كۆز ئالمىسىنىڭ قان بىلەن تەمىنلىنىشى ۋە قايتا يىغىلىشى ئاناتومىيىسى

كۆزنىڭ ھاياتلىق يولى: كۆز ئالمىسىنىڭ قان بىلەن تەمىنلىنىشى ۋە قايتا يىغىلىشى

كۆز ئىنسان بەدىنىدىكى مېتابولىزمى ئەڭ كۈچلۈك ئەزالارنىڭ بىرى بولۇپ، ئۇنىڭ نورمال كۆرۈش فۇنكسىيەسىنى ساقلاش ئۈچۈن ئۈزلۈكسىز ۋە مول ئوكسىگېن ھەم ئوزۇقلۇققا ئېھتىياجى بار. بۇ ئېھتىياجنى كۆز ئالمىسى ئىچى ۋە سىرتىغا تارالغان ئىنتايىن مۇرەككەپ ۋە نازۇك قان تومۇر تورى قامدايدۇ. بۇ قان تومۇر سىستېمىسى ئوكسىگېن ۋە ئوزۇقلۇققا باي ئارتېرىيە قېنىنى كۆزنىڭ ھەر بىر قىسمىغا يەتكۈزۈپ بېرىش بىلەن بىر ۋاقىتتا، مېتابولىزم قالدۇقلىرى ۋە كاربون تۆت ئوكسىدقا تولغان ۋېنا قېنىنى قايتۇرۇپ ئېلىپ كېتىشكە مەسئۇل.

بۇ ماقالىدە، بىز كۆز ئالمىسىنىڭ قان بىلەن تەمىنلىنىشى ۋە ۋېنالارنىڭ قايتا يىغىلىشىنى كۆرسىتىپ بېرىدىغان مودىل رەسىم ئارقىلىق، بۇ ھاياتلىق يولىنىڭ تۈزۈلۈشى ۋە فۇنكسىيەسىنى چوڭقۇرلاپ تونۇشتۇرىمىز. ھەر بىر قان تومۇر ۋە مۇناسىۋەتلىك قۇرۇلمىلارنىڭ ئاتالغۇلىرىنى ۋە ئۇلارنىڭ فىزىئولوگىيەلىك رولىنى شەرھىلەش ئارقىلىق، كۆز ساغلاملىقى ئۈچۈن قان ئايلىنىشنىڭ قانچىلىك مۇھىملىقىنى ئايدىڭلاشتۇرىمىز.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

كۆز ئالمىسى ئارتېرىيە بىلەن تەمىنلىنىش ۋە ۋېنالارنىڭ قايتا يىغىش مودىل رەسىمى
(Schematic diagram of Arterial Supply and Venous Drainage of the Eyeball, 眼球动脉供应及静脉回流模式图)

بۇ مودىل رەسىم كۆز ئالمىسىنىڭ ئوزۇقلىنىشى ۋە مېتابولىزمىنىڭ ئاساسى بولغان قان ئايلىنىش سىستېمىسىنى ئومۇمىيۈزلۈك كۆرسىتىپ بېرىدۇ. ئۇ كۆز ئارتېرىيەسىنىڭ قانداق قىلىپ كۆرۈش تورلۇق پەردە مەركىزىي ئارتېرىيەسى ۋە كىرپىكسىمان ئارتېرىيەلەرگە بۆلۈنۈپ، كۆزنىڭ ئوخشىمىغان قاتلاملىرىنى (كۆرۈش تورلۇق پەردە، قان تومۇرلۇق پەردە، رەڭدار پەردە قاتارلىقلار) قان بىلەن تەمىنلەيدىغانلىقىنى ئېنىق نامايان قىلىدۇ. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، ئۇ ۋېنا قېنىنىڭ قاينام ۋېنالىرى ۋە كۆرۈش تورلۇق پەردە مەركىزىي ۋېناسى ئارقىلىق يىغىلىپ، كۆز ئالمىسىدىن چىقىپ كېتىش جەريانىنى تەسۋىرلەيدۇ. بۇ مۇرەككەپ تورنىڭ ھەر قانداق بىر ھالقىسىدا مەسىلە كۆرۈلۈشى ئېغىر كۆرۈش توسالغۇسىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.

مۈڭگۈز پەردە (Cornea, 角膜)
بۇ كۆز ئالمىسىنىڭ ئەڭ ئالدىدىكى سۈزۈك قۇرۇلما بولۇپ، ئۆزىدە قان تومۇر بولمايدۇ. ئۇ ئوكسىگېن ۋە ئوزۇقلۇقنى كۆز سۇيۇقلۇقى ۋە ھاۋادىن بىۋاسىتە قوبۇل قىلىدۇ.

