تىببىي ساھەدىكى مىكروسكوپلار: مىكرو دۇنيا سىرىنىڭ ئاچقۇچى

زامانىۋىي تېبابەتنىڭ تەرەققىياتى كىچىك جانلىقلار دۇنياسىنى كۆزىتىش ۋە تەتقىق قىلىش بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك. مىكروسكوپ بولسا بۇ كىچىك دۇنيانىڭ ئىشىكىنى ئاچىدىغان ئاچقۇچ بولۇپ، ئۇ كېسەللىكلەرگە دىئاگنوز قويۇش، داۋالاش ئۇسۇللىرىنى تەرەققىي قىلدۇرۇش ۋە ھاياتلىق ئىلمىنىڭ سىرلىرىنى ئېچىشتا ئvەزسىز رول ئوينايدۇ. تېخنىكىنىڭ يۈكسىلىشىگە ئەگىشىپ، مىكروسكوپلارنىڭ تۈرلىرىمۇ كۆپىيىپ، ھەر قايسىسى ئۆزىگە خاس ئىقتىدارلىرى بىلەن تىببىي ساھەنىڭ ئوخشىمىغان ئېھتىياجلىرىنى قاندۇرماقتا. تۆۋەندە تىببىي ساھەدە كۆپ ئىشلىتىلىدىغان بىر قانچە مۇھىم مىكروسكوپ تۈرلىرى تەپسىلىي تونۇشتۇرۇلىدۇ.

تىببىي ساھەدە ئىشلىتىلىدىغان بەزى مىكروسكوپلار تۈرلىرى

1. ئوپتىك (يورۇقلۇق) مىكروسكوپى (Optic/Light Microscope)

ئوپتىك مىكروسكوپ ئەڭ كۆپ ئۇچرايدىغان ۋە ئەڭ بالدۇر كەشىپ قىلىنغان مىكروسكوپ تۈرى ھېسابلىنىدۇ. ئۇنىڭ خىزمەت پىرىنسىپى كۆرۈنىدىغان يورۇقلۇق ۋە بىر يۈرۈش چوڭايتقۇچى ئەينەكلەر (لىنزا) ئارقىلىق ئەۋرىشكىنىڭ چوڭايتىلغان تەسۋىرىنى ھاسىل قىلىشتىن ئىبارەت. ئادەتتە مەكتەپ تەجرىبىخانىلىرىدىن تارتىپ دوختۇرخانىلارنىڭ كلىنىكىلىق تەكشۈرۈش بۆلۈملىرىگىچە كەڭ قوللىنىلىدۇ. تىببىي ساھەدە، قان ھۈجەيرىلىرىنى ساناش، باكتېرىيە ۋە زەمبۇرۇغلارنى پەرقلەندۈرۈش، توقۇلما كېسىمچەكلىرىنى كۆزىتىپ، راك ھۈجەيرىلىرىنىڭ بار-يوقلۇقىغا ھۆكۈم قىلىش قاتارلىق نۇرغۇن ئاساسلىق تەكشۈرۈشلەردە مۇھىم رول ئوينايدۇ.

2. ستېرېئولۇق مىكروسكوپ (Stereo Microscope)

ستېرېئولۇق مىكروسكوپ يەنە «ئۈچ ئۆلچەملىك مىكروسكوپ» دەپمۇ ئاتىلىدۇ. ئۇنىڭ ئالاھىدىلىكى ئىككى ئايرىم ئوپتىكىلىق يول ئارقىلىق ئوخشىمىغان بۇلۇڭدىن تەسۋىر ھاسىل قىلىپ، كۆزەتكۈچىگە ئوبيېكتنىڭ ئۈچ ئۆلچەملىك ۋە چوڭقۇر ھېسسىياتلىق تەسۋىرىنى سۇنىدۇ. بۇ مىكروسكوپنىڭ چوڭايتىش دەرىجىسى ئادەتتە يورۇقلۇق مىكروسكوپىدەك يۇقىرى بولمىسىمۇ، ئەمما ئۇ چوڭراق ئەۋرىشكىلەرنى، مەسىلەن، كىچىك ھاشاراتلار، ئۆسۈملۈك ئۇرۇقلىرى ياكى ئىنچىكە ئوپېراتسىيەلەرنى كۆزىتىشكە ماس كېلىدۇ. تىببىي ساھەدە، ئۇ ئاساسلىقى مىكرو ئوپېراتسىيەلەردە (مەسىلەن، كۆز، نېرۋا ۋە قان تومۇر ئوپېراتسىيەلىرىدە)، شۇنداقلا ئەدلىيە تېبابىتىدە كىچىك دەلىل-ئىسپاتلارنى تەكشۈرۈشتە ئىشلىتىلىدۇ.

3. تەتۈر مىكروسكوپ (Inverted Microscope)

تەتۈر مىكروسكوپنىڭ قۇرۇلمىسى ئادەