پىشانە سۆڭەك ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشى

پىشانە سۆڭىكى باش سۆڭىكىنىڭ ئالدى قىسمىنى تەشكىل قىلىدىغان مۇھىم، تاق سۆڭەك بولۇپ، ئۇ ئىنسانلارنىڭ پىشانىسىنى شەكىللەندۈرىدۇ. ئۇنىڭ ئاساسلىق ۋەزىپىسى چوڭ مېڭىنىڭ ئالدى بۆلىكىنى قوغداش، كۆز ئويمىقىنىڭ ئۈستۈنكى قىسمىنى ھاسىل قىلىش ۋە يۈز قىياپىتىنىڭ ئاساسىي قۇرۇلمىسىنى بەلگىلەش قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. بۇ سۆڭەك ئۆزىنىڭ ئورنى ۋە قۇرۇلمىسىنىڭ ئالاھىدىلىكى سەۋەبىدىن تاشقى زەربىگە ئەڭ كۆپ ئۇچرايدىغان رايونلارنىڭ بىرى ھېسابلىنىدۇ.

ئاناتومىيىلىك جەھەتتىن، پىشانە سۆڭىكى ئۈچ چوڭ قىسىمغا ئايرىلىدۇ: پىشانە قاسرىقى (تەكشى، تىك قىسمى)، چاناق قىسمى (كۆز ئويمىقىنىڭ ئۈستىنى ھاسىل قىلىدىغان ئىككى توغرا تاختا) ۋە بۇرۇن قىسمى (ئىككى چاناق قىسمى ئارىسىدىكى كىچىك بۆلەك). ئۇنىڭ ئىچىدە يەنە پىشانە كاۋىكى دەپ ئاتىلىدىغان ھاۋا بوشلۇقى بار. پىشانە سۆڭىكىنىڭ ئاناتومىيىلىك قۇرۇلمىسىنى ۋە ئۇنىڭ باشقا سۆڭەكلەر بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىنى چوڭقۇر چۈشىنىش نېرۋا تاشقى كېسەللىكلىرى، يۈز-ئېڭەك ئوپېراتسىيەسى ۋە رادىئولوگىيە قاتارلىق كلىنىكىلىق ساھەلەردە ئىنتايىن مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەىلمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

پىشانە سۆڭەك (Frontal bone, 额骨)
پىشانە سۆڭىكى باش سۆڭىكىنىڭ ئالدى-ئۈستۈنكى قىسمىغا جايلاشقان بولۇپ، پىشانىنىڭ سۆڭەك ئاساسىنى شەكىللەندۈرىدۇ. ئۇ چوڭ مېڭىنىڭ ئالدى بۆلىكىنى قوغدايدىغان مۇھىم توسۇق بولۇپلا قالماي، يەنە كۆز ئويمىقىنىڭ ئۈستۈنكى گىرۋىكىنى ھاسىل قىلىدۇ. ئۇنىڭ ئۈستىدە نۇرغۇن مۇھىم ئاناتومىيىلىك بەلگىلەر، مەسىلەن قاش ئەگىمى، پىشانە تۈگۈنى ۋە چاناق ئۈستى ئويۇقى قاتارلىقلار بار. پىشانە سۆڭىكى ئىچىدىكى پىشانە كاۋاك نەپەس يولى سىستېمىسىنىڭ بىر قىسمى بولۇپ، باش سۆڭىكىنىڭ ئېغىرلىقىنى يېنىكلىتىش ۋە ئاۋازنىڭ ياڭرىشىنى كۈچەيتىشتە مەلۇم رول ئوينايدۇ.

پىشانە سۆڭىكىنىڭ ئالدى تەرەپتىن كۆرۈنۈشى (Anterior View)

پىشانە تۈگۈنى (Frontal eminence, 额结节)
پىشانە تۈگۈنى پىشانە سۆڭىكى قاسرىقىنىڭ ئىككى تەرىپىدىكى ئەڭ كۆپكۈرۈپ چىققان رايون. ئۇ تۆرەلمە دەۋرىدە سۆڭەكلىشىشنىڭ دەسلەپكى مەركىزى بولۇپ، ئادەتتە ئاياللاردا ۋە بالىلاردا تېخىمۇ روشەن كۆرۈنىدۇ.

