رىماتىزىم مەنبەلىك يۈرەك كېسىلى : سەۋەبلىرى، ئالامەتلىرى، دىئاگنوزى، داۋالاش ۋە ئالدىنى ئېلىش

رىماتىزىم مەنبەلىك يۈرەك كېسىلى (Rheumatic Heart Disease ، RHD) يۈرەك كلاپانلىرىنىڭ جىددىي رىماتىزىملىق قىزىتما (Acute Rheumatic Fever) سەۋەبىدىن ئۇزۇن مۇددەتلىك زەخىملىنىش ۋە نورمال ئىشلىيەلمەسلىك كېلىپ چىقىدىغان ئېغىر كېسەللىك ئەھۋالىدۇر. بۇ كېسەللىك، بولۇپمۇ تەرەققىي قىلىۋاتقان دۆلەتلەردىكى بالىلار ۋە ياشلار ئارىسىدا يۈرەك كېسەللىكلىرىنىڭ ئاساسلىق سەۋەبلىرىنىڭ بىرى بولۇپ، ۋاقتىدا دىئاگنوز قويۇلۇپ داۋالانمىسا، ئېغىر ئاقىۋەتلەرنى، ھەتتا ئۆلۈمنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى مۇمكىن. 

رىماتىزىم مەنبەلىك يۈرەك كېسىلى دېگەن نېمە؟

رىماتىزىم مەنبەلىك يۈرەك كېسىلى دېگىنىمىز، A گۇرۇپپىدىكى سترەپتوكوك باكتېرىيەسى (Group A Streptococcus) كەلتۈرۈپ چىقارغان بوغۇز گال ياللۇغى ياكى تېرە يۇقۇملىنىشى دىن كېيىن كېلىپ چىقىدىغان رىماتىزىملىق قىزىتمانىڭ ئاقىۋىتىدە يۈرەك كلاپانلىرىنىڭ مەڭگۈلۈك زەخىملىنىشى ئەھۋالىنى كۆرسىتىدۇ. رىماتىزىملىق قىزىتما بەدەننىڭ ئىممۇنىتېت مۇداپىئە سىستېمىسىنىڭ سترەپتوكوك باكتېرىيەسىگە قارشى ھەددىدىن زىيادە ئىنكاس قايتۇرۇشى ۋە ئۆز توقۇلمىلىرىغا، جۈملىدىن يۈرەك، بوغۇم، مېڭە ۋە تېرىگە ھۇجۇم قىلىشى نەتىجىسىدە يۈز بېرىدىغان ياللۇغلىنىشلىق كېسەللىك.

ئەگەر رىماتىزىملىق قىزىتما قايتا-قايتا قوزغالسا ياكى ئېغىر بولسا، يۈرەك كلاپانلىرى (ئاساسلىقى ئىككى ياپراقلىق كلاپان ۋە غول تومۇر كلاپانى) تەدرىجىي قېلىنلىشىدۇ، تارتىشىدۇ ياكى بىر-بىرىگە چاپلىشىپ قېلىپ، نورمال ئېچىلىپ-يېپىلىش ئىقتىدارىنى يوقىتىدۇ. بۇ ھالەت رىماتىزىم مەنبەلىك يۈرەك كېسىلى دەپ ئاتىلىدۇ.

كېلىپ چىقىش سەۋەبلىرى ۋە خەتەرلىك ئامىللار

1. ئاساسلىق سەۋەب: A گۇرۇپپىدىكى سترەپتوكوك باكتېرىيەسى كەلتۈرۈپ چىقارغان گال ياللۇغىنىڭ ۋاقتىدا ۋەيا تولۇق داۋالانماسلىقى جىددىي رىماتىزىملىق قىزىتمىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ، بۇ ئۆز نۆۋىتىدە رىماتىزىم مەنبەلىك يۈرەك كېسىلىنىڭ كېلىپ چىقىشىغا ئاساسىنى سالىدۇ.

2. ياش گۇرۇپپىلىرى : ئاساسلىقى 5 ياشتىن 15 ياشقىچە بولغان بالىلار ۋە ئۆسمۈرلەر جىددىي رىماتىزىملىق قىزىتمىغا ئاسان گىرىپتار بولىدۇ. RHD بولسا كۆپىنچە ياش ۋە ئوتتۇرا ياشلىقلاردا كۆرۈلىدۇ.

