تاننېر باسقۇچى: بالىڭىزنىڭ يېتىلىش مۇساپىسىنى چۈشىنىش
تاننېر باسقۇچى بالىلار ۋە ئۆسمۈرلەرنىڭ جىنسىي يېتىلىش جەريانىنى باھالايدىغان ۋە ئۆلچەيدىغان بىر يۈرۈش ئۆلچەم بولۇپ، ئۇ بالىلارنىڭ بالاغەتكە يېتىش دەۋرىدىكى جىسمانىي ئۆزگىرىشلىرىنى بەش باسقۇچقا ئايرىيدۇ. بۇ ئۆلچەم ئەنگىلىيەلىك بالىلار كېسەللىكلىرى مۇتەخەسسىسى جېيمىس تاننېر (James Tanner) تەرىپىدىن تەتقىق قىلىپ ئوتتۇرىغا قويۇلغان بولۇپ، ھازىر دۇنيا مىقياسىدا دوختۇرلار ۋە مۇتەخەسسىسلەر تەرىپىدىن كەڭ قوللىنىلىدۇ. بۇ باسقۇچلار ئارقىلىق ئاتا-ئانىلار ۋە دوختۇرلار بالىنىڭ يېتىلىش ئەھۋالىنىڭ نورمال دائىرىدە ياكى ئەمەسلىكىنى، بالدۇر يېتىلىپ كېتىش ياكى كېچىكىپ قېلىش ئەھۋاللىرىنىڭ بار-يوقلۇقىنى پەرقلەندۈرەلەيدۇ.
ئۇيغۇرچە ئىسىم : تاننېر باسقۇچى، تاننەر ئۆلچىمى
ئىنگىلىزچە ئىسىم : Tanner Stage, Tanner scale
تۈركچە ئىسىم : Tanner evresi
خەنزۇچە ئىسىم : 谭纳标准, 谭纳阶段
تاننېر باسقۇچى ئوغۇللار ۋە قىزلار ئۈچۈن ئايرىم-ئايرىم بېكىتىلگەن بولۇپ، ئاساسلىقى ئىككىلەمچى جىنسىي ئالاھىدىلىكلەرنىڭ تەرەققىياتىغا ئاساسلىنىدۇ. بۇ ئالاھىدىلىكلەر قىزلاردا كۆكسىنىڭ چوڭىيىشى ۋە قولتۇق، ئەۋرەت تۈكلىرىنىڭ ئۆسۈشىنى، ئوغۇللاردا بولسا جىنسىي ئەزانىڭ چوڭىيىشى ۋە قولتۇق، ئەۋرەت تۈكلىرىنىڭ تەرەققىياتىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
قىزلارنىڭ تاننېر باسقۇچى
قىزلارنىڭ بالاغەتكە يېتىش جەريانى ئادەتتە 8 ياشتىن 13 ياشقىچە بولغان ئارىلىقتا باشلىنىدۇ.
1-باسقۇچ (بالاغەتكە يېتىشتىن بۇرۇنقى دەۋر): بۇ باسقۇچتا كۆكرەكتە ھېچقانداق ئۆزگىرىش بولمايدۇ، پەقەت ئەمچەك ئۇچى ئازراق كۆتۈرۈلۈپ تۇرىدۇ. قولتۇق، ئەۋرەت قىسمىدا تۈك بولمايدۇ، پەقەت ئىنچىكە تۈكچىلەر بولۇشى مۇمكىن.
2-باسقۇچ (باشلىنىش دەۋرى): كۆكرەك ۋە ئەمچەك ئۇچى كۆتۈرۈلۈشكە باشلايدۇ، كۆكرەك بىخلىرى شەكىللىنىدۇ. قولتۇق، ئەۋرەت قىسمىدا ئاز مىقداردا، سۇس رەڭلىك، ئىنچىكە ۋە تۈز تۈكلەر ئۆسۈشكە باشلايدۇ.
3-باسقۇچ (تەرەققىيات دەۋرى): كۆكرەك تېخىمۇ چوڭىيىدۇ ۋە يۇمىلاقلىشىدۇ، ئەمما ئەمچەك ھالقىسى (areola) بىلەن كۆكرەك بىر گەۋدە بولۇپ تۇرىدۇ. ئەۋرەت تۈكلىرى كۆپىيىپ، رەڭگى قېنىقلىشىدۇ ۋە بۈدرە بولۇشقا باشلايدۇ.
4-باسقۇچ (يېتىلىش دەۋرى): ئەمچەك ھالقىسى ۋە ئەمچەك ئۇچى تېخىمۇ كۆتۈرۈلۈپ، كۆكرەكتىن ئايرىم بىر دۆڭچە ھاسىل قىلىدۇ. قولتۇق، ئەۋرەت تۈكلىرى قۇرامىغا يەتكەنلەرنىڭكىگە ئوخشاش قويۇقلىشىدۇ، ئەمما يانپاشقا كېڭەيمەيدۇ.
5-باسقۇچ (قۇرامىغا يېتىش دەۋرى): كۆكرەك قۇرامىغا يەتكەن ئاياللارنىڭ شەكلىگە كىرىدۇ، ئەمچەك ھالقىسى كۆكرەك بىلەن قايتا بىرلىشىپ، پەقەت ئەمچەك ئۇچىلا چىقىپ تۇرىدۇ. قولتۇق، ئەۋرەت تۈكلىرى قويۇقلىشىپ، يانپاشنىڭ ئىچكى قىسمىغىمۇ كېڭىيىدۇ.
ئوغۇللارنىڭ تاننېر باسقۇچى
ئوغۇللارنىڭ بالاغەتكە يېتىش جەريانى ئادەتتە 9 ياشتىن 14 ياشقىچە بولغان ئارىلىقتا باشلىنىدۇ.
1-باسقۇچ (بالاغەتكە يېتىشتىن بۇرۇنقى دەۋر): جىنسىي ئەزا ۋە ئۇرۇقدانلارنىڭ چوڭ-كىچىكلىكى بالىلىق دەۋرىدىكىگە ئوخشاش بولىدۇ. قولتۇق، ئەۋرەت قىسمىدا تۈك بولمايدۇ.
2-باسقۇچ (باشلىنىش دەۋرى): ئۇرۇقدان ۋە ئۇرۇقدان خالتىسى چوڭىيىشقا باشلايدۇ، ئۇرۇقدان خالتىسىنىڭ تېرىسى قىزىرىپ، تېكىستۇرىسى ئۆزگىرىشكە باشلايدۇ. قولتۇق، ئەۋرەت قىسمىدا، جىنسىي ئەزانىڭ تۈۋىدە ئاز مىقداردا، ئىنچىكە تۈكلەر ئۆسۈشكە باشلايدۇ.
3-باسقۇچ (تەرەققىيات دەۋرى): جىنسىي ئەزا ئۇزۇناشقا باشلايدۇ، ئۇرۇقدانلار داۋاملىق چوڭىيىدۇ. قولتۇق، ئەۋرەت تۈكلىرى كۆپىيىپ، قېنىقلىشىدۇ ۋە بۈدرە بولۇشقا باشلايدۇ.
4-باسقۇچ (يېتىلىش دەۋرى): جىنسىي ئەزانىڭ ئۇزۇنلۇقى ۋە كەڭلىكى داۋاملىق ئاشىدۇ، جىنسىي ئەزا بېشى تەرەققىي قىلىدۇ. ئۇرۇقدان ۋە ئۇرۇقدان خالتىسى داۋاملىق چوڭىيىدۇ، ئۇرۇقدان خالتىسىنىڭ رەڭگى قېنىقلىشىدۇ. قولتۇق، ئەۋرەت تۈكلىرى قويۇقلىشىدۇ، ئەمما يانپاشقا كېڭەيمەيدۇ.
5-باسقۇچ (قۇرامىغا يېتىش دەۋرى): جىنسىي ئەزا ۋە ئۇرۇقدانلار قۇرامىغا يەتكەنلەرنىڭ چوڭ-كىچىكلىكىگە يېتىدۇ. قولتۇق، ئەۋرەت تۈكلىرى قويۇقلىشىپ، يانپاشنىڭ ئىچكى قىسمىغىمۇ كېڭىيىدۇ.
تاننېر باسقۇچى بالىنىڭ يېتىلىش جەريانىنى كۆزىتىشتىكى مۇھىم بىر قورال بولسىمۇ، ھەر بىر بالىنىڭ تەرەققىيات سۈرئىتىنىڭ ئوخشىمايدىغانلىقىنى، گېنىتىكا، ئوزۇقلۇق ۋە ئومۇمىي ساغلاملىق ئەھۋالى قاتارلىق ئامىللارنىڭ بۇ جەريانغا تەسىر كۆرسىتىدىغانلىقىنى ئۇنتۇپ قالماسلىق كېرەك. ئەگەر بالىڭىزنىڭ يېتىلىش ئەھۋالىدىن ئەنسىرىسىڭىز، بالىڭىز 8-9 ياشتىن بۇرۇن قولتۇق ئەۋرەتلىرىگە تۈك چىقىشقا باشلىسا، كۆكسى يوغىنىسا ، مۇنتىزىم بالىلار دوختۇر بىلەن ۋاقتىدا كۆرۈشۈپ بېقىڭ.
تاننېر باسقۇچى ئۆلچىمىنىڭ تارىخچىسى
تاننېر باسقۇچىنى ئەنگىلىيەلىك بالىلار كېسەللىكلىرى مۇتەخەسسىسى ۋە ئۆسۈپ يېتىلىش تەتقىقاتچىسى جېيمىس مورېليان تاننېر (James Mourilyan Tanner) كەشىپ قىلغان.
جېيمىس تاننېر (1920-2010) 20-ئەسىردىكى ئىنسانلارنىڭ ئۆسۈپ يېتىلىشىنى تەتقىق قىلىش ساھەسىدىكى ئەڭ مۇھىم ئالىملارنىڭ بىرى دەپ قارىلىدۇ. ئۇ بالىلار ۋە ئۆسمۈرلەرنىڭ بالاغەتكە يېتىش جەريانىدىكى جىسمانىي ئۆزگىرىشلەرنى سىستېمىلىق ھالدا خاتىرىلەش ۋە ئۆلچەش ئۈستىدە ئۇزۇن يىل تەتقىقات ئېلىپ بارغان.
ئۇ 1948-يىلىدىن باشلاپ لوندوندىكى بىر يېتىم بالىلار مەركىزىدە ئۇزۇن مۇددەتلىك ئۆسۈپ يېتىلىش تەتقىقاتىنى باشلىغان. بۇ تەتقىقات ئارقىلىق، ئۇ ۋە خىزمەتداشلىرى نۇرغۇن بالىلارنىڭ بالاغەتكە يېتىش جەريانىنى يىللار ئارىلىقىدا كۆزىتىپ، ئىككىلەمچى جىنسىي ئالاھىدىلىكلەرنىڭ (مەسىلەن، كۆكرەك چوڭىيىشى ، ئەۋرەت تۈكلىرى ۋە جىنسىي ئەزالارنىڭ تەرەققىياتى) قانداق تەرتىپ بويىچە يۈز بېرىدىغانلىقىنى تەپسىلىي خاتىرىلىگەن.
مۇشۇ تەتقىقاتلارنىڭ نەتىجىسى سۈپىتىدە، ئۇ 1969-يىلى «تاننېر باسقۇچى» (ياكى تاننېر ئۆلچىمى) دەپ ئاتالغان بەش باسقۇچلۇق تۈرگە ئايرىش سىستېمىسىنى ئوتتۇرىغا قويغان. بۇ سىستېما دوختۇرلار ۋە تەتقىقاتچىلارنىڭ بىر بالىنىڭ يېتىلىش ئەھۋالىنى ئوبيېكتىپ ۋە ئىزچىل ھالدا باھالىشىغا ئىمكانىيەت ياراتقانلىقى ئۈچۈن، دۇنيا مىقياسىدا ناھايىتى تېزلا قوبۇل قىلىنىپ، بالىلار ساغلاملىقى ۋە ئۆسۈپ يېتىلىش ساھەسىدىكى ئاساسلىق ئۆلچەملەرنىڭ بىرىگە ئايلانغان.
