مېڭە ئارىلى ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشى

مېڭە ئارىلى : ھېسسىيات ۋە ئۆزلۈك-ئاڭنىڭ يوشۇرۇن مەركىزى

چوڭ مېڭە ئىنسان بەدىنىدىكى ئەڭ مۇرەككەپ ۋە سىرلىق ئەزا بولۇپ، ئۇنىڭ پوستلاق قەۋىتى ئادەتتە پىشانە، چوققا، چىكە ۋە گەجگە ياپراقلىرىدىن ئىبارەت تۆت چوڭ ياپراققا بۆلۈنىدۇ. ئەمما بۇلارنىڭ ئارىسىدا، يان ئېرىقچىنىڭ (Sylvian fissure) چوڭقۇر قاتلىمىغا يوشۇرۇنغان بەشىنچى بىر ياپراق بار، ئۇ بولسىمۇ «مېڭە ئارىلى» ياكى «ئارال پوستلاق قەۋىتى» (Insular Cortex) دەپ ئاتىلىدۇ. ئۇنىڭ يوشۇرۇن ئورنى سەۋەبىدىن ئۇزۇن مۇددەت كىشىلەرنىڭ دىققىتىنى تارتمىغان بولسىمۇ، زامانىۋى نېرۋا ئىلمى تەتقىقاتلىرى ئۇنىڭ ھېسسىيات، ئاڭ، بەدەن سېزىمى ۋە ئىجتىمائىي بىلىش قاتارلىق نۇرغۇنلىغان ھالقىلىق فۇنكسىيەلەردە مۇھىم رول ئوينايدىغانلىقىنى ئىسپاتلىدى.

بۇ ماقالىدە، بىز چوڭ مېڭىنىڭ بۇ «يوشۇرۇن ئارىلى» نىڭ ئاناتومىيەلىك قۇرۇلمىسىنى، ئۇنى ئوراپ تۇرغان مېڭە ياپراقلىرى بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىنى رەسىمگە بىرلەشتۈرۈپ تەپسىلىي تونۇشتۇرىمىز. ئارال پوستلاق قەۋىتىنىڭ ھەر بىر قىسمىنىڭ ئورنى ۋە فۇنكسىيەسىنى چۈشەندۈرۈش ئارقىلىق، ئوقۇرمەنلەرنىڭ ئىنسانلارنىڭ سۇبيېكتىپ ھېس-تۇيغۇلىرى ۋە ئۆزلۈك-ئاڭىنىڭ قانداق شەكىللىنىدىغانلىقى ھەققىدىكى چۈشەنچىسىنى چوڭقۇرلاشتۇرۇشنى مەقسەت قىلىمىز.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

ئاساسلىق قۇرۇلما تونۇشتۇرۇشى

1. مېڭە ئارىلى (Insular Cortex / Insula, 脑岛)

مېڭە ئارىلى چوڭ مېڭە يېرىم شارىنىڭ يان تەرىپىدىكى يان ئېرىقچىنىڭ (سىلۋىيان يېرىقى) ئىچكى قىسمىغا چوڭقۇر جايلاشقان پوستلاق قەۋىتى رايونىدۇر. ئۇ سىرتتىن قارىغاندا كۆرۈنمەيدۇ، چۈنكى ئۇنى پىشانە، چوققا ۋە چىكە ياپراقلىرىنىڭ بىر قىسىملىرى (بۇلار «قاپقاق» ياكى operculum دەپ ئاتىلىدۇ) قاپلاپ تۇرىدۇ. مېڭە ئارىلى بەدەننىڭ ئىچكى ھالىتىنى ھېس قىلىش (interoception)، ھېسسىياتنى بىر تەرەپ قىلىش (بولۇپمۇ يىرگىنىش ۋە ھېسداشلىق)، ئاغرىق سېزىمى، تەم سەزگۈسى ۋە ئۆزلۈك-ئاڭنى شەكىللەندۈرۈشتە ھالقىلىق رول ئوينايدىغان كۆپ فۇنكسىيەلىك بىر مەركەز ھېسابلىنىدۇ.

