مېڭە تۈۋىدىكى ئارتېرىيىلەر ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشى

مېڭە تۈۋىدىكى ئارتېرىيىلەر: ھاياتلىق ھالقىسى – ۋىللىس ھالقىسىنىڭ ئاناتومىيەسى

مېڭە ئىنسان بەدىنىدىكى ئەڭ مۇرەككەپ ۋە ئېنېرگىيەگە ئەڭ ئېھتىياجلىق ئەزا بولۇپ، ئۇنىڭ ئېغىرلىقى بەدەن ئېغىرلىقىنىڭ ئاران %2 نى ئىگىلىسىمۇ، يۈرەكتىن چىققان قاننىڭ تەخمىنەن %20 نى سەرپ قىلىدۇ. بۇ ئۈزلۈكسىز قان ئېقىمى مېڭىنىڭ نورمال فۇنكسىيەسىنى ساقلاشنىڭ ئالدىنقى شەرتى. مېڭىنىڭ قان بىلەن تەمىنلىنىشى ئاساسلىقى ئىككى جۈپ ئاساسلىق ئارتېرىيەدىن كېلىدۇ: ئالدى تەرەپتىن كەلگەن بويۇن ئىچكى ئارتېرىيەلىرى ۋە ئارقا تەرەپتىن كەلگەن ئومۇرتقا ئارتېرىيەلىرى.

بۇ تۆت چوڭ قان تومۇر مېڭە تۈۋىگە كىرگەندىن كېيىن، ئۆزئارا تۇتىشىپ، «ۋىللىس ھالقىسى» (Circle of Willis) دەپ ئاتىلىدىغان ئىنتايىن مۇھىم بىر ئارتېرىيە ھالقىسىنى شەكىللەندۈرىدۇ. بۇ ھالقا مېڭىنىڭ ئالدىنقى ۋە ئارقا قان ئايلىنىش سىستېمىسىنى ئۆزئارا تۇتاشتۇرۇپ، بىر خىل زاپاس يول ھاسىل قىلىدۇ. ئەگەر بىرەر ئاساسلىق تومۇردا توسۇلۇش يۈز بەرسە، بۇ ھالقا ئارقىلىق قان ئايلىنىشىنى قىسمەن تولۇقلاپ، مېڭىنى ئېغىر دەرىجىدىكى قان يېتىشمەسلىكتىن ساقلايدۇ. بۇ ماقالىدە، مېڭە تۈۋىدىكى بۇ مۇرەككەپ ئارتېرىيە تورى ۋە ئۇنىڭ بىلەن مۇناسىۋەتلىك نېرۋا قۇرۇلمىلىرى تەپسىلىي تونۇشتۇرۇلىدۇ.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

مېڭە تۈۋىدىكى ئارتېرىيىلەر
(Arteries at the base of the brain, 脑底动脉)

مېڭە تۈۋىدىكى ئارتېرىيىلەر، يەنى ۋىللىس ھالقىسى، مېڭىنىڭ قان بىلەن تەمىنلىنىشىدىكى قوماندانلىق مەركىزى ھېسابلىنىدۇ. ئۇ بويۇن ئىچكى ئارتېرىيە سىستېمىسى (ئالدىنقى قان ئايلىنىش) بىلەن ئومۇرتقا-نېگىز ئارتېرىيە سىستېمىسىنى (ئارقا قان ئايلىنىش) ئۆزئارا تۇتاشتۇرىدىغان ھالقىسىمان قۇرۇلما. بۇ تور ئالدى، ئوتتۇرا ۋە ئارقا مېڭە ئارتېرىيەلىرى ھەمدە ئالدى ۋە ئارقا قاتناش ئارتېرىيەلىرىدىن تەركىب تاپىدۇ. ئۇنىڭ ئاساسلىق رولى قان بېسىمىنى تەڭپۇڭلاشتۇرۇش ۋە بىرەر تومۇر تارىيىپ ياكى توسۇلۇپ قالغاندا، ياندوش يول ئارقىلىق قان يەتكۈزۈپ بېرىپ، مېڭىنىڭ قان بىلەن تەمىنلىنىشىنىڭ مۇقىملىقىغا كاپالەتلىك قىلىشتۇر. شۇڭلاشقا، بۇ قۇرۇلمىنىڭ مۇكەممەللىكى مېڭە قان تومۇر كېسەللىكلىرىنىڭ ئالدىنى ئېلىشتا ئىنتايىن مۇھىم.

• چوڭ مېڭە ئالدىنقى ئارتېرىيىسى (Anterior Cerebral Artery – ACA, 大脑前动脉)
  بويۇن ئىچكى ئارتېرىيەسىنىڭ ئاخىرقى ئىككى شاخچىسىنىڭ بىرى بولۇپ، چوڭ مېڭە يېرىم شارىنىڭ ئىچكى يۈزىنىڭ كۆپ قىسمىنى قان بىلەن تەمىنلەيدۇ. ئۇ ئاساسلىقى پۇت-قولنىڭ ھەرىكەت ۋە سەزگۈ مەركەزلىرىگە مەسئۇل.
• ئالدى قاتناش ئارتېرىيىسى (Anterior Communicating Artery – AComA, 前交通动脉)
  ئىككى تەرەپتىكى چوڭ مېڭە ئالدىنقى ئارتېرىيەسىنى ئۆزئارا تۇتاشتۇرىدىغان قىسقا بىر قان تومۇر. بۇ تومۇر ۋىللىس ھالقىسىنىڭ ئالدى قىسمىنى مۇكەممەللەشتۈرىدىغان بولۇپ، قان تومۇر ئۆسمىسى ئەڭ كۆپ كۆرۈلىدىغان ئورۇنلارنىڭ بىرى.
• كۆرۈش نېرۋىسى (Optic Nerve – CN II, 视神经)
  بۇ بىر جۈپ مېڭە نېرۋىسى بولۇپ، كۆرۈش ئۇچۇرلىرىنى كۆزنىڭ تور پەردىسىدىن مېڭىگە يەتكۈزۈشكە مەسئۇل. ئۇ ۋىللىس ھالقىسىنىڭ مەركىزىگە يېقىن ئورۇنغا جايلاشقان بولۇپ، ئەتراپتىكى قان تومۇرلارنىڭ كېڭىيىشىدىن ئاسانلا بېسىلىپ قالىدۇ.
• بويۇن ئىچكى ئارتېرىيە (Internal Carotid Artery – ICA, 颈内动脉)
  مېڭىنىڭ ئالدىنقى قان ئايلىنىشىنى تەمىنلەيدىغان ئاساسلىق ئارتېرىيە. ئۇ مېڭە تۈۋىگە كىرگەندىن كېيىن چوڭ مېڭە ئالدىنقى ۋە ئوتتۇرا ئارتېرىيەسىگە بۆلۈنىدۇ.
• چوڭ مېڭە ئوتتۇرا ئارتېرىيە (Middle Cerebral Artery – MCA, 大脑中动脉)
  بويۇن ئىچكى ئارتېرىيەسىنىڭ ئەڭ چوڭ شاخچىسى بولۇپ، چوڭ مېڭە يېرىم شارىنىڭ سىرتقى يۈزىنىڭ كۆپ قىسمىنى قان بىلەن تەمىنلەيدۇ. ئۇ ھەرىكەت، سەزگۈ ۋە تىل مەركەزلىرى ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم.
• ئارقا قاتناش ئارتېرىيە (Posterior Communicating Artery – PComA, 后交通动脉)
  بويۇن ئىچكى ئارتېرىيەسى بىلەن چوڭ مېڭە ئارقا ئارتېرىيەسىنى تۇتاشتۇرۇپ، ئالدىنقى ۋە ئارقا قان ئايلىنىشنى bağlıydighan مۇھىم يول. بۇ ئورۇنمۇ قان تومۇر ئۆسمىسى كۆپ يۈز بېرىدىغان جايلارنىڭ بىرى ھېسابلىنىدۇ.
• كەرگۈچى نېرۋا (Abducens Nerve – CN VI, 展神经)
  كۆز ئالمىسىنى تاشقى تەرەپكە ھەرىكەتلەندۈرىدىغان تاشقى تۈز مۇسكۇلنى كونترول قىلىدىغان مېڭە نېرۋىسى. ئۇ مېڭە غولىدىن چىقىپ ئالدىغا ماڭىدىغان بولغاچقا، باش سۆڭەك ئىچى بېسىمى ئۆرلىگەندە ئاسان زەخىملىنىدۇ.