3. مۇھىت ئامىللىرى: كىشىلەر زىچ ئولتۇراقلاشقان، تازىلىق شارائىتى ناچار جايلاردا سترەپتوكوك يۇقۇمىنىڭ تارقىلىش خەۋپى يۇقىرى بولىدۇ.

4. ئىرسىيەت ئامىلى: بەزى كىشىلەرنىڭ رىماتىزىملىق قىزىتمىغا گىرىپتار بولۇشقا تېخىمۇ ئالدىنئالا مايىللىقى بولۇشى مۇمكىن.

5. داۋالاشقا ئېرىشىشنىڭ قىيىنلىقى: گال ياللۇغىنى ۋاقتىدا دىئاگنوز قىلىپ، ئانتىبىئوتىك بىلەن داۋالاشقا ئېرىشەلمەسلىك جىددىي رىماتىزىملىق قىزىتما ۋە RHD نىڭ كېلىپ چىقىش خەۋپىنى زور دەرىجىدە ئاشۇرىدۇ.

رىماتىزىم مەنبەلىك يۈرەك كېسىلىنىڭ ئالامەتلىرى

رىماتىزىم مەنبەلىك يۈرەك كېسىلىنىڭ ئالامەتلىرى يۈرەك كلاپانلىرىنىڭ زەخىملىنىش دەرىجىسى ۋە قايسى كلاپاننىڭ زەخىملەنگەنلىكىگە باغلىق بولىدۇ. ئالامەتلەر رىماتىزىملىق قىزىتما ئۆتۈپ نەچچە يىلدىن كېيىنمۇ كۆرۈلمەسلىكى ياكى تەدرىجىي كۆرۈلۈشى مۇمكىن.

جىددىي رىماتىزىملىق قىزىتمىنىڭ ئالامەتلىرى (RHD نىڭ ئالدىنقى باسقۇچى):

• قىزىتما (38دەرىجىدىن يۇقىرى بولىدۇ)

• بوغۇم ئاغرىقى ۋە ئىششىقى (ئاساسلىقى چوڭ بوغۇملاردا كۆچۈپ يۈرۈيدىغان ئىششىق ۋە ئاغرىق)

• تېرىدە ھالقىسىمان قىزىل داغلار (Erythema marginatum)

• تېرە ئاستىدىكى كىچىك، ئاغرىقسىز تۈگۈنچىلەر (Subcutaneous nodules)

• كونترولسىز، قالايمىقان ھەرىكەتلەر (Sydenham’s chorea ياكى St. Vitus‹ dance)

• يۈرەك ئىتتىك سېلىش، كۆكرەك ئاغرىقى

رىماتىزىم مەنبەلىك يۈرەك كېسىلىنىڭ ئالامەتلىرى:

• نەپەس سىقىلىش: دەسلەپتە ھەرىكەت قىلغاندا، كېيىن ئارام ئالغاندا ياكى ياتقاندىمۇ كۆرۈلىدۇ.

• ھارغىنلىق ۋە ئاجىزلىق.

• كۆكرەك قەپىسىدىكى ئاغرىق ياكى بىئاراملىق.

• يۈرەك قالايمىقان سوقۇش : يۈرەكنىڭ تېز، قالايمىقان ياكى كۈچلۈك سوقۇشىنى ھېس قىلىش.

• پۇت، قول، قورساق ئىششىقى.

• يۆتەل (بولۇپمۇ كېچىسى ياكى ياتقاندا).

• باش قېيىش ياكى ھۇشىدىن كېتىش.

بەزىدە، RHD ھېچقانداق ئالامەتسىز بولۇپ، ئادەتتىكى تەكشۈرۈشتە ياكى باشقا سەۋەبلەر بىلەن دوختۇرغا كۆرۈنگەندە ئېنىقلىنىشى مۇمكىن.

دىئاگنوز قويۇش ئۇسۇللىرى

رىماتىزىم مەنبەلىك يۈرەك كېسىلىگە دىئاگنوز قويۇش ئۈچۈن دوختۇر تۆۋەندىكىلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بىر قاتار تەكشۈرۈشلەرنى ئېلىپ بارىدۇ:

1. كېسەللىك تارىخىنى سوراش: ئىلگىرى رىماتىزىملىق قىزىتما ياكى گال ياللۇغى بولغان-بولمىغانلىقىنى، ھازىرقى ئالامەتلەرنى سورايدۇ.

