كىكىرتەك ئاناتومىيىسى ئالدى ۋە كەينى كۆرۈنۈشى

كىكىرتەك نەپەس يولىنىڭ مۇھىم تەركىبىي قىسمى بولۇپ، ئاۋاز چىقىرىش ۋە نەپەس يولىنى قوغداش قاتارلىق ھاياتىي ئىقتىدارلارنى ئۈستىگە ئالىدۇ. ئۇنىڭ مۇرەككەپ قۇرۇلمىسى بىر قانچە كۆمۈرچەك، تارىمۇش ۋە مۇسكۇللاردىن تەشكىل تاپقان بولۇپ، بۇلار ئۆزئارا ماسلىشىپ كىكىرتەكنىڭ نورمال فۇنكسىيەسىنى كاپالەتلەندۈرىدۇ. كىكىرتەكنىڭ ساغلاملىقى ئاۋازىمىزنىڭ جاراڭلىق بولۇشى ۋە نەپەس ئېلىشىمىزنىڭ راۋان بولۇشىغا بىۋاسىتە تەسىر كۆرسىتىدۇ.

بۇ ئورگاننىڭ ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشىنى چۈشىنىش تىببىي خادىملار ۋە ئاناتومىيەگە قىزىقىدىغانلار ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم. كىكىرتەك كۆمۈرچەكلىرى ئۇنىڭغا رامكا بولۇپ، تىرەكلىك رولىنى ئوينايدۇ، تارىمۇشلار بولسا بۇ كۆمۈرچەكلەرنى ئۆزئارا ۋە باشقا قۇرۇلمىلارغا تۇتاشتۇرۇپ، ئۇنىڭ ھەرىكىتى ۋە مۇقىملىقىنى كاپالەتلەندۈرىدۇ. بۇ ماقالىدە، كىكىرتەكنىڭ ئالدى ۋە ئارقا يۈزىدىن كۆرۈنىدىغان ھەربىر كۆمۈرچەك ۋە تارىمۇشنىڭ ئاناتومىيىلىك ئورنى، قۇرۇلمىسى ۋە ئىقتىدارى تەپسىلىي تونۇشتۇرۇلىدۇ.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

كىكىرتەك كۆمۈرچەكلىرى ۋە تارىمۇشلىرىنىڭ تەپسىلىي تونۇشتۇرۇلۇشى

كىكىرتەك ئالدى يۈزىدىن كۈزىتىش (Anterior View of Laryngeal Cartilages)