• تىل ئاستى نېرۋا (Hypoglossal Nerve – CN XII, 舌下神经)
  تىلنىڭ ھەرىكىتىنى كونترول قىلىدىغان ئاساسلىق مېڭە نېرۋىسى. ئۇ سوزۇنچاق مېڭىدىن چىقىپ، تىل مۇسكۇللىرىغا تارقىلىدۇ.
• ئومۇرتقا ئارتېرىيىسى (Vertebral Artery, 椎动脉)
  بىر جۈپ بولۇپ، بويۇن ئومۇرتقىسىدىن يۇقىرىغا ئۆرلەپ، باش سۆڭەك ئىچىگە كىرىدۇ. ئىككى تەرەپتىكى ئومۇرتقا ئارتېرىيەسى ئۆزئارا بىرلىشىپ نېگىز ئارتېرىيەسىنى ھاسىل قىلىدۇ.
• يۇلۇن ئالدىنقى ئارتېرىيە (Anterior Spinal Artery, 脊髓前动脉)
  ئىككى ئومۇرتقا ئارتېرىيەسىنىڭ بىرلىشىشىدىن ھاسىل بولۇپ، يۇلۇننىڭ ئالدىنقى ئۈچتىن ئىككى قىسمىنى قان بىلەن تەمىنلەيدۇ. ئۇنىڭ توسۇلۇشى ئېغىر دەرىجىدىكى پالەچلىكنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
• يۇلۇن ئارقا ئارتېرىيە (Posterior Spinal Artery, 脊髓后动脉)
  ئادەتتە ئومۇرتقا ئارتېرىيەسى ياكى كىچىك مېڭە ئاستى ئارقا ئارتېرىيەسىدىن چىقىدۇ. ئۇ يۇلۇننىڭ ئارقا قىسمىدىكى سەزگۈ يوللىرىنى قان بىلەن تەمىنلەيدۇ.
• كىچىك مېڭە ئاستى ئارقا ئارتېرىيە (Posterior Inferior Cerebellar Artery – PICA, 小脑下后动脉)
  ئومۇرتقا ئارتېرىيەسىنىڭ ئەڭ چوڭ شاخچىسى بولۇپ، كىچىك مېڭىنىڭ ئاستى-ئارقا قىسمى ۋە سوزۇنچاق مېڭىنىڭ يان تەرىپىنى قان بىلەن تەمىنلەيدۇ. ئۇنىڭ توسۇلۇشى ۋاللېنبېرگ ئۇنىۋېرسال كېسەللىكىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
• IX, X, XI مېڭە نېرۋىلىرى (Cranial Nerves IX, X, XI, 第IX, X, XI脑神经)
  بۇلار تىل-يۇتقۇنچاق نېرۋىسى، ئېزىتقۇ نېرۋىسى ۋە قوشۇمچە نېرۋا بولۇپ، سوزۇنچاق مېڭىدىن چىقىدۇ. ئۇلار يۇتۇش، ئاۋاز چىقىرىش، يۈرەك سوقۇشىنى تەڭشەش ۋە مۈرە ھەرىكىتى قاتارلىق نۇرغۇن فۇنكسىيەلەرگە مەسئۇل.
• كىچىك مېڭە ئاستى ئالدىنقى ئارتېرىيە (Anterior Inferior Cerebellar Artery – AICA, 小脑下前动脉)
  نېگىز ئارتېرىيەسىدىن چىقىپ، كىچىك مېڭىنىڭ ئاستى-ئالدى قىسمى ۋە كۆۋرۈك مېڭىنىڭ بىر قىسمىنى قان بىلەن تەمىنلەيدۇ. ئۇ دائىم يۈز نېرۋىسى ۋە ئاڭلاش-تەڭپۇڭلۇق نېرۋىسى بىلەن بىللە ماڭىدۇ.