كۆز ئېقى ۋېنا سىنۇسى (كاۋىكى) (Scleral Venous Sinus / Canal of Schlemm, 巩膜静脉窦)
بۇ مۈڭگۈز پەردە بىلەن كۆز ئېقى تۇتاشقان جايدىكى ئايلانما شەكىللىك قانال. ئۇ كۆز سۇيۇقلۇقىنى قايتا سۈمۈرۈپ، كۆز ئىچى بېسىمىنى نورمال دائىرىدە ساقلايدۇ.

بىرىكتۈرگۈچى پەردە ئالدى ئارتېرىيىسى (Anterior Conjunctival Artery, 结膜前动脉)
بۇ كىرپىكسىمان ئالدى ئارتېرىيەسىنىڭ تارمىقى بولۇپ، مۈڭگۈز پەردە گىرۋىكىگە يېقىن بىرىكتۈرگۈچى پەردىنى قان بىلەن تەمىنلەيدۇ. كۆز يۈزى ياللۇغلانغاندا بۇ تومۇرلار كېڭىيىپ، كۆزنىڭ قىزىرىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.

بىرىكتۈرگۈچى پەردە ئارقا ئارتېرىيىسى (Posterior Conjunctival Artery, 结膜后动脉)
بۇ ياش ئارتېرىيەسىنىڭ تارمىقى بولۇپ، قاپاق ۋە كۆز ئالمىسى بىرىكتۈرگۈچى پەردىسىنىڭ كۆپ قىسمىنى قان بىلەن تەمىنلەيدۇ.

كىرپىكسىمان ئالدى ئارتېرىيىسى (Anterior Ciliary Artery, 睫前动脉)
بۇ كۆز مۇسكۇللىرىنىڭ ئارتېرىيەلىرىدىن كەلگەن تارماقلار بولۇپ، كۆز ئېقىنى تېشىپ ئۆتۈپ، كىرپىكسىمان گەۋدە ۋە رەڭدار پەردىنى قان بىلەن تەمىنلەيدۇ.

كۆز ئېقى سىرتقى ئارتېرىيىسى (Episcleral Artery, 巩膜外动脉)
بۇ كۆز ئېقىنىڭ يۈزىدىكى نېپىز توقۇلمىنى قان بىلەن تەمىنلەيدىغان كىچىك ئارتېرىيەلەر. ئۇلار كىرپىكسىمان ئالدى ئارتېرىيەسىدىن تارمىقلىنىدۇ.

كۆز ئېقى سىرتقى ۋېناسى (Episcleral Vein, 巩膜外静脉)
بۇ كۆز سۇيۇقلۇقىنى يىغىپ كەلگەن سۇ ۋېنالىرى ۋە كۆز ئېقى يۈزىدىكى قايتقان قاننى يىغىدىغان ۋېنالار.

قاينام ۋېنالىرى (Vortex Veins / Vorticose Veins, 涡静脉)
بۇلار ئادەتتە تۆت (ياكى ئۇنىڭدىن كۆپ) چوڭ ۋېنا بولۇپ، قان تومۇرلۇق پەردە، كىرپىكسىمان گەۋدە ۋە رەڭدار پەردىدىن كەلگەن قاننىڭ كۆپ قىسمىنى يىغىدۇ. ئۇلار كۆز ئېقىنى قىيپاش تېشىپ ئۆتۈپ، كۆز ئالمىسىدىن چىقىدۇ.

كىرپىكسىمان ئارقا ئۇزۇن ئارتېرىيە (Long Posterior Ciliary Artery, 睫后长动脉)
بۇ ئادەتتە ئىككى تال ئارتېرىيە بولۇپ، كۆز ئېقىنى تېشىپ ئۆتۈپ ئالدىغا قاراپ مېڭىپ، كىرپىكسىمان گەۋدە ۋە رەڭدار پەردىنى قان بىلەن تەمىنلەيدۇ.

كىرپىكسىمان ئارقا قىسقا ئارتېرىيە (Short Posterior Ciliary Artery, 睫后短动脉)
بۇلار 10-20 تال ئىنچىكە ئارتېرىيە بولۇپ، كۆرۈش نېرۋىسى ئەتراپىدىن كۆز ئېقىنى تېشىپ ئۆتۈپ، قان تومۇرلۇق پەردىنى قان بىلەن تەمىنلەيدۇ.

كۆرۈش نېرۋا غىلابى قان تومۇرلىرى (Vessels of the Optic Nerve Sheath, 视神经鞘血管)
بۇ كۆرۈش نېرۋىسىنى ئوراپ تۇرغان غىلاپلارنى قان بىلەن تەمىنلەيدىغان كىچik قان تومۇرلار.

كۆرۈش تورلۇق پەردە مەركەز ئارتېرىيىسى (Central Retinal Artery, 视网膜中央动脉)
بۇ كۆز ئارتېرىيەسىنىڭ بىر مۇھىم تارمىقى بولۇپ، كۆرۈش نېرۋىسىنىڭ ئىچىدىن ئۆتۈپ، كۆرۈش تورلۇق پەردىنىڭ ئىچكى قاتلاملىرىنى قان بىلەن تەمىنلەيدۇ. ئۇ بىر ئۇچلۇق ئارتېرىيە بولۇپ، توسۇلۇپ قالسا كۆرۈش قۇۋۋىتىگە ئېغىر زىيان سالىدۇ.

كۆرۈش تورلۇق پەردە مەركەز ۋىناسى (Central Retinal Vein, 视网膜中央静脉)
بۇ كۆرۈش تورلۇق پەردىدىن كەلگەن ئوكسىگېنسىز قاننى يىغىپ، كۆرۈش نېرۋىسى بىلەن بىللە كۆزدىن چىقىپ كېتىدۇ.

كۆز ئېقى (Sclera, 巩膜)
بۇ كۆز ئالمىسىنىڭ سىرتقى قەۋىتىنى تەشكىل قىلىدىغان ئاق، قاتتىق تالالىق توقۇلما. ئۇ كۆز ئالمىسىنىڭ شەكلىنى ساقلايدۇ ۋە ئىچكى قۇرۇلمىلارنى قوغدايدۇ.

قان تومۇرلۇق پەردە (Choroid, 脉络膜)
بۇ كۆز ئېقى بىلەن كۆرۈش تورلۇق پەردە ئارىسىدىكى قان تومۇرلارغا مول قاتلام. ئۇنىڭ ئاساسلىق رولى كۆرۈش تورلۇق پەردىنىڭ سىرتقى قاتلاملىرىنى ئوكسىگېن ۋە ئوزۇقلۇق بىلەن تەمىنلەش.

كۆرۈش تورلۇق پەردە كۆرۈش قىسمى (Photosensitive part of the Retina, 视网膜视部)
بۇ كۆرۈش تورلۇق پەردىنىڭ يورۇقلۇقنى سېزىدىغان ھۈجەيرىلەر (تاياقچىسىمان ۋە مخروطسىمان ھۈجەيرىلەر) جايلاشقان قىسمى. ئۇ يورۇقلۇق سىگنالىنى نېرۋا ئېلېكتر سىگنالىغا ئايلاندۇرىدۇ.

كۆرۈش تورلۇق پەردە قان تومۇرلىرى (Retinal Vessels, 视网膜血管)
بۇ كۆرۈش تورلۇق پەردە مەركىزىي ئارتېرىيەسى ۋە ۋېناسىنىڭ كۆرۈش تورلۇق پەردە يۈزىدىكى تارماقلىرى. دوختۇرلار كۆز تېگىنى تەكشۈرگەندە بىۋاسىتە كۆزىتەلەيدىغان بىردىنبىر قان تومۇرلاردۇر.

قان تومۇرلۇق پەردە قىل قان تومۇرلىرى (Choriocapillaris, 脉络膜毛细血管)
بۇ قان تومۇرلۇق پەردىنىڭ ئەڭ ئىچكى قاتلىمىدىكى زىچ قىل قان تومۇر تورى. ئۇ كۆرۈش تورلۇق پەردىنىڭ سىرتقى قاتلاملىرىغا ئوزۇقلۇق يەتكۈزۈشتە ھالقىلىق رول ئوينايدۇ.

كىرپىكسىمان ئۆسۈك قان تومۇرلىرى (Vessels of Ciliary Processes, 睫状突血管)
بۇ كىرپىكسىمان گەۋدىدىكى ئۆسۈكچىلەر ئىچىدىكى قان تومۇرلار. ئۇلار قان پلازمىسىنى سۈزۈپ، كۆز سۇيۇقلۇقىنى ئىشلەپچىقىرىدۇ.

رەڭدار پەردە قان تومۇرلىرى (Iris Vessels, 虹膜血管)
بۇ رەڭدار پەردىنى قان بىلەن تەمىنلەيدىغان قان تومۇرلار. ئۇلار رەڭدار پەردىنىڭ رەڭگى ۋە فۇنكسىيەسىنى ساقلاشقا ياردەم بېرىدۇ.

رەڭدار پەردە ئارتېرىيە چوڭ ھالقىسى (Major Arterial Circle of the Iris, 虹膜动脉大环)
بۇ كىرپىكسىمان ئارقا ئۇزۇن ئارتېرىيە بىلەن كىرپىكسىمان ئالدى ئارتېرىيەسىنىڭ بىرلىشىشىدىن ھاسىل بولغان ئارتېرىيە ھالقىسى. ئۇ رەڭدار پەردە ۋە كىرپىكسىمان گەۋدىنى قان بىلەن تەمىنلەيدىغان ئاساسلىق مەنبە.

كۆز قان ئايلىنىشىنىڭ كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى

كۆز ئالمىسىنىڭ قان بىلەن تەمىنلىنىشى ئىككى مۇستەقىل ئەمما بىر-بىرى بىلەن مۇناسىۋەتلىك سىستېمىغا ئايرىلىدۇ: كۆرۈش تورلۇق پەردە قان ئايلىنىشى ۋە قىزىل گۈل پەردە (Uvea) قان ئايلىنىشى. بىرىنچىسى كۆرۈش تورلۇق پەردىنىڭ ئىچكى قاتلاملىرىنى، ئىككىنچىسى كۆرۈش تورلۇق پەردىنىڭ سىرتقى قاتلاملىرى، قان تومۇرلۇق پەردە، كىرپىكسىمان گەۋدە ۋە رەڭدار پەردىنى تەمىنلەيدۇ. بۇ نازۇك قان ئايلىنىش سىستېمىسىنىڭ ھەر قانداق يېرىدە كېسەللىك پەيدا بولسا، كۆرۈش قۇۋۋىتىگە ئېغىر تەسىر يېتىدۇ.

كۆز قان تومۇر كېسەللىكلىرى كۆپ ئۇچرايدىغان كۆرۈش قۇۋۋىتىنىڭ ناچارلىشىش سەۋەبلىرىنىڭ بىرى. بۇ كېسەللىكلەر كۆپىنچە پۈتۈن بەدەن سىستېمىلىق كېسەللىكلەرنىڭ كۆزدىكى ئىپادىسى سۈپىتىدە نامايان بولىدۇ. مەسىلەن:

• دىئابېتلىق كۆرۈش تور پەردە كېسەللىكى (Diabetic Retinopathy): يۇقىرى قان شېكىرى كۆرۈش تورلۇق پەردىدىكى كىچىك قان تومۇرلارنى بۇزۇپ، قان سىڭىپ چىقىش، ئىششىق ۋە يېڭى قان تومۇرلارنىڭ ئۆسۈشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
• كۆرۈش تورلۇق پەردە ئارتېرىيەسىنىڭ توسۇلۇشى (Retinal Artery Occlusion): بۇ «كۆزدىكى سەكتە» دەپمۇ ئاتىلىدۇ، ئارتېرىيە توسۇلۇپ قېلىپ، كۆرۈش تورلۇق پەردىگە قان يېتىشمەي، تۇيۇقسىز، ئاغرىقسىز كۆرۈش قۇۋۋىتى يوقىلىشنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
• گلاۋكوما (Glaucoma): گەرچە بىۋاسىتە قان تومۇر كېسىلى بولمىسىمۇ، يۇقىرى كۆز بېسىمى كۆرۈش نېرۋىسى باش قىسمىدىكى قان ئايلىنىشنى قىسىپ، نېرۋا تالالىرىنىڭ ئۆلۈشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
• يۇقىرى قان بېسىملىق كۆرۈش تور پەردە كېسەللىكى (Hypertensive Retinopathy): ئۇزۇن مۇددەتلىك يۇقىرى قان بېسىمى كۆرۈش تورلۇق پەردە ئارتېرىيەلىرىنىڭ تارىيىشى ۋە قېتىشىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.

شۇڭلاشقا، كۆز ساغلاملىقىنى قوغداش ئۈچۈن، پۈتۈن بەدەن ساغلاملىقىغا، بولۇپمۇ قان بېسىمى، قان شېكىرى ۋە قان ياغلىرىنى كونترول قىلىشقا ئالاھىدە ئەھمىيەت بېرىش كېرەك. قەرەللىك كۆز تەكشۈرتۈش ئارقىلىق، قان تومۇرلاردىكى دەسلەپكى ئۆزگىرىشلەرنى بالدۇر بايقاپ، ۋاقتىدا داۋالىنىش ئارقىلىق، كۆرۈش قۇۋۋىتىگە كېلىدىغان ئېغىر زىياننىڭ ئالدىنى ئالغىلى بولىدۇ.