• كىكىرتەك قاپقاق كۆمۈرچىكى (Epiglottis, 会厌软骨)
  بۇ كۆمۈرچەك يوپۇرماق شەكىللىك ئېلاستىك كۆمۈرچەك بولۇپ، كىكىرتەكنىڭ كىرىش ئېغىزىنىڭ ئۈستىدە، تىل يىلتىزىنىڭ ئارقىسىدا تۇرىدۇ. ئۇنىڭ ئاساسلىق ۋەزىپىسى يۇتۇنغاندا كىكىرتەك كىرىش ئېغىزىنى يېپىپ، يېمەكلىك ۋە سۇيۇقلۇقنىڭ نەپەس يولىغا كىرىپ كېتىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىشتۇر. نەپەس ئالغاندا بولسا ئوچۇق تۇرۇپ، ھاۋانىڭ راۋان ئۆتۈشىگە يول ئاچىدۇ. كىكىرتەك قاپقاق كۆمۈرچىكىنىڭ بۇ ھەرىكىتى ئىنتايىن ئىنچىكە ۋە ماسلاشقان بولۇپ، نەپەسلىنىش ۋە يۇتۇش ئىقتىدارىنى ئايرىيدىغان مۇھىم «قاپقاق» ھېسابلىنىدۇ.
• كىچىك مۈڭگۈز (Lesser Cornu/Horn, 小角)
  بۇ تىل سۆڭىكى (hyoid bone) گە تەۋە كىچىك сүйەك ئۆسۈكى بولۇپ، تىل سۆڭىكى گەۋدىسىنىڭ يۇقىرىقى گىرۋىكىگە جايلاشقان. ئۇ بەزى تارىمۇش ۋە مۇسكۇللارنىڭ بىرىكىش نۇقتىسى بولۇپ، تىل ۋە كىكىرتەكنىڭ ھەرىكىتىنى قوللايدۇ.
• بۇغدايسىمان كۆمۈرچەك (Triticeal Cartilage, 麦粒软骨)
  بۇ كىچىك ئېلاستىك كۆمۈرچەك بولۇپ، دائىم قالقان تىل سۆڭەك سىرتقى تەرەپ تارىمۇشى ئىچىدە ئۇچرايدۇ. ئۇنىڭ ئىقتىدارى ئېنىق بولمىسىمۇ، تارىمۇشنى كۈچەيتىش رولى بار دەپ قارىلىدۇ.
• قالقان تىل سۆڭەك سىرتقى تەرەپ تارىمۇشى (Lateral Thyrohyoid Ligament, 甲状舌骨外侧韧带)
  بۇ تارىمۇش قالقانسىمان كۆمۈرچەكنىڭ يۇقىرىقى مۈڭگۈزىنى تىل سۆڭىكىنىڭ چوڭ مۈڭگۈزىگە تۇتاشتۇرىدۇ. ئۇ قالقان تىل سۆڭەك پەردىسىنىڭ ئارقا گىرۋىكىنى قېلىنلاشتۇرۇپ، كىكىرتەكنىڭ يان تەرەپ مۇقىملىقىنى ئاشۇرىدۇ.
• قالقان تىل سۆڭەك ئوتتۇرا تارىمۇشى (Median Thyrohyoid Ligament, 甲状舌骨正中韧带)
  بۇ قېلىن، ئېلاستىك تارىمۇش بولۇپ، قالقانسىمان كۆمۈرچەكنىڭ يۇقىرىقى ئويۇقىنى تىل سۆڭىكىنىڭ ئارقا يۈزىگە تۇتاشتۇرىدۇ. ئۇ قالقان تىل سۆڭەك پەردىسىنىڭ ئوتتۇرا قىسمىنى كۈچەيتىدۇ.
• يۇقىرىقى ئويۇق (Superior Thyroid Notch, 上切迹)
  بۇ قالقانسىمان كۆمۈرچەكنىڭ ئىككى تەخسىسى ئۈستۈنكى قىسمىدا بىرىككەن جايدا شەكىللەنگەن V شەكىللىك ئويۇق. ئەرلەردە بۇ ئويۇق تېخىمۇ چوڭقۇر ۋە روشەن بولىدۇ.
• قالقانسىمان كۆمۈرچەك (Thyroid Cartilage, 甲状软骨)
  بۇ كىكىرتەكتىكى ئەڭ چوڭ كۆمۈرچەك بولۇپ، ئىككى تەخسىدىن تەركىب تاپقان ۋە ئالدى تەرەپتە بىرىكىپ، «ئادەم بوغىزى» (laryngeal prominence) نى ھاسىل قىلىدۇ. ئۇ ئاۋاز پەردىلىرىنى قوغداش ۋە كىكىرتەكنىڭ ئاساسلىق رامكىسىنى تۈزۈشتە ھالقىلىق رول ئوينايدۇ.