قاش ئەگىمى (Superciliary arch, 眉弓)
قاش ئەگىمى چاناق ئۈستى قىرىنىڭ ئىچكى تەرىپىگە جايلاشقان، قاشنىڭ ئاستىدىكى ياي شەكىللىك سۆڭەك دۆڭچىسىدۇر. ئۇ ئەرلەردە ئاياللارغا قارىغاندا تېخىمۇ تەرەققىي قىلغان ۋە كۆرۈنەرلىك بولىدۇ، ھەمدە يۈز ئىپادىسى مۇسكۇللىرىنىڭ بىرلىشىش نۇقتىسى ھېسابلىنىدۇ.

چاناق ئۈستى ئويۇقى (Supraorbital notch, 眶上切迹)
چاناق ئۈستى ئويۇقى چاناق ئۈستى قىرىدىكى كىچىك ئويۇق بولۇپ، بەزىدە پۈتۈنلەي يېپىلىپ تۆشۈك (چاناق ئۈستى تۆشۈكى) شەكىللەندۈرىدۇ. چاناق ئۈستى نېرۋىسى ۋە قان تومۇرلىرى بۇ يەردىن ئۆتۈپ، پىشانە ۋە باش تېرىسىدە نېرۋا تارقىلىدۇ ۋە قان بىلەن تەمىنلەيدۇ.

چاناق ئۈستى قىرى (Supraorbital margin, 眶上缘)
چاناق ئۈستى قىرى كۆز ئويمىقىنىڭ ئۈستۈنكى چېگراسىنى ھاسىل قىلىدىغان ئۆتكۈر سۆڭەك گىرۋىكى. ئۇ كۆزنى تاشقى زەربىدىن قوغداشتا مۇھىم رول ئوينايدۇ.

قاش ئارىلىقى (Glabella, 眉间)
قاش ئارىلىقى ئىككى قاش ئەگىمى ئوتتۇرىسىدىكى سىلىق، سەل ئىچىگە كىرگەن رايون. بۇ جاي ئىنسانشۇناسلىقتا باش سۆڭىكىنى ئۆلچەشتىكى مۇھىم بىر بەلگە نۇقتىسى ھېسابلىنىدۇ.

بۇرۇن بىسى (Nasal spine, 鼻棘)
بۇرۇن بىسى پىشانە سۆڭىكىنىڭ بۇرۇن قىسمىدىن تۆۋەنگە قاراپ چىقىپ تۇرىدىغان ئۆتكۈر سۆڭەك ئۆسۈكى. ئۇ بۇرۇن سۆڭىكى ۋە بۇرۇن توغىنىسىنىڭ بىر قىسمى بىلەن بىرلىشىپ، بۇرۇننىڭ تىرەك قۇرۇلمىسىغا قاتنىشىدۇ.

بۇرۇن قىرى (Nasal margin, 鼻缘)
بۇرۇن قىرى پىشانە سۆڭىكىنىڭ بۇرۇن سۆڭەكلىرى بىلەن بىرلىشىدىغان گىرۋىكى. بۇ قىرنىڭ شەكلى ۋە چوڭ-كىچىكلىكى بۇرۇننىڭ يىلتىز قىسمىنىڭ كەڭلىكىنى بەلگىلەيدۇ.

پىشانە ئويۇقى (Frontal notch, 额切迹)
پىشانە ئويۇقى چاناق ئۈستى ئويۇقىنىڭ ئىچكى تەرىپىگە جايلاشقان كىچىكرەك بىر ئويۇق. پىشانە ئۈستى نېرۋىسى ۋە قان تومۇرلىرى بۇ يەردىن ئۆتۈپ، پىشانىنىڭ ئوتتۇرا قىسمىنى تەمىنلەيدۇ.

