلىك بولسا، نورمال بالىلار بۆلۈمى ۋەيا بالىلار مېتابولىزىم بۆلۈمى دوختۇرلىرىمۇ تەكشۈرۈش ، داۋالاش ۋە كۈزىتىشىكە قاتنىشىدۇ. (ھەرقايسى بۆلۈملەرنىڭ ئىنگىلىزچە، تۈركچە، خەنزۇچە ئىسىملىرىنى تور بېكىتىمىزدىن تاپالايسىز.)

تەكشۈرۈش ئۇسۇللىرى

دوختۇر بالىنىڭ كېسەللىك ئالامەتلىرى ۋە تارىخىغا ئاساسەن تۆۋەندىكى تەكشۈرۈشلەرنى ئېلىپ بېرىشى مۇمكىن:

1. سۈيدۈك تەكشۈرۈش : سۈيدۈكتىكى قان ھۈجەيرىلىرى، كرىستاللار، باكېرىيە ۋە ئاق قان ھۈجەيرىلىرىنى تەكشۈرۈپ، تاش ۋە يۇقۇملىنىش بار-يوقلۇقىغا دەسلەپكى ھۆكۈم قىلىنىدۇ.
2. قان تەكشۈرۈش : بۆرەكنىڭ ئىقتىدارىنى، قاندىكى كالتىسىي، فوسفور، سۈيدۈك كىسلاتاسى قاتارلىق ماددىلارنىڭ مىقدارىنى باھالاش ئۈچۈن ئىشلىتىلىدۇ.
3. ئوبرازلىق تەكشۈرۈشلەر:
   • ئۇلتىرا ئاۋاز دولقۇنى : بالىلار ئۈچۈن ئەڭ بىخەتەر ۋە بىرىنچى تاللاشتىكى تەكشۈرۈش ئۇسۇلى. رادىئاتسىيەسىز بولۇپ، بۆرەك ۋە سۈيدۈك يولىدىكى تاشلارنى، سۇ يىغىلىشنى ئېنىق كۆرسىتەلەيدۇ.
   • رېنتىگېن نۇرى : كۆپ قىسىم كالتىسىي تەركىبلىك تاشلارنى كۆرسىتەلەيدۇ، ئەمما بەزى تاشلار (مەسىلەن، سۈيدۈك كىسلاتاسى تېشى) كۆرۈنمەيدۇ.
   • كومپيۇتېرلىق توموگرافىيە : تاشنى ئېنىقلاشتا «ئالتۇن ئۆلچەم» ھېسابلىنىدۇ. تاشنىڭ ئورنى، چوڭ-كىچىكلىكى ۋە زىچلىقىنى ئىنتايىن ئېنىق كۆرسىتىپ بېرىدۇ. ئەمما رادىئاتسىيەسى بولغاچقا، بالىلاردا ئېھتىياتچانلىق بىلەن ئىشلىتىلىدۇ. ئادەتتە قان تومۇرغا سايىلاندۇرۇش دورا بەرمەي تۇرۇپ كومپيۇتېرلىق توموگرافىيە تارتىلىدۇ.
4. تاش تەركىبىنى ئانالىز قىلىش : چىقىرىۋېتىلگەن ياكى ئوپېراتسىيە ئارقىلىق ئېلىنغان تاشنىڭ خىمىيەلىك تەركىبىنى ئانالىز قىلىش كېسەللىكنىڭ سەۋەبىنى ئايدىڭلاشتۇرۇش ۋە كەلگۈسىدە قايتا پەيدا بولۇشىنىڭ ئالدىنى ئېلىشتا ئىنتايىن مۇھىم.

داۋالاش ۋە ئالدىنى ئېلىش ئۇسۇللىرى

داۋالاش ئۇسۇللىرى

داۋالاش پىلانى تاشنىڭ چوڭ-كىچىكلىكى، ئورنى، تۈرى ۋە بالىنىڭ ئومۇمىي ئەھۋالىغا قاراپ بېكىتىلىدۇ.