• تۆۋەنكى مۈڭگۈز (Inferior Cornu/Horn, 下角)
  بۇ قالقانسىمان كۆمۈرچەكنىڭ تۆۋەنكى ئارقا قىسمىدىكى بىر جۈپ ئۆسۈك بولۇپ، ھالقىسىمان كۆمۈرچەك بىلەن بوغۇم ھاسىل قىلىدۇ. بۇ بوغۇم ئاۋاز پەردىلىرىنىڭ جىددىيلىكىنى تەڭشەشتە مۇھىم رول ئوينايدۇ.
• ھالقىسىمان كۆمۈرچەك يايى (Arch of Cricoid Cartilage, 环状软骨弓)
  بۇ ھالقىسىمان كۆمۈرچەكنىڭ ئالدى ۋە تار قىسمى بولۇپ، ھالقا-قالقان مۇسكۇلىنىڭ بىرىكىش نۇقتىسى ھېسابلىنىدۇ. ئۇ كىكىرتەكنىڭ تۆۋەنكى قىسمىنىڭ ئاساسىنى تەشكىل قىلىدۇ.
• ھالقىسىمان كۆمۈرچەك كاناي تارىمۇشى (Cricotracheal Ligament, 环状软骨气管韧带)
  بۇ تارىمۇش ھالقىسىمان كۆمۈرچەكنىڭ تۆۋەنكى گىرۋىكىنى كاناينىڭ بىرىنچى كۆمۈرچەك ھالقىسىغا تۇتاشتۇرىدۇ. ئۇ كىكىرتەك بىلەن كاناينىڭ ئۆزئارا ئۇلىنىشىنى مۇستەھكەملەيدۇ.
• كاناي كۆمۈرچىكى (Tracheal Cartilage, 气管软骨)
  بۇلار C شەكىللىك بىر قاتار كۆمۈرچەك ھالقىلىرى بولۇپ، كاناينىڭ ئوچۇق تۇرۇشىنى ساقلاپ، ھاۋا ئېقىمىنىڭ راۋان بولۇشىنى كاپالەتلەندۈرىدۇ. ئۇلار كىكىرتەكنىڭ ئاستىغا جايلاشقان.
• ھالقا تارىمۇش (Annular Ligaments of Trachea, 环韧带)
  بۇلار كاناي كۆمۈرچەك ھالقىلىرىنى ئۆزئارا تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان ئېلاستىك توقۇلما. ئۇلار كاناينىڭ ئەۋرىشىملىكى ۋە ئۇزىرىش-قىسقىرىش ئىقتىدارىنى كاپالەتلەندۈرىدۇ.
• ھالقا قالقان تارىمۇشى (Cricothyroid Ligament, 环甲韧带)
  بۇ تارىمۇش ھالقىسىمان كۆمۈرچەك يايى بىلەن قالقانسىمان كۆمۈرچەكنىڭ تۆۋەنكى گىرۋىكىنى تۇتاشتۇرىدۇ. جىددىي ئەھۋالدا نەپەس يولىنى ئېچىش ئۈچۈن كۆپ ئىشلىتىلىدىغان ئورۇن.
• قالقان تىل سۆڭەك پەردىسى (Thyrohyoid Membrane, 甲状舌骨膜)
  بۇ كەڭ، تالالىق پەردە بولۇپ، قالقانسىمان كۆمۈرچەكنىڭ يۇقىرىقى گىرۋىكى بىلەن تىل سۆڭىكىنى تۇتاشتۇرىدۇ. ئۇ كىكىرتەكنى تىل سۆڭىكىگە ئېسىپ، ئۇنىڭ ئورنىنى مۇقىملاشتۇرىدۇ.
• يۇقىرىقى مۈڭگۈز (Superior Cornu/Horn, 上角)
  بۇ قالقانسىمان كۆمۈرچەكنىڭ يۇقىرىقى ئارقا قىسمىدىكى بىر جۈپ ئۇزۇن ئۆسۈك. ئۇ قالقان تىل سۆڭەك سىرتقى تەرەپ تارىمۇشى ئارقىلىق تىل سۆڭىكىگە تۇتىشىدۇ.
• چوڭ مۈڭگۈز (Greater Cornu/Horn, 大角)
  بۇ تىل سۆڭىكىنىڭ ئارقا تەرەپكە سوزۇلغان بىر جۈپ چوڭ ئۆسۈكى. ئۇ نۇرغۇن مۇسكۇل ۋە تارىمۇشلارنىڭ بىرىكىش نۇقتىسى بولۇپ، يۇتۇش ۋە ئاۋاز چىقىرىش ھەرىكەتلىرىگە قاتنىشىدۇ.