مەڭز ئۆسۈكى (Zygomatic process, 颧突)
مەڭز ئۆسۈكى پىشانە سۆڭىكىنىڭ چاناق ئۈستى قىرىدىن يان تەرەپكە ۋە تۆۋەنگە قاراپ سوزۇلغان كۈچلۈك سۆڭەك ئۆسۈكى. ئۇ مەڭز سۆڭىكى بىلەن بىرلىشىپ، كۆز ئويمىقىنىڭ يان تېمىنى ۋە يۈزنىڭ يان تەرەپ قۇرۇلمىسىنى ھاسىل قىلىدۇ.

چېكە يۈزى (Temporal surface, 颞面)
چېكە يۈزى پىشانە سۆڭىكىنىڭ مەڭز ئۆسۈكىنىڭ كەينىدىكى يان تەرەپ يۈزى. ئۇ چېكە ئويمانلىقىنىڭ ئالدى قىسمىنى ھاسىل قىلىشقا قاتنىشىدۇ ھەمدە چېكە مۇسكۇلىنىڭ بىرلىشىش نۇقتىسى ھېسابلىنىدۇ.

چېكە سىزىقى (Temporal line, 颞线)
چېكە سىزىقى مەڭز ئۆسۈكىدىن باشلىنىپ، يۇقىرىغا ۋە ئارقىغا قاراپ سوزۇلغان ياي شەكىللىك سۆڭەك سىزىقى. ئۇ چېكە مۇسكۇلىنى قاپلاپ تۇرىدىغان فاشىيە (fascia) نىڭ بىرلىشىش ئورنى بولۇپ، چايناش ھەرىكىتىگە مۇناسىۋەتلىك.

پىشانە قاسرىقى (Frontal squama, 额鳞)
پىشانە قاسرىقى پىشانە سۆڭىكىنىڭ ئەڭ چوڭ قىسمى بولۇپ، پىشانىنىڭ تىك، تەكشى يۈزىنى ھاسىل قىلىدۇ. ئۇنىڭ تاشقى يۈزى سىلىق بولۇپ، ئىچكى يۈزىدە چوڭ مېڭە قاتلاملىرىغا ماس كېلىدىغان ئويمانلىقلار بار.

پىشانە سۆڭىكىنىڭ ئىچكى تەرەپتىن كۆرۈنۈشى (Internal View)

يۇقىرىقى ۋاشاقسىمان كاۋاك ئېرىقى (Sagittal sulcus, 上矢状窦沟)
بۇ ئېرىق پىشانە سۆڭىكىنىڭ ئىچكى يۈزىدىكى ئوتتۇرا سىزىقتا تىك جايلاشقان. ئۇ ئۈستۈنكى ۋاشاقسىمان كاۋىكىنى (superior sagittal sinus) سىغدۇرۇپ تۇرىدۇ، بۇ كاۋاك مېڭىدىكى ۋېنا قېنىنى يىغىدىغان ئاساسلىق يوللارنىڭ بىرى.

قارىغۇ تۆشۈك (Foramen cecum, 盲孔)
قارىغۇ تۆشۈك پىشانە بىسىنىڭ ئاستىنقى ئۇچىغا جايلاشقان كىچىك ئويمانلىق. گەرچە «تۆشۈك» دەپ ئاتالسىمۇ، ئۇ ئادەتتە قارىغۇ ئاخىرلىشىدۇ، لېكىن بەزىدە بۇرۇن بوشلۇقىدىن كەلگەن كىچىك بىر ۋېنا تومۇرى بۇ يەردىن ئۆتۈپ ئۈستۈنكى ساگىتال كاۋاققا قۇيۇلىدۇ.