2. فىزىكىلىق تەكشۈرۈش: ستېتوسكوپ ئارقىلىق يۈرەكتىكى كلاپانلارنىڭ زەخىملىنىشىدىن كېلىپ چىققان غەيرىي نورمال تاۋۇشلارنى (يۈرەك شاۋقۇنى – heart murmur) ئاڭلايدۇ. يۈرەك زەئىپلىشىش ئالامەتلىرىنى تەكشۈرىدۇ.

3. ئېكوكاردىئوگرامما (Echocardiogram – يۈرەك ئۇلتىرا ئاۋاز تەكشۈرۈشى): بۇ RHD نى دىئاگنوز قىلىشتىكى ئەڭ مۇھىم تەكشۈرۈش بولۇپ، يۈرەك كلاپانلىرىنىڭ شەكلى، قۇرۇلمىسى ۋە ئىقتىدارىنى، يۈرەك كامېرلىرىنىڭ چوڭ-كىچىكلىكىنى ۋە يۈرەكنىڭ پومپا ئىقتىدارىنى بىۋاسىتە كۆرسىتىپ بېرىدۇ.

4. يۈرەك ئېلېكتروگراممىسى (ECG ياكى EKG): يۈرەكنىڭ ئېلېكترلىك پائالىيىتىنى خاتىرىلەپ، يۈرەك رىتىمىنىڭ نورمال ياكى ئەمەسلىكىنى، يۈرەك كامېرلىرىنىڭ چوڭىيىپ كەتكەن-كەتمىگەنلىكىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ.

5. كۆكرەك رېنتىگېنى (Chest X-ray): يۈرەكنىڭ چوڭ-كىچىكلىكىنى ۋە ئۆپكىدە سۇيۇقلۇق يىغىلىپ قېلىش ئەھۋالىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ.

6. قان تەكشۈرۈش: گەرچە RHD نى بىۋاسىتە دىئاگنوز قىلالمايدىغان بولسىمۇ، سترەپتوكوك يۇقۇمىغا قارشى ئانتىتېلا (مەسىلەن, ASO titer) مىقدارىنى تەكشۈرۈش ئارقىلىق يېقىندا ئۆتكەن سترەپتوكوك يۇقۇمىنى جەزملەشتۈرگىلى بولىدۇ.

رىماتىزىم مەنبەلىك يۈرەك كېسىلىنى داۋالاش

RHD نى داۋالاشنىڭ مەقسىتى ئالامەتلەرنى كونترول قىلىش، يۈرەك ئىقتىدارىنى ياخشىلاش، ئەگەشمە كېسەللىكلەرنىڭ ئالدىنى ئېلىش ۋە كېسەللىكنىڭ تەرەققىياتىنى ئاستىلىتىش ياكى توختىتىشتىن ئىبارەت. داۋالاش ئۇسۇللىرى تۆۋەندىكىلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ:

1. دورىلار بىلەن داۋالاش:

   • ئانتىبىئوتىكلار: رىماتىزىم مەنبەلىك يۈرەك كېسىلى بىمارلىرىنىڭ قايتا سترەپتوكوك يۇقۇمىغا گىرىپتار بولۇپ، رىماتىزىملىق قىزىتمىنىڭ قايتا قوزغىلىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىش ئۈچۈن ئۇزۇن مۇددەت (بەزىدە ئۆمۈرلۈك) پېنىتسىللىن (Penicillin) ياكى باشقا ئانتىبىئوتىكلارنى ئىشلىتىشى كېرەك (بۇ ئىككىلەمچى ئالدىنى ئېلىش دەپ ئاتىلىدۇ).

   • ياللۇغ قايتۇرۇش دورىلىرى: ئاكتىپ رىماتىزىملىق قىزىتما ئالامەتلىرى بولسا، ئاسپىرىن ياكى باشقا ياللۇغ قايتۇرۇش دورىلىرى ئىشلىتىلىدۇ.