كىكىرتەك ئارقا يۈزىدىن كۈزىتىش (Posterior View of Laryngeal Cartilages)

• كىچىك بۇرجەكلىك كۆمۈرچەك (Corniculate Cartilage, 小角软骨)
  بۇ بىر جۈپ كىچىك، كونۇس شەكىللىك ئېلاستىك كۆمۈرچەك بولۇپ، قوشۇقسىمان كۆمۈرچەكنىڭ چوققىسىدا ئولتۇرىدۇ. ئۇلار قوشۇقسىمان كۆمۈرچەكنى ئارقىغا ۋە ئىچىگە قارىتىپ ئۇزارتىدۇ.
• قوشۇقسىمان كۆمۈرچەك (Arytenoid Cartilage, 杓状软骨)
  بۇ بىر جۈپ كىچىك، ئۈچبۇلۇڭلۇق كۆمۈرچەك بولۇپ، ھالقىسىمان كۆمۈرچەك تاختىسىنىڭ ئۈستىدە ئولتۇرىدۇ. ئۇلار ئاۋاز پەردىلىرىنىڭ ھەرىكىتى ۋە جىددىيلىكىنى كونترول قىلىشتىكى ئەڭ مۇھىم قۇرۇلما ھېسابلىنىدۇ.
• ئاۋاز پەردە ئۆسۈكى (Vocal Process, 声带突)
  بۇ قوشۇقسىمان كۆمۈرچەكنىڭ ئالدى بۇرجىكىدىكى ئۆتكۈر ئۆسۈك. ئاۋاز پەردە تارىمۇشى بۇ يەرگە بىرىكىدۇ.
• مۇسكۇل ئۆسۈكى (Muscular Process, 肌突)
  بۇ قوشۇقسىمان كۆمۈرچەكنىڭ يان تەرىپىدىكى كەڭ ئۆسۈك. كىكىرتەكنىڭ مۇھىم مۇسكۇللىرى (ئارقا ۋە يان ھالقا-قوشۇقسىمان مۇسكۇللىرى) بۇ يەرگە بىرىكىدۇ.
• ھالقىسىمان كۆمۈرچەك تاختىسى (Lamina of Cricoid Cartilage, 环状软骨板)
  بۇ ھالقىسىمان كۆمۈرچەكنىڭ ئارقا قىسمىدىكى كەڭ ۋە تۈز قىسمى. ئۇ قوشۇقسىمان كۆمۈرچەكلەر بىلەن بوغۇم ھاسىل قىلىپ، كىكىرتەكنىڭ ئارقا تېمىنى تەشكىل قىلىدۇ.
• پەردىلىك تام دىۋارى (Membranous Wall, 膜壁)
  بۇ كاناينىڭ ئارقا تېمىنى تەشكىل قىلىدىغان سىلىق مۇسكۇل ۋە بىرىكتۈرگۈچى توقۇلمىدىن تۈزۈلگەن قۇرۇلما. ئۇ قىزىلئۆڭگەچنىڭ كېڭىيىشىگە ۋە يۆتەلگەندە ھاۋا ئېقىمىنى تېزلىتىشكە ياردەم بېرىدۇ.
• ھالقا-قوشۇقسىمان كۆمۈرچەك ئارقا تارىمۇشى (Posterior Cricoarytenoid Ligament, 环杓后韧带)
  بۇ تارىمۇش ھالقىسىمان كۆمۈرچەك بىلەن قوشۇقسىمان كۆمۈرچەكنى ئارقا تەرەپتىن تۇتاشتۇرۇپ، بوغۇمنى مۇستەھكەملەيدۇ. ئۇ قوشۇقسىمان كۆمۈرچەكنىڭ ھەددىدىن زىيادە ئالدىغا يۆتكىلىشىنىڭ ئالدىنى ئالىدۇ.
• قالقان-كىكىرتەك قاپقاق كۆمۈرچەك تارىمۇشى (Thyroepiglottic Ligament, 甲状会厌韧带)
  بۇ تارىمۇش كىكىرتەك قاپقاق كۆمۈرچىكىنىڭ «سېپى» نى قالقانسىمان كۆمۈرچەكنىڭ ئىچكى يۈزىگە بېكىتىدۇ. ئۇ كىكىرتەك قاپقاق كۆمۈرچىكىنىڭ ئورنىنى مۇقىملاشتۇرىدۇ.

كىكىرتەك قۇرۇلمىسىنىڭ ئىقتىدارى ۋە كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى

كىكىرتەكنىڭ كۆمۈرچەكلىرى ۋە تارىمۇشلىرى بىرلىكتە ئىنتايىن مۇرەككەپ ۋە نازۇك بىر مېخانىزىمنى ھاسىل قىلىدۇ. بۇ قۇرۇلمىلارنىڭ ھەر بىرىنىڭ ئۆزىگە خاس رولى بار بولۇپ، ئۇلارنىڭ ماسلىشىپ ئىشلىشى كىشىنىڭ نورمال ھاياتىي پائالىيەتلىرى ئۈچۈن زۆرۈر.

ئاۋاز چىقىرىش :
ئاۋاز پەردىلىرىنىڭ جىددىيلىكى ۋە ئورنىنى ئۆزگەرتىش ئارقىلىق ئاۋازنىڭ يۇقىرى-تۆۋەنلىكى ۋە سۈپىتى كونترول قىلىنىدۇ.