پىشانە بىسى (Frontal crest, 额嵴)
پىشانە بىسى پىشانە سۆڭىكى ئىچكى يۈزىنىڭ ئوتتۇرا سىزىقىدا تۆۋەنگە قاراپ سوزۇلغان ئۆتكۈر سۆڭەك قىرى. ئۇ چوڭ مېڭە ئورىقىنىڭ (falx cerebri) ئالدى تەرىپىنىڭ بىرلىشىش نۇقتىسى بولۇپ، ئىككى مېڭە يېرىم شارىنى ئايرىپ تۇرىدىغان مېڭە پەردىسىنى مۇقىملاشتۇرىدۇ.

چوققا قىرى (Parietal margin, 顶缘)
چوققا قىرى پىشانە سۆڭىكىنىڭ ئۈستۈنكى، ھەرە چىشىدەك گىرۋىكى بولۇپ، ئىككى تەرەپتىكى چوققا سۆڭەكلىرى بىلەن بىرلىشىپ، تاجىسىمان بوغۇمنى ھاسىل قىلىدۇ.

پىشانە سۆڭىكىنىڭ ئاستى تەرەپتىن كۆرۈنۈشى (Inferior View)

چاناق ئۈستى تۆشۈكى (Supraorbital foramen, 眶上孔)
بۇ تۆشۈك چاناق ئۈستى ئويۇقى پۈتۈنلەي سۆڭەك بىلەن يېپىلغاندا ھاسىل بولىدۇ. ئۇنىڭ ئىقتىدارى چاناق ئۈستى ئويۇقى بىلەن ئوخشاش بولۇپ، چاناق ئۈستى نېرۋىسى ۋە قان تومۇرلىرىغا ئۆتۈش يولى ھازىرلايدۇ.

غەلۋىر كىچىك كاتەكچىلىرى (Ethmoidal notch foveolae, 筛小房)
بۇلار پىشانە سۆڭىكىنىڭ ئاستىنقى يۈزىدىكى غەلۋىر ئويۇقىنىڭ گىرۋىكىگە جايلاشقان كىچىك ئويمانچىلار. ئۇلار غەلۋىر سۆڭىكىنىڭ ھاۋا كاتەكچىلىرىنىڭ يېرىمىنى ھاسىل قىلىپ، غەلۋىر سۆڭىكى بىلەن بىرلىشىپ پۈتۈن كاتەكچىلەرنى شەكىللەندۈرىدۇ.

چاناق يۈزى (Orbital surface, 眶面)
چاناق يۈزى پىشانە سۆڭىكىنىڭ ئاستىغا قارىغان سىلىق، ئويمان يۈزى بولۇپ، كۆز ئويمىقىنىڭ ئۈستۈنكى تېمىنى ھاسىل قىلىدۇ. ئۇ كۆز قارىچۇقىنى يۇقىرىدىن كېلىدىغان زەربىدىن قوغدايدۇ.

ياش بېزى ئويمىنى (Lacrimal fossa, 泪腺窝)
ياش بېزى ئويمىنى چاناق يۈزىنىڭ ئالدى-يان تەرىپىگە جايلاشقان тайыз ئويمانلىق. كۆز يېشىنى ئىشلەپچىقىرىدىغان ياش بېزى مۇشۇ ئويمانلىققا جايلاشقان.

پىشانە سۆڭىكىنىڭ ئومۇمىي ئەھمىيىتى ۋە خۇلاسە

پىشانە سۆڭىكىنىڭ كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى ئىنتايىن يۇقىرى. ئۇ باش سۆڭىكىنىڭ ئالدى قىسمىدا بولغاچقا، قاتناش ھادىسىلىرى، تەنھەرىكەت يارىلىنىشلىرى ۋە زوراۋانلىق ھۇجۇملىرىدا دائىم زەخىملىنىدۇ. پىشانە سۆڭىكى سۇنۇقلىرى ئاددىي سۇنۇقتىن تارتىپ، پىشانە كاۋىقىنىڭ ئالدى-كەينى تېمىغا چېتىلىدىغان مۇرەككەپ سۇنۇقلارغىچە ئوخشاش بولمايدۇ. ئەگەر سۇنۇق پىشانە كاۋىقىنىڭ كەينى تېمىغا چېتىلسا، مېڭە-ئومۇرتقا سۇيۇقلۇقىنىڭ ئېقىپ كېتىشى (CSF leak)، مېڭە پەردە ياللۇغى ياكى مېڭە ئابسىسى قاتارلىق ئېغىر ئەگەشمە كېسەللىكلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى مۇمكىن.