• ئېزىتقۇ ئارتېرىيە (Labyrinthine artery, 迷路动脉)
  ئادەتتە AICA دىن ياكى نېگىز ئارتېرىيەسىدىن چىقىدۇ، ئىچكى قۇلاقنى قان بىلەن تەمىنلەيدۇ. ئۇنىڭ توسۇلۇشى تۇيۇقسىز ئاڭلاش ئىقتىدارىنى يوقىتىش ۋە باش قېيىشنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
• كۆۋرۈك مېڭە ئارتېرىيىسى (Pontine Arteries, 脑桥动脉)
  نېگىز ئارتېرىيەسىدىن چىقىدىغان بىر گۇرۇپپا كىچىك ئارتېرىيەلەر بولۇپ، كۆۋرۈك مېڭىنى قان بىلەن تەمىنلەيدۇ. بۇ تومۇرلارنىڭ زەخىملىنىشى ئېغىر ھەرىكەت ۋە ئاڭ توسالغۇلىرىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى مۇمكىن.
• نېگىز ئارتېرىيە (Basilar Artery, 基底动脉)
  ئىككى ئومۇرتقا ئارتېرىيەسىنىڭ بىرلىشىشىدىن ھاسىل بولىدۇ، مېڭە غولى، كىچىك مېڭە ۋە چوڭ مېڭىنىڭ ئارقا قىسمىنى قان بىلەن تەمىنلەيدۇ. ئۇنىڭ ئۇچىدا ئىككى چوڭ مېڭە ئارقا ئارتېرىيەسىگە بۆلۈنىدۇ.
• كىچىك مېڭە ئۈستى ئارتېرىيە (Superior Cerebellar Artery – SCA, 小脑上动脉)
  نېگىز ئارتېرىيەسىنىڭ ئاخىرقى شاخچىسى بولۇپ، كىچىك مېڭىنىڭ ئۈستۈنكى يۈزى ۋە ئوتتۇرا مېڭىنىڭ بىر قىسمىنى قان بىلەن تەمىنلەيدۇ.
• چوڭ مېڭە ئارقا ئارتېرىيە (Posterior Cerebral Artery – PCA, 大脑后动脉)
  نېگىز ئارتېرىيەسىنىڭ ئاخىرقى ئىككى شاخچىسى بولۇپ، چوڭ مېڭىنىڭ گەجگە بۆلىكى (كۆرۈش مەركىزى) ۋە چېكە بۆلىكىنىڭ ئىچكى قىسمىنى قان بىلەن تەمىنلەيدۇ.
• كۆزنى ھەرىكەتلەندۈرگۈچى نېرۋا (Oculomotor Nerve – CN III, 动眼神经)
  كۆزنىڭ كۆپ قىسىم ھەرىكىتىنى، كۆز قارىچۇقىنىڭ كىچىكلىشىنى ۋە قاپاقنىڭ ئېچىلىشىنى كونترول قىلىدىغان مېڭە نېرۋىسى. ئۇ دائىم ئارقا قاتناش ئارتېرىيەسىنىڭ ئۆسمىسى تەرىپىدىن بېسىلىپ، كۆز ھەرىكىتىنىڭ توسالغۇغا ئۇچرىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
• ھىپوفىز / مېڭە ئاستى بېزى (Pituitary Gland, 垂体)
  بەدەندىكى نۇرغۇنلىغان ھورمونلارنى ئىشلەپچىقىرىدىغان ۋە كونترول قىلىدىغان مۇھىم ئىچكى ئاجراتما بەز. ئۇ ۋىللىس ھالقىسىنىڭ مەركىزىگە يېقىن بولغان تۈرك ئېگەرسىمان ئويمىنىغا جايلاشقان.

