چېكە تۆۋەنكى ئېڭەك بوغۇمى ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشى

چېكە تۆۋەنكى ئېڭەك بوغۇمى (Temporomandibular Joint, TMJ) ئىنسان يۈز قىسمىدىكى ئەڭ مۇرەككەپ ۋە ھاياتلىق پائالىيىتى ئۈچۈن كەم بولسا بولمايدىغان بوغۇملارنىڭ بىرى. ئۇ تۆۋەنكى ئېڭەك سۆڭىكىنى باش سۆڭىكىنىڭ چېكە سۆڭىكى بىلەن تۇتاشتۇرۇپ، بىزنىڭ سۆزلەش، چاينىشىمىز، يۇتۇشىمىز ۋە ئەسىنىشىمىز قاتارلىق كۈندىلىك ھەرىكەتلىرىمىزنى ئىشقا ئاشۇرىدىغان مۇھىم تۈگۈن ھېسابلىنىدۇ. بۇ بوغۇم گەرچە كىچىك بولسىمۇ، ئۇنىڭ قۇرۇلمىسى ئىنتايىن نازۇك بولۇپ، سۆڭەك، مۇسكۇل، تارىمۇش ۋە ئۆزگىچە بوغۇم تەخسىسىدىن تەركىب تاپقان بىر پۈتۈن سىستېما.

بۇ بوغۇمنىڭ نورمال فۇنكسىيەسى يۈز ئىپادىسى، تەلەپپۇز ۋە ئوزۇقلىنىش قاتارلىق جەھەتلەردە ھالقىلىق رول ئوينايدۇ. ئۇنىڭ ئاناتومىيەلىك قۇرۇلمىسىنى چوڭقۇر چۈشىنىش ئارقىلىق، بىز چېكە تۆۋەنكى ئېڭەك بوغۇمى قالايمىقانچىلىقى (TMD) كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغان ئاغرىق، ئېڭەكنى ئېچىش-يۇمۇشتىكى قىيىنچىلىق ۋە بوغۇمدىن ئاۋاز چىقىش قاتارلىق كېسەللىك ئالامەتلىرىنىڭ سەۋەبىنى تېخىمۇ ياخشى تونۇپ يېتەلەيمىز.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەىلمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

چېكە تۆۋەنكى ئېڭەك بوغۇمىنىڭ ئاساسلىق قۇرۇلمىلىرى

چېكە تۆۋەنكى ئېڭەك بوغۇمى (Temporomandibular Joint, 颞下颌关节)

بۇ بوغۇم تۆۋەنكى ئېڭەك سۆڭىكىنىڭ تۆپۈلۈك ئۆسۈكچىسى بىلەن چېكە سۆڭىكىنىڭ بوغۇم ئويمانچىسى ئارىسىغا جايلاشقان قوشما بوغۇم. ئۇ ئىنسان بەدىنىدىكى بىردىنبىر ئوڭ ۋە سول تەرىپى تەڭ ھەرىكەت قىلىدىغان بوغۇم بولۇپ، ئېڭەكنىڭ ئېچىلىش-يۇمۇلۇش، ئالدى-كەينىگە سۈرۈلۈش ۋە يان تەرەپكە يۆتكىلىش ھەرىكەتلىرىنى ئىشقا ئاشۇرىدۇ. ئۇنىڭ ئاساسلىق فۇنكسىيەسى چاينىغاندا يېمەكلىكلەرنى ئېزىش، سۆزلىگەندە ئېنىق تەلەپپۇز شەكىللەندۈرۈش ۋە نەپەسلىنىش قاتارلىق ھاياتلىق پائالىيەتلىرىگە قاتنىشىش. بۇ بوغۇمنىڭ ئىچىدە ئۆزگىچە بوغۇم تەخسىسى بار بولۇپ، ئۇ بوغۇم يۈزىدىكى بېسىمنى تەڭشەپ، ھەرىكەتنىڭ راۋان بولۇشىغا كاپالەتلىك قىلىدۇ.

چېكە تۆۋەنكى ئېڭەك بوغۇمى ئىچكى تەرەپتىن كۆرۈنۈشى
( Medial view of the temporomandibular joint  颞下颌关节内侧面观 )