پىشانە كاۋىقىمۇ كلىنىكىدا كۆپ ئۇچرايدىغان كېسەللىكلەرنىڭ مەنبەسى ھېسابلىنىدۇ. ئۆتكۈر ياكى سوزۇلما خاراكتېرلىك پىشانە كاۋاق ياللۇغى باش ئاغرىقى، بۇرۇن توسۇلۇش ۋە يۈز قىسمىدا بېسىم سېزىمى قاتارلىق ئالامەتلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. ئېغىر ئەھۋاللاردا، ياللۇغ كۆز ئويمىقى ياكى باش سۆڭەك ئىچىگە تارقىلىپ، كۆرۈش قۇۋۋىتىگە تەسىر يەتكۈزۈشى، ھەتتا ھاياتقا خەۋپ ئېلىپ كېلىشى مۇمكىن. شۇڭلاشقا، پىشانە سۆڭىكى ۋە كاۋىقىغا مۇناسىۋەتلىك كېسەللىكلەرنى توغرا دىئاگنوزلاش ۋە داۋالاش ئىنتايىن مۇھىم.

سۆڭەكشۇناسلىق ۋە ئەدلىيە ئىنسانشۇناسلىقىدا، پىشانە سۆڭىكىنىڭ مورفولوگىيىلىك ئالاھىدىلىكلىرى شەخسنى پەرقلەندۈرۈشتە مۇھىم ئۇچۇر بىلەن تەمىنلەيدۇ.

• جىنس پەرقى: ئەرلەرنىڭ پىشانە سۆڭىكى ئادەتتە تېخىمۇ يانتۇ، قاش ئەگىمى ۋە قاش ئارىلىقى تېخىمۇ كۆرۈنەرلىك بولىدۇ، چاناق ئۈستى قىرىمۇ بىر قەدەر توم ۋە يۇمىلاق كېلىدۇ.
• ياش پەرقى: بوۋاقلاردا پىشانە سۆڭىكى ئىككى پارچە بولۇپ، ئوتتۇرىسىدا پىشانە بوغۇمى (metopic suture) بولىدۇ. بۇ بوغۇم ئادەتتە ئىككى ياش ئەتراپىدا تۇتىشىدۇ، ئەمما بەزى كىشىلەردە ئۆمۈر بويى ساقلىنىپ قېلىشى مۇمكىن.
• ئىرق پەرقى: ئوخشىمىغان ئىرققا مەنسۇپ كىشىلەرنىڭ پىشانە سۆڭىكىنىڭ كەڭلىكى، ئېگىزلىكى ۋە يانتۇلۇق دەرىجىسىدە مەلۇم پەرقلەر مەۋجۇت.

خۇلاسىلىگەندە، پىشانە سۆڭىكى پەقەتلا پىشانىنى شەكىللەندۈرۈپ، مېڭىنى قوغدايدىغان ئاددىي بىر سۆڭەك ئەمەس، بەلكى كۆپ خىل ئىقتىدارغا ئىگە، كلىنىكىلىق ۋە ئىنسانشۇناسلىقتا مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە مۇرەككەپ بىر ئاناتومىيىلىك قۇرۇلمىدۇر. ئۇنىڭ ھەر بىر ئىنچىكە ھالقىسىنى چۈشىنىش، ئىنسان بەدىنىنىڭ سىرىنى تېخىمۇ چوڭقۇر ئېچىشقا ياردەم بېرىدۇ.