   • يۈرەك زەئىپلىشىش دورىلىرى: دىئۇرېتىكلار (سۈيدۈك ھەيدىگۈچى دورىلار)، ACE چەكلىگۈچىلەر، بېتا-چەكلىگۈچىلەر قاتارلىقلار يۈرەك يۈكىنى يېنىكلىتىپ، ئالامەتلەرنى ياخشىلايدۇ.

   • قېتىشىشقا قارشى دورىلار (Anticoagulants): مەسىلەن، ۋارفارىن (Warfarin). يۈرەك كلاپانلىرى ئېغىر زەخىملەنگەن ياكى يۈرەك دالانچىسىنىڭ لىرزىشى (Atrial fibrillation) كېلىپ چىققان بىمارلاردا قاننىڭ ئۇيۇشۇپ قېلىشى (قان پېتىش) ۋە مېڭىگە قان چۈشۈشنىڭ ئالدىنى ئېلىش ئۈچۈن ئىشلىتىلىدۇ.

2. ئوپېراتسىيە بىلەن داۋالاش:
   يۈرەك كلاپانلىرى ئېغىر دەرىجىدە زەخىملەنگەن ۋە دورا بىلەن داۋالاش ئۈنۈم بەرمىگەن ئەھۋاللاردا، ئوپېراتسىيە قىلىش كېرەك بولىدۇ.

   • كلاپان رېمونت قىلىش (Valve repair): مۇمكىن بولسا، زەخىملەنگەن كلاپاننى رېمونت قىلىش ئەۋزەل كۆرۈلىدۇ.

   • كلاپان ئالماشتۇرۇش (Valve replacement): كلاپاننى رېمونت قىلغىلى بولمىغاندا، ئۇنى سۈنئىي كلاپان (مېخانىكىلىق ياكى بىئولوگىيىلىك كلاپان) بىلەن ئالماشتۇرۇش كېرەك بولىدۇ.

ئەگەشمە كېسەللىكلەر

رىماتىزىم مەنبەلىك يۈرەك كېسىلى ۋاقتىدا ۋە مۇۋاپىق داۋالانمىسا، تۆۋەندىكىدەك ئېغىر ئەگەشمە كېسەللىكلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى مۇمكىن:

• يۈرەك زەئىپلىشىش: يۈرەكنىڭ بەدەننىڭ ئېھتىياجىنى قاندۇرغۇدەك دەرىجىدە قان پومپىلىيالماسلىقى.

• يۈرەك رىتىمىنىڭ بۇزۇلۇشى (Arrhythmias): مەسىلەن، يۈرەك دالانچىسىنىڭ لىرزىشى (Atrial fibrillation).

• يۇقۇملۇق ئىچكى يۈرەك پەردە ياللۇغى (Infective endocarditis): زەخىملەنگەن يۈرەك كلاپانلىرىغا باكتېرىيە يۇقۇپ، ياللۇغلىنىشنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى.

• قان پېتىش ۋە مېڭىگە قان چۈشۈش (Stroke).

• ھامىلىدارلىق مەزگىلىدىكى ئەگەشمە كېسەللىكلەر: RHD بار ئاياللار ھامىلىدار بولغاندا، يۈرەككە بولغان بېسىم ئېشىپ، خەتەرلىك ئەھۋاللار كېلىپ چىقىشى مۇمكىن.

رىماتىزىم مەنبەلىك يۈرەك كېسىلىنىڭ ئالدىنى ئېلىش – ئەڭ مۇھىم تەدبىر

رىماتىزىم مەنبەلىك يۈرەك كېسىلى ئالدىنى ئالغىلى بولىدىغان كېسەللىك. ئالدىنى ئېلىشنىڭ ئەڭ ئۈنۈملۈك ئۇسۇلى – رىماتىزىملىق قىزىتمىنىڭ ئالدىنى ئېلىش، بۇنىڭ ئۈچۈن A گۇرۇپپىدىكى سترەپتوكوك باكتېرىيەسى كەلتۈرۈپ چىقارغان گال ياللۇغىنى ۋاقتىدا ۋە توغرا داۋالاش كېرەك.

1. بىرىنچى دەرىجىلىك ئالدىنى ئېلىش :

   • گال ئاغرىقى، قىزىتما قاتارلىق سترەپتوكوك يۇقۇمى ئالامەتلىرى كۆرۈلگەندە دەرھال دوختۇرغا كۆرۈنۈش.

   • دوختۇر گال ياللۇغىغا دىئاگنوز قويسا، ئانتىبىئوتىك (ئادەتتە پېنىتسىللىن) بىلەن داۋالاشنى تولۇق ئاخىرلاشتۇرۇش (ھەتتا ئالامەتلەر يەڭگىللىگەندىمۇ دورىنى توختىتىۋەتمەسلىك).

   • تازىلىققا ئەھمىيەت بېرىش، قولنى دائىم يۇيۇش، يۆتەلگەندە ئېغىز-بۇرۇننى ئېتىش قاتارلىقلار ئارقىلىق سترەپتوكوك يۇقۇمىنىڭ تارقىلىشىنى ئازايتىش.

2. ئىككىنچى دەرىجىلىك ئالدىنى ئېلىش :

   • رىماتىزىملىق قىزىتما بىلەن ئاغرىپ باققان كىشىلەرنىڭ قايتا سترەپتوكوك يۇقۇمىغا گىرىپتار بولۇپ، رىماتىزىملىق قىزىتمىنىڭ قايتا قوزغىلىشى ۋە رىماتىزىم مەنبەلىك يۈرەك كېسىلى نىڭ ئېغىرلىشىپ كېتىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىش ئۈچۈن ئۇزۇن مۇددەتلىك، قەرەللىك ئانتىبىئوتىك (ئادەتتە ھەر 3-4 ھەپتىدە بىر قېتىم پېنىتسىللىن ئوكۇلى) قوبۇل قىلىشى كېرەك. بۇ داۋالاش نەچچە يىل، ھەتتا ئۆمۈر بويى داۋاملىشىشى مۇمكىن.

قاچان دوختۇرغا كۆرۈنۈش كېرەك؟

• بالىڭىزدا ياكى ئۆزىڭىزدە گال ئاغرىقى، قىزىتما، يۇتۇش قىيىنلىشىش قاتارلىق سترەپتوكوك يۇقۇمىغا گۇمانلىق ئالامەتلەر كۆرۈلسە.

• رىماتىزىملىق قىزىتما ئالامەتلىرى (بوغۇم ئاغرىقى، قىزىتما، تېرە داغلىرى، كونترولسىز ھەرىكەتلەر) كۆرۈلسە.

• نەپەس سىقىلىش، ھارغىنلىق، يۈرەك سېلىش، ئىششىق قاتارلىق يۈرەك كېسەللىكلىرىگە مۇناسىۋەتلىك ئالامەتلەر كۆرۈلسە.

• ئىلگىرى رىماتىزىملىق قىزىتما ياكى رىماتىزىم مەنبەلىك يۈرەك كېسىلى دىئاگنوزى قويۇلغان بولسا، قەرەللىك تەكشۈرتۈپ تۇرۇش ۋە دوختۇرنىڭ كۆرسەتمىسى بويىچە داۋالىنىشنى داۋاملاشتۇرۇش كېرەك.

خۇلاسە

رىماتىزىم مەنبەلىك يۈرەك كېسىلى ئېغىر، ئەمما ئالدىنى ئالغىلى بولىدىغان كېسەللىك. گال ياللۇغىنى ۋاقتىدا ۋە مۇۋاپىق داۋالاش ئارقىلىق رىماتىزىملىق قىزىتمىنىڭ ۋە شۇنىڭ بىلەن بىرگە رىماتىزىم مەنبەلىك يۈرەك كېسىلى  RHD نىڭ كېلىپ چىقىش خەۋپىنى زور دەرىجىدە تۆۋەنلەتكىلى بولىدۇ. رىماتىزىم مەنبەلىك يۈرەك كېسىلى بىمارلىرى ئۈچۈن، قەرەللىك دوختۇر تەكشۈرۈشى ۋە ئۇزۇن مۇددەتلىك ئانتىبىئوتىك داۋالاش (ئىككىلەمچى ئالدىنى ئېلىش) ئىنتايىن مۇھىم. ساغلاملىق ئېڭىنى ئۆستۈرۈش ۋە داۋالاشقا ئېرىشىش شارائىتىنى ياخشىلاش بۇ كېسەللىككە قارشى تۇرۇشنىڭ ئاچقۇچىدۇر.