• كېپىنەك بىسى (Spine of sphenoid bone, 蝶棘)
  بۇ كېپىنەك سۆڭىكىدىكى كىچىك، ئۇچلۇق سۆڭەك ئۆسۈكى بولۇپ، كېپىنەك-تۆۋەنكى ئېڭەك تارىمۇشىنىڭ يۇقىرى تەرەپتىكى بىرىكىش نۇقتىسى ھېسابلىنىدۇ. ئۇ بوغۇمنىڭ مۇقىملىقىنى ساقلاشتا مۇھىم رول ئوينايدۇ.
• بوغۇم خالتىسى (Articular capsule, 关节囊)
  بۇ تالالىق توقۇلمىدىن تەركىب تاپقان خالتىسىمان قۇرۇلما بولۇپ، پۈتكۈل بوغۇمنى ئوراپ تۇرىدۇ. ئۇنىڭ ئاساسلىق ۋەزىپىسى بوغۇم بوشلۇقىنى پېچەتلەپ، بوغۇم سۇيۇقلۇقىنىڭ سىرتقا چىقىپ كېتىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىش ۋە بوغۇمغا سىرتقى يۆلەش كۈچى بىلەن تەمىنلەش.
• بىگىزسىمان ئۆسۈك (Styloid process, 茎突)
  بۇ چېكە سۆڭىكىدىن تۆۋەنگە قاراپ سوزۇلغان نېپىز، ئۇچلۇق سۆڭەك ئۆسۈكى. ئۇ بىگىزسىمان ئۆسۈك-تۆۋەنكى ئېڭەك تارىمۇشىنىڭ بىرىكىش نۇقتىسى بولۇپ، بىر قانچە مۇھىم مۇسكۇل ۋە تارىمۇشقا بىرىكىش ئورنى بىلەن تەمىنلەيدۇ.
• كېپىنەك تۆۋەنكى ئېڭەك تارىمۇشى (Sphenomandibular ligament, 蝶下颌韧带)
  بۇ كېپىنەك بىسىدىن باشلىنىپ، تۆۋەنكى ئېڭەك سۆڭىكىنىڭ ئىچكى يۈزىدىكى كىچىك تىلچىغا تۇتىشىدىغان تارىمۇش. ئۇ تۆۋەنكى ئېڭەكنىڭ نورمىدىن ئارتۇق ئېچىلىپ كېتىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىپ، بوغۇمغا ياردەمچى مۇقىملاشتۇرۇش رولىنى ئوينايدۇ.
• بىگىزسىمان ئۆسۈك تۆۋەنكى ئېڭەك تارىمۇشى (Stylomandibular ligament, 茎突下颌韧带)
  بۇ بىگىزسىمان ئۆسۈكتىن تۆۋەنكى ئېڭەك بۇلۇڭىنىڭ كەينى تەرىپىگە تۇتىشىدىغان تارىمۇش. ئۇ ئېڭەكنىڭ نورمىدىن ئارتۇق ئالدىغا سۈرۈلۈشىنى چەكلەپ، بوغۇمنىڭ ھەرىكەت دائىرىسىنى كونترول قىلىشقا ياردەم بېرىدۇ.
• تۆۋەنكى ئېڭەك تىل سۆڭەك ئېرىقى (Mylohyoid groove, 下颌舌骨沟)
  بۇ تۆۋەنكى ئېڭەك سۆڭىكىنىڭ ئىچكى يۈزىگە جايلاشقان كىچىك ئېرىق بولۇپ، تىل ئاستى سۆڭىكى مۇسكۇلىغا مۇناسىۋەتلىك نېرۋا ۋە قان تومۇرلار بۇ ئېرىقتىن ئۆتىدۇ.
• قانات ئىلمىكى (Pterygoid hamulus, 翼钩)
  بۇ كېپىنەك سۆڭىكى قاناتسىمان ئۆسۈكىنىڭ ئىچكى تەخسىسىدىكى ئىلمەكسىمان قۇرۇلما. ئۇ يۇمشاق تاڭلاينىڭ چېكىلىشىگە ياردەم بېرىدىغان مۇسكۇللارنىڭ چ dolقۇنۇش نۇقتىسى ھېسابلىنىدۇ.
• قانات ئۆسۈكى (Pterygoid process, 翼突)
  بۇ كېپىنەك سۆڭىكىنىڭ تۆۋەنكى قىسمىدىكى بىر جۈپ سۆڭەك ئۆسۈكى بولۇپ، ئىچكى ۋە تاشقى تەخسىدىن تەركىب تاپىدۇ. ئۇ چايلىغۇچى مۇسكۇللارنىڭ بىرىكىش نۇقتىسى بولۇپ، چاينىشىش ھەرىكىتىدە مۇھىم رول ئوينايدۇ.
• قانات بىس تارىمۇشى (Pterygospinous ligament, 翼棘韧带)
  بۇ قانات ئۆسۈكى بىلەن كېپىنەك بىسى ئارىلىقىنى تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان تارىمۇش. ئۇ بەزىدە سۆڭەكلىشىپ، نېرۋا ۋە قان تومۇرلارنىڭ ئۆتۈشىگە تەسىر كۆرسىتىشى مۇمكىن.