• قالقانسىمان كۆمۈرچەك بىلەن ھالقىسىمان كۆمۈرچەك ئوتتۇرىسىدىكى ھەرىكەت ئاۋاز پەردىلىرىنى تارتىپ جىددىيلەشتۈرىدۇ ياكى بوشىتىدۇ، بۇ ئاۋازنىڭ يۇقىرى-تۆۋەنلىكىنى بەلگىلەيدۇ.
• قوشۇقسىمان كۆمۈرچەكلەرنىڭ ئايلىنىشى ۋە سىيرىلىشى ئاۋاز پەردىلىرىنى بىر-بىرىگە يېقىنلاشتۇرىدۇ (adduction) ياكى يىراقلاشتۇرىدۇ (abduction). ئاۋاز چىقارغاندا يېقىنلىشىدۇ، نەپەس ئالغاندا يىراقلىشىدۇ.

نەپەس يولىنى قوغداش:
يۇتۇش جەريانىدا، كىكىرتەكنىڭ بىر پۈتۈن ھالدا يۇقىرىغا ۋە ئالدىغا ھەرىكەت قىلىشى، ھەمدە كىكىرتەك قاپقاق كۆمۈرچىكىنىڭ كىكىرتەك كىرىش ئېغىزىنى يېپىشى نەپەس يولىنى ئۈنۈملۈك قوغدايدۇ. بۇ ھەرىكەتلەرنىڭ ھەممىسى كىكىرتەك كۆمۈرچەكلىرىنىڭ ھەرىكىتى ۋە مۇناسىۋەتلىك تارىمۇش، مۇسكۇللارنىڭ ماسلىشىشىغا باغلىق. ئەگەر بۇ جەرياندا مەسىلە كۆرۈلسە، يېمەكلىك نەپەس يولىغا كىرىپ، ئۆپكە ياللۇغى (aspiration pneumonia) كەلتۈرۈپ چىقىرىشى مۇمكىن.

نەپەسلىنىش :
تىنىچ ھالەتتىكى نەپەسلىنىشتە، ئاۋاز پەردىلىرى ئارىلىقى (glottis) ئوچۇق بولۇپ، ھاۋانىڭ كىرىپ-چىقىشىغا يول قويىدۇ. بۇ قوشۇقسىمان كۆمۈرچەكلەرنىڭ ئورنى تەرىپىدىن كونترول قىلىنىدۇ. نەپەس يولى تارىيىپ كەتكەن ئەھۋاللاردا، مەسىلەن، كىكىرتەك ئىششىقى ياكى يات جىسىم سەۋەبىدىن، نەپەس قىيىنلىشىش كېلىپ چىقىدۇ.

كلىنىكىلىق مۇناسىۋىتى:
كىكىرتەك قۇرۇلمىلىرىنىڭ زەخىملىنىشى، ياللۇغلىنىشى ياكى ئۆسمىسى ئاۋاز پۈتۈپ قېلىش، نەپەس قىيىنلىشىش ۋە يۇتۇشتا قىينىلىش قاتارلىق ئالامەتلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. دوختۇرلار كىكىرتەك ئەينىكى (laryngoscopy) ئارقىلىق بۇ قۇرۇلمىلارنى بىۋاسىتە كۆزىتىپ، دىئاگنوز قويالايدۇ. جىددىي نەپەس قىيىنلاشقاندا، ھالقا-قالقان تارىمۇشىنى تېشىپ (cricothyrotomy) جىددىي قۇتقۇزۇش ئېلىپ بېرىلىدۇ، چۈنكى بۇ ئورۇن تېرىگە يېقىن ھەم قان تومۇرلار ئاز.

خۇلاسىلىگەندە، كىكىرتەكنىڭ كۆمۈرچەك ۋە تارىمۇشلىرى ئادەم بەدىنىدىكى ئىنتايىن مۇھىم ۋە مۇرەككەپ قۇرۇلمىلار بولۇپ، ئۇلارنىڭ نورمال ئىقتىدارى بىزنىڭ كۈندىلىك تۇرمۇشىمىز ۋە ساغلاملىقىمىز ئۈچۈن ھالقىلىق ئەھمىيەتكە ئىگە.