• دورىلىق داۋالاش ۋەيا كۈزىتىش : كىچىك (ئادەتتە 5 مىللىمېتىردىن كىچىك) تاشلار ئۈچۈن قوللىنىلىدۇ. بۇنىڭدا سۇنى كۆپلەپ ئىچۈرۈش، ئاغرىق توختىتىش دورىلىرىنى بېرىش ۋە بەزىدە تاشنىڭ چىقىشىغا ياردەم بېرىدىغان دورىلارنى ئىشلىتىش ئارقىلىق تاشنىڭ ئۆزلۈكىدىن چۈشۈپ كېتىشىنى كۈتۈش مەقسەت قىلىنىدۇ.
• ئاكتىپ ئارىلىشىش : چوڭ تاشلار، سۈيدۈك يولىنى توسۇۋالغان تاشلار ياكى دورىلىق داۋالاش ئۈنۈم بەرمىگەن ئەھۋاللاردا قوللىنىلىدۇ.
  • بەدەن سىرتىدىن دولقۇن بىلەن تاش پارچىلاش (ESWL – Extracorporeal Shock Wave Lithotripsy): بەدەن سىرتىدىن يۇقىرى ئېنېرگىيەلىك سوقۇلما دولقۇن بېرىپ، تاشنى كىچىك پارچىلارغا پارچىلاپ، سۈيدۈك بىلەن چىقىرىۋېتىش ئۇسۇلى.
  • سۈيدۈك يولى ئەينىكى (URS – Ureteroscopy): ئىنچىكە، ئەگمە ئەينەكنى سۈيدۈك يولى ئارقىلىق كىرگۈزۈپ، تاشنى بىۋاسىتە كۆرۈپ، لازېر ياكى باشقا ۋاسىتىلەر بىلەن پارچىلاپ ئېلىۋېتىش ئۇسۇلى.
  • تېرە ئارقىلىق بۆرەكنى تېشىپ تاش ئېلىش (PCNL – Percutaneous Nephrolithotomy): چوڭ ھەم مۇرەككەپ بۆرەك تاشلىرى ئۈچۈن قوللىنىلىدۇ. بەل تەرەپتىكى تېرىدىن كىچىككىنە ئېغىز ئېچىپ، بۆرەككە بىۋاسىتە يول ئېچىپ تاشنى ئالىدىغان مىكرو ئوپېراتسىيە.
  • يۇقارىدا تىلغا ئېلىنغان داۋالاشلاردىن باشقا يەنە پەن تېخنىكىنىڭ تەرەققىياتىغا ئەگىشىپ يېڭى داۋالاش ئۇسۇللىرى كەشىپ قىلىنماقتا.

ئالدىنى ئېلىش ئۇسۇللىرى

تاشنىڭ قايتا پەيدا بولۇش نىسبىتى يۇقىرى بولغاچقا، ئالدىنى ئېلىش داۋالاشتىنمۇ مۇھىم.

1. سۇنى كۆپ ئىچىش: بۇ ئەڭ ئاساسلىق ۋە ئەڭ ئۈنۈملۈك ئۇسۇل. بالىنىڭ كۈندىلىك سۇ ئىچىش مىقدارىنى يېشىغا ۋە بەدەن ئېغىرلىقىغا ماس ھالدا يېتەرلىك دەرىجىدە كاپالەتلەندۈرۈش كېرەك.
2. يېمەك-ئىچمەكنى تەڭشەش: تاشنىڭ تۈرىگە ئاساسەن يېمەك-ئىچمەك پىلانى تۈزۈلىدۇ. مەسىلەن:
   • تۇز مىقدارىنى كونترول قىلىش كېرەك. كۆپىنچە ئەھۋاللاردا بىمارلارنىڭ بەدەن ئەھۋالىغا ئاساسەن تۇز ئىستىمال قىلىشنى ئازايتىش تەۋسىيە قىلىنىدۇ.
   • كالتىسىي ئوكسالات تېشى ئۈچۈن پالەك، شاكىلات، چاي، قاتتىق پوستلۇق مېۋە قاتارلىق ئوكسالات مىقدارى يۇقىرى يېمەكلىكلەردىن پەرھىز تۇتۇش لازىم.
   • سۈيدۈك كىسلاتاسى تېشى ئۈچۈن قىزىل گۆش، ھايۋانات ئىچكى ئەزالىرى قاتارلىق پۇرىن مىقدارى يۇقىرى يېمەكلىكلەرنى ئازايتىش كېرەك.
   • كالتسىينى ۋەيا ۋىتامىن د نى ئازايتىش تەۋسىيە قىلىنمايدۇ.
   • دورا بىلەن ئالدىنى ئېلىش: مېتابولىزم مەسىلىسى بار بالىلار ئۈچۈن دوختۇرنىڭ كۆرسەتمىسى بويىچە سۈيدۈكتىكى مىنېرال ماددىلارنى تەڭشەيدىغان دورىلارنى ئۇزۇن مۇددەت ئىشلىتىش كېرەك بولىدۇ.