چېكە تۆۋەنكى ئېڭەك بوغۇمى ۋاشاقسىمان كەسمە يۈز
( Sagittal view of the temporomandibular joint 颞下颌关节矢状切面 )

• قانات سىرتقى مۇسكۇلى (Lateral pterygoid muscle, 翼外肌)
  بۇ چاينىغۇچى مۇسكۇللارنىڭ بىرى بولۇپ، يۇقىرى ۋە تۆۋەن ئىككى بېشى بار. ئۇ ئېڭەكنى ئېچىش، ئالدىغا سۈرۈش ۋە يان تەرەپكە ھەرىكەت قىلدۇرۇشتا ھالقىلىق رول ئوينايدۇ.
• بوغۇم تۈگۈنى (Articular tubercle, 关节结节)
  بۇ چېكە سۆڭىكىدىكى بوغۇم ئويمانچىسىنىڭ ئالدى تەرىپىگە جايلاشقان دۆڭچە. ئېڭەك ئېچىلغاندا، تۆپۈلۈك ئۆسۈكچە بوغۇم تەخسىسى بىلەن بىرلىكتە بۇ تۈگۈننى بويلاپ ئالدىغا سىيرىلىدۇ.
• مەڭز ئەگمىسى (Zygomatic arch, 颧弓)
  بۇ چېكە سۆڭىكىنىڭ مەڭز ئۆسۈكى بىلەن مەڭز سۆڭىكىنىڭ چېكە ئۆسۈكى بىرىكىپ ھاسىل قىلغان سۆڭەك ئەگمىسى. ئۇ چاينىغۇچى مۇسكۇللارنىڭ بىرى بولغان ماسسېتېر مۇسكۇلىنىڭ بىرىكىش نۇقتىسى.
• بوغۇم تەخسىسى (Articular disc, 关节盘)
  بۇ تالالىق كۆمۈرچەكتىن ياسالغان، قوش ئويمان شەكىللىك تەخسە. ئۇ بوغۇم بوشلۇقىنى يۇقىرى ۋە تۆۋەن ئىككى قىسىمغا ئايرىپ، بوغۇم يۈزىدىكى بېسىمنى تارقىتىش ۋە سürtülüşni كېمەيتىش رولىنى ئوينايدۇ.
• سىرتقى قۇلاق دەرۋازىسى (External auditory meatus, 外耳门)
  بۇ تاشقى قۇلاقتىن باشلىنىپ، دۇمباق پەردىسىگىچە تۇتىشىدىغان ئاۋاز يولى. چېكە تۆۋەنكى ئېڭەك بوغۇمى بۇ يولنىڭ دەل ئالدى تەرىپىگە جايلاشقان.
• تۆپۈلۈك ئۆسۈكچە (Condylar process, 髁突)
  بۇ تۆۋەنكى ئېڭەك سۆڭىكىنىڭ بوغۇم ھاسىل قىلىدىغان قىسمى. ئۇ بوغۇم تەخسىسى بىلەن بىرلىشىپ، چېكە سۆڭىكىنىڭ بوغۇم ئويمانچىسىدا ھەرىكەت قىلىدۇ.
• قانات ئىچكى مۇسكۇلى (Medial pterygoid muscle, 翼内肌)
  بۇمۇ چاينىغۇچى مۇسكۇللارنىڭ بىرى بولۇپ، ئېڭەكنى يۇقىرى كۆتۈرۈپ ئېغىزنى يۇمۇشقا ياردەم بېرىدۇ. ئۇ يەنە ئېڭەكنى ئالدىغا سۈرۈش ۋە يان تەرەپكە ھەرىكەت قىلدۇرۇشقا قاتنىشىدۇ.
• قوۋۇز مۇسكۇلى (Buccinator muscle, 頬肌)
  بۇ يۈزنىڭ چوڭقۇر قىسمىغا جايلاشقان مۇسكۇل بولۇپ، يېمەكلىكلەرنى چىشلارنىڭ ئارىسىدا ساقلاشقا ياردەم بېرىدۇ. گەرچە ئۇ بىۋاسىتە چاينىغۇچى مۇسكۇل بولمىسىمۇ، چاينىشىش جەريانىدا ھەمكارلىشىپ ئىشلەيدۇ.

چېكە تۆۋەنكى ئېڭەك بوغۇمى سىرتقى تەرەپ كۆرۈنۈشى
( External view of the temporomandibular joint 颞下颌关节外侧面观 )

• سىرتقى تەرەپ تارىمۇشى (Lateral ligament, 外侧韧带)
  بۇ بوغۇم خالتىسىنىڭ سىرتقى تەرىپىنى كۈچەيتىپ تۇرىدىغان مۇستەھكەم تارىمۇش. ئۇنىڭ ئاساسلىق رولى تۆۋەنكى ئېڭەكنىڭ كەينىگە نورمىدىن ئارتۇق سۈرۈلۈپ كېتىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىش.