خۇلاسە ۋە كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى

مېڭە تۈۋىدىكى ئارتېرىيەلەر تورى، يەنى ۋىللىس ھالقىسى، مېڭىنىڭ ساغلاملىقى ئۈچۈن ھاياتىي ئەھمىيەتكە ئىگە. ئۇنىڭ ئاساسلىق فۇنكسىيەسى ياندوش قان ئايلىنىشىنى تەمىنلەش ئارقىلىق، مېڭىنى قان يېتىشمەسلىكتىن كېلىپ چىققان زەخىملىنىشتىن قوغداش. قانداقلا بولمىسۇن، نۇرغۇن كىشىلەردە ۋىللىس ھالقىسى تۇغما تولۇق بولمايدۇ، مەسىلەن، ئارقا قاتناش ئارتېرىيەسى بەك ئىنچىكە بولۇش ياكى ئالدى قاتناش ئارتېرىيەسى يوق بولۇش قاتارلىقلار. بۇ خىل ئەھۋاللاردا، ياندوش قان ئايلىنىش ئىقتىدارى ئاجىزلاپ، سەكتە خەۋپىنى ئاشۇرۇۋېتىدۇ.

بۇ رايون كلىنىكىدا بىر قانچە كېسەللىكنىڭ كۆپ يۈز بېرىدىغان ئورنى ھېسابلىنىدۇ:

• باش سۆڭەك ئىچى قان تومۇر ئۆسمىسى (Intracranial Aneurysm): قان تومۇرلارنىڭ تۇتىشىش نۇقتىلىرى، بولۇپمۇ ئالدى ۋە ئارقا قاتناش ئارتېرىيەلىرىدە، قان بېسىمىنىڭ تەسىرىدىن قان تومۇر تېمى ئاجىزلاپ، كۆپۈكچە شەكىللىك ئۆسمە پەيدا بولىدۇ. بۇ ئۆسمىنىڭ يېرىلىشى ھاياتقا خەۋپ يەتكۈزىدىغان تور پەردە ئاستىغا قان چۈشۈشنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
• ئىشېمىيەلىك سەكتە (Ischemic Stroke): نېگىز ئارتېرىيەسى ياكى ئۇنىڭ شاخلىرىدا قان ئۇيۇمى پەيدا بولۇپ توسۇلۇپ قېلىش، مېڭە غولى ۋە كىچىك مېڭىنىڭ ئېغىر دەرىجىدە زەخىملىنىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. نېگىز ئارتېرىيە ئۇچىنىڭ توسۇلۇشى ھوشىنى يوقىتىش ۋە كۆرۈش ئىقتىدارىنىڭ ئېغىر بۇزۇلۇشىنى پەيدا قىلىدۇ.
• مېڭە نېرۋىلىرىنىڭ بېسىلىپ قېلىشى: كېڭىيىپ كەتكەن قان تومۇرلار (ئۆسمە ياكى ئارتېرىيە قېتىشىش) يېقىن ئەتراپتىكى مېڭە نېرۋىلىرىنى بېسىۋېلىشى مۇمكىن. مەسىلەن، ئارقا قاتناش ئارتېرىيەسى ئۆسمىسى كۆزنى ھەرىكەتلەندۈرگۈچى نېرۋىنى (CN III) بېسىپ، كۆز قارىچۇقىنىڭ چوڭىيىپ كېتىشى ۋە قاپاقنىڭ تۆۋەنلەپ قېلىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.

نەتىجىدە، مېڭە تۈۋىدىكى قان تومۇرلارنىڭ ئاناتومىيەسىنى ئېنىق بىلىش نېرۋا كېسەللىكلىرى دوختۇرلىرى، نېرۋا تاشقى كېسەللىكلەر دوختۇرلىرى ۋە رادىئولوگلار ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم. زامانىۋى تەسۋىر تېخنىكىلىرى ئارقىلىق بۇ قۇرۇلمىلارنى ئېنىق كۆزىتىش، مېڭە قان تومۇر كېسەللىكلىرىگە بالدۇر دىئاگنوز قويۇش ۋە ئۈنۈملۈك داۋالاش پىلانى تۈزۈشنىڭ ئاساسى ھېسابلىنىدۇ.