كېسەللىك ئاقىۋېتى

بالىلاردىكى سۈيدۈك يولى تاش كېسەللىكىنى ۋاقتىدا ۋە توغرا داۋالىغاندا ئاقىۋىتى ئادەتتە ياخشى بولىدۇ. ئەمما داۋالانمىغان ياكى ئالدىنى ئېلىش تەدبىرلىرىگە ئەھمىيەت بېرىلمىگەن ئەھۋالدا، تاش قايتا-قايتا پەيدا بولۇپ، بۆرەك ئىقتىدارىنىڭ زىيانغا ئۇچرىشى، ئۆزلۈكسىز يۇقۇملىنىش ۋە بۆرەك سانجىقى قاتارلىق ئېغىر ئەگەشمە كېسەللىكلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى مۇمكىن. شۇڭا، ئۇزۇن مۇددەتلىك كۆزىتىش ۋە ئالدىنى ئېلىش ئىنتايىن مۇھىم.

كۆپ سورۇلىدىغان سوئال-جاۋابلار (FAQ)

1. سوئال: بۇ كېسەللىك بالامدا كۆرۈلسە، چوڭ بولغاندا ئۆزلۈكىدىن ساقىيىپ كېتەمدۇ؟
جاۋاب: ئادەتتە ئۆزلۈكىدىن ساقىيىپ كەتمەيدۇ. بولۇپمۇ ئاساسىي سەۋەبى مېتابولىزم مەسىلىسى ياكى تۇغما غەيرىي نورماللىق بولسا، تاشنىڭ قايتىلىنىش خەۋپى يۇقىرى بولىدۇ. شۇڭا، ئالدىنى ئېلىش تەدبىرلىرىگە ئۇزۇن مۇددەت ئەمەل قىلىش زۆرۈر.

2. سوئال: تاشنى چىقىرىش ئۈچۈن چوقۇم ئوپېراتسىيە قىلىش كېرەكمۇ؟
جاۋاب: ياق، ھەممە ئەھۋالدا ئوپېراتسىيە قىلىش كېرەك ئەمەس. نۇرغۇن كىچىك تاشلار سۇنى كۆپ ئىچىش ۋە دورا ئىشلىتىش ئارقىلىق ئۆزلۈكىدىن چۈشۈپ كېتىدۇ. ئوپېراتسىيە پەقەت چوڭ، يولنى توسۇۋالغان ياكى ئاغرىق پەيدا قىلغان تاشلار ئۈچۈنلا قوللىنىلىدۇ.

3. سوئال: بالامدا تاش پەيدا بولۇپ قالسا،  قايسى ئىچىملىكلەر ئەڭ پايدىلىق؟
جاۋاب: ئەڭ ياخشى ئىچىملىك سۇ. سۇ سۈيدۈكنى سۇيۇلدۇرۇپ، تاش پەيدا بولۇشنىڭ ئالدىنى ئالىدۇ. لىمون سۈيى (شېكەر قوشۇلماي) تەركىبىدىكى سىترات (citrate) سەۋەبىدىن تاش پەيدا بولۇشنى تورمۇزلايدۇ، شۇڭا پايدىلىق. قەنت مىقدارى يۇقىرى ئىچىملىكلەر ۋە گازلىق ئىچىملىكلەردىن ساقلىنىش كېرەك.

4. سوئال: بالامدىكى تاش كېسىلى مېنىڭ خاتالىقىم سەۋەبىدىن بولغانمۇ؟
جاۋاب: ھەرگىز بۇنداق ئويلىماڭ. بالىلاردىكى تاش كېسىلىنىڭ سەۋەبى ئىنتايىن مۇرەككەپ بولۇپ، كۆپىنچە ھاللاردا ئىرسىيەت، مېتابولىزم ۋە تۇغما قۇرۇلما قاتارلىق ئاتا-ئانىلار كونترول قىلالمايدىغان ئامىللار بىلەن مۇناسىۋەتلىك. سىزنىڭ قىلالايدىغىنىڭىز دوختۇر بىلەن ھەمكارلىشىپ، بالىغا ئەڭ ياخشى داۋالاش ۋە ئالدىنى ئېلىش پىلانىنى تۈزۈپ بېرىش.

5. سوئال: تاشنىڭ قايتا پەيدا بولۇشىنىڭ قانداق ئالدىنى ئالسام بولىدۇ؟
جاۋاب: ئەڭ مۇھىمى سۇنى يېتەرلىك ئىچۈرۈش. ئىككىنچىدىن، دوختۇرنىڭ تەۋسىيەسى بويىچە يېمەك-ئىچمەكنى تەڭشەش (تۇز، ئوكسالات ۋە ئاقسىلنى كونترول قىلىش). ئۈچىنچىدىن، ئەگەر زۆرۈر تېپىلسا، دورىلارنى ۋاقتىدا ئىشلىتىش ۋە دوختۇرغا قەرەللىك تەكشۈرتۈپ تۇرۇش كېرەك.