ھەر بىر قۇرۇلمىنىڭ تەپسىلىي چۈشەندۈرۈلۈشى

• پىشانە ياپرىقى (Frontal Lobe, 额叶)
  چوڭ مېڭىنىڭ ئالدىنقى قىسمىغا جايلاشقان بولۇپ، پىلانلاش، قارار چىقىرىش ۋە ھەرىكەتنى كونترول قىلىشقا مەسئۇل. ئۇنىڭ بىر قىسمى مېڭە ئارىلىنى ئۈستىدىن قاپلاپ تۇرىدىغان «قاپقاق» (operculum) نى ھاسىل قىلىدۇ.
• ئارال ھالقىسىمان ئېرىقچىسى (Circular Sulcus of Insula, 岛环状沟)
  بۇ ئېرىقچە مېڭە ئارىلىنىڭ ئەتراپىنى بويلاپ ئوراپ تۇرىدۇ. ئۇ مېڭە ئارىلىنى ئۇنى قاپلاپ تۇرغان پىشانە، چوققا ۋە چىكە ياپراقلىرىدىن ئايرىپ تۇرىدىغان ئاناتومىيەلىك چېگرا ھېسابلىنىدۇ.
• ئارال قىسقا بۈدرىسى (Short Gyri of Insula, 岛短回)
  مېڭە ئارىلىنىڭ ئالدىنقى، چوڭراق قىسمىغا جايلاشقان بىر نەچچە كىچىك بۈدرە. بۇ رايون ئاساسلىقى ھېسسىيات، ئىجتىمائىي بىلىش ۋە تەم سەزگۈسى قاتارلىق فۇنكسىيەلەر بىلەن مۇناسىۋەتلىك.
• ئارال مەركىزىي ئېرىقچىسى (Central Sulcus of Insula, 岛中央沟)
  بۇ ئېرىقچە مېڭە ئارىلىنى ئالدىنقى قىسمىدىكى قىسقا بۈدرىلەر ۋە كەينى قىسمىدىكى ئۇزۇن بۈدرىدىن ئايرىپ تۇرىدۇ. ئۇ مېڭە ئارىلىنىڭ فۇنكسىيەلىك رايونلىرىنى ئايرىشتىكى مۇھىم بەلگە.
• ئارال بوسۇغىسى (Limen Insulae, 岛阈)
  مېڭە ئارىلىنىڭ ئەڭ ئالدىنقى-تۆۋەنكى قىسمىدىكى كىچىك رايون. ئۇ مېڭە ئارىلى بىلەن پىشانە ۋە چىكە ياپراقلىرىنىڭ ئۆزئارا تۇتىشىدىغان جايى بولۇپ، پۇراش سېزىمى بىلەن مۇناسىۋەتلىك دەپ قارىلىدۇ.
• چىكە ياپرىقى (Temporal Lobe, 颞叶)
  چوڭ مېڭىنىڭ يان تەرەپ، قۇلاققا يېقىن قىسمىغا جايلاشقان. ئۇ ئاڭلاش، ئەستە تۇتۇش ۋە تىل چۈشىنىش فۇنكسىيەلىرىگە مەسئۇل بولۇپ، ئۇنىڭ بىر قىسمىمۇ مېڭە ئارىلىنىڭ قاپقىقىنى تەشكىل قىلىدۇ.
• گەجگە ياپراق (Occipital Lobe, 枕叶)
  چوڭ مېڭىنىڭ ئەڭ كەينى قىسمىغا جايلاشقان بولۇپ، ئاساسلىق فۇنكسىيەسى كۆرۈش ئۇچۇرلىرىنى بىر تەرەپ قىلىش. گەرچە ئۇ مېڭە ئارىلىنى بىۋاسىتە قاپلاپ تۇرمىسىمۇ، مېڭىنىڭ ئومۇمىي قۇرۇلمىسىدا ئۇنىڭ كەينى تەرىپىگە توغرا كېلىدۇ.
• ئارال ئۇزۇن بۈدرىسى (Long Gyrus of Insula, 岛长回)
  مېڭە ئارىلىنىڭ كەينى قىسمىغا جايلاشقان ئۇزۇنراق بىر ياكى ئىككى بۈدرە. بۇ رايون ئاساسلىقى بەدەن سېزىمى، ئاغرىق، تېمپېراتۇرا ۋە ئاڭلاش ئۇچۇرلىرىنى بىر تەرەپ قىلىشقا قاتنىشىدۇ.
• چوققا ياپراق (Parietal Lobe, 顶叶)
  پىشانە ياپرىقىنىڭ كەينى، گەجگە ياپرىقىنىڭ ئالدىغا جايلاشقان. ئۇ بەدەن سېزىمى، بوشلۇق تۇيغۇسى ۋە يول باشلاشنى باشقۇرىدىغان مۇھىم رايون بولۇپ، ئۇنىڭ بىر قىسمىمۇ مېڭە ئارىلىنى يېپىپ تۇرىدۇ.