چېكە تۆۋەنكى ئېڭەك بوغۇمىنىڭ فۇنكسىيەسى ۋە كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى

چېكە تۆۋەنكى ئېڭەك بوغۇمىنىڭ ھەرىكىتى ئىنتايىن ئۆزگىچە بولۇپ، ئۇ ھەم يۇمىلاق ھەرىكەت (ئېغىزنى ئاچقاندىكى دەسلەپكى ھەرىكەت)، ھەم ئالدى كەينى سىيرىلما ھەرىكەت (ئېغىزنى چوڭ ئاچقاندا) قىلالايدۇ. بۇ ئىككى خىل ھەرىكەتنىڭ بىرلىشىشى ئارقىلىق، ئېڭەك ئىنتايىن جانلىق ۋە كۆپ يۆنىلىشلىك ھەرىكەتلەرنى ئورۇندىيالايدۇ. بوغۇم تەخسىسى بۇ جەرياندا ھالقىلىق رول ئوينايدۇ، ئۇ سىلىقلاش ۋە زەربە يېنىكلىتىش ئارقىلىق بوغۇم يۈزىنى قوغدايدۇ.

چېكە تۆۋەنكى ئېڭەك بوغۇمى بىنورماللىقى (TMD) كلىنىكىدا كۆپ ئۇچرايدىغان بىر خىل كېسەللىك. ئۇنىڭ ئاساسلىق ئالامەتلىرى ئېڭەك بوغۇمى ۋە ئەتراپىدىكى مۇسكۇللارنىڭ ئاغرىشى، ئېغىزنى ئېچىش-يۇمۇشتا قىينىلىش، بوغۇمدىن «شاق» قىلغان ياكى سۈركىلىش ئاۋازى كېلىش، باش ئاغرىش ۋە قۇلاق ئاغرىش قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.

بۇ خىل كېسەللىكنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغان سەۋەبلەر كۆپ خىل ۋە مۇرەككەپ بولۇپ، تۆۋەندىكىلەرنى ئۆز ئىچىگە ئېلىشى مۇمكىن:

• چىش غۇچۇرلىتىش ياكى چىڭ چىشلەش: بۇ ئادەت بوغۇمغا ئۇزۇن مۇددەت بېسىم چۈشۈرۈپ، مۇسكۇللارنى ھاردۇرىدۇ ۋە بوغۇم تەخسىسىنى زەخىملەندۈرىدۇ.
• زەخىملىنىش: يۈز قىسمىغا كەلگەن بىۋاسىتە زەربە ياكى باشقا تەن جاراھەتلىرى بوغۇمنىڭ قۇرۇلمىسىنى بۇزىدۇ.
• بوغۇم ياللۇغى: رېماتىزم خاراكتېرلىك بوغۇم ياللۇغى ياكى سۆڭەك-بوغۇم ياللۇغى قاتارلىق كېسەللىكلەر بوغۇم كۆمۈرچىكىنى يېمىرىپ، ئاغرىق پەيدا قىلىدۇ.
• روھىي بېسىم: روھىي جىددىيلىك يۈز ۋە ئېڭەك مۇسكۇللىرىنىڭ بوشاشماي تارتىشىپ تۇرۇشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىپ، TMD ئالامەتلىرىنى ئېغىرلاشتۇرۇۋېتىدۇ.
• چىش تىزىلىشى: چىشلارنىڭ نورمال تىزىلمەسلىكى چاينىغاندا بوغۇمغا تەڭ بولمىغان كۈچ چۈشۈرۈپ، ئۇزۇن مەزگىللىك زەخىم پەيدا قىلىدۇ.

چېكە تۆۋەنكى ئېڭەك بوغۇمىنىڭ ساغلاملىقى پۈتكۈل بەدەننىڭ ساغلاملىقى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك. ئەگەر سىزدە يۇقىرىقىغا ئوخشاش ئالامەتلەر كۆرۈلسە، ۋاقتىدا دوختۇرغا كۆرۈنۈپ، توغرا دىئاگنوز قويۇش ۋە مۇۋاپىق داۋالاش لايىھەسى تۈزۈش ئىنتايىن مۇھىم. داۋالاش ئۇسۇللىرى ئادەتتە فىزىكىلىق داۋالاش، دورا بىلەن داۋالاش، چىش كىيدۈرۈش ياكى تۇرمۇش ئادىتىنى ئۆزگەرتىش قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.