مېڭە ئارىلى گەرچە چوڭقۇرغا يوشۇرۇنغان بولسىمۇ، ئۇ ئىنسانلارنىڭ سۇبيېكتىپ كەچۈرمىشلىرىنى شەكىللەندۈرۈشتىكى يادرولۇق مەركەزلەرنىڭ بىرىدۇر. ئۇ بەدەننىڭ ھەرقايسى جايلىرىدىن كەلگەن سىگناللارنى (يۈرەك سوقۇشى، نەپەس ئېلىش، ئاچلىق ھېسسىياتى دېگەندەك) بىرىكتۈرۈپ، بىزگە ئۆزىمىزنىڭ فىزىئولوگىيەلىك ھالىتىمىز ھەققىدە ئاڭلىق تۇيغۇ بېرىدۇ. بۇ جەريان «ئىچكى سېزىم» (interoception) دەپ ئاتىلىدۇ ھەمدە ھېسسىياتلىق كەچۈرمىشلەرنىڭ ئاساسى ھېسابلىنىدۇ. قورقۇنچنى ھېس قىلغاندا يۈرىكىمىزنىڭ تېز سوقۇشى، جىددىيلەشكەندە ئاشقىزنىمىزنىڭ بىئارام بولۇشى دەل مېڭە ئارىلىنىڭ بۇ سىگناللارنى ھېسسىيات بىلەن باغلىشىنىڭ نەتىجىسىدۇر.

تەتقىقاتلار مېڭە ئارىلىنىڭ ئىككى چوڭ فۇنكسىيەلىك قىسىمغا بۆلۈنىدىغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ: ئالدىنقى مېڭە ئارىلى (anterior insula) ۋە كەينى مېڭە ئارىلى (posterior insula).

• ئالدىنقى مېڭە ئارىلى: بۇ رايون تېخىمۇ مۇرەككەپ فۇنكسىيەلەرگە مەسئۇل. ئۇ ھېسسىيات (بولۇپمۇ يىرگىنىش، خۇشاللىق، قايغۇ)، ھېسداشلىق (باشقىلارنىڭ ئازابىنى ھېس قىلىش)، ئۆزلۈك-ئاڭ ۋە ئىجتىمائىي قارار چىقىرىش قاتارلىقلار بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك. مەسىلەن، بىرەر بۇزۇلۇپ كەتكەن يېمەكلىكنى كۆرگەندە كۆڭلىمىزنىڭ ئېلىشىشى دەل ئالدىنقى مېڭە ئارىلىنىڭ ئاكتىپلىشىشىدىن بولىدۇ.
• كەينى مېڭە ئارىلى: بۇ رايون ئاساسلىقى بەدەننىڭ دەسلەپكى سېزىم ئۇچۇرلىرىنى قوبۇل قىلىش ۋە بىر تەرەپ قىلىشقا مەسئۇل. بۇ ئاغرىق، تېمپېراتۇرا، تېگىشىش ۋە بەدەننىڭ ئىچكى ھالىتى (مەسىلەن، قان بېسىمى) قاتارلىق ئۇچۇرلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.

مېڭە ئارىلىنىڭ فۇنكسىيەسىنىڭ نورمالسىزلىقى بىر قاتار نېرۋا ۋە روھىي كېسەللىكلەر بىلەن مۇناسىۋەتلىك. مەسىلەن، تەشۋىشلىنىش كېسەللىكى، روھىي چۈشكۈنلۈك، خۇمار كېسەللىكى ۋە يېمەك-ئىچمەك قالايمىقانچىلىقى قاتارلىق ئەھۋاللاردا مېڭە ئارىلىنىڭ پائالىيىتىدە ئۆزگىرىش كۆرۈلىدۇ. شۇڭا، بۇ رايوننى چوڭقۇر تەتقىق قىلىش بۇ خىل كېسەللىكلەرنى داۋالاشتا يېڭى چارە-ئاماللار بىلەن تەمىنلىشى مۇمكىن.

مېڭە ئارىلى پەقەت يوشۇرۇن بىر پوستلاق قەۋىتىلا ئەمەس، بەلكى بىزنىڭ تاشقى دۇنيانى ۋە ئىچكى ھالىتىمىزنى قانداق ھېس قىلىشىمىزنى، شۇنداقلا بىزنىڭ كىملىكىمىزنى بەلگىلەيدىغان «ئۆزلۈك» تۇيغۇسىنى شەكىللەندۈرىدىغان ھالقىلىق بىر مەركەزدۇر. ئۇنىڭ سىرىنى ئېچىش ئىنسان ئېڭىنىڭ سىرىنى ئېچىش بىلەن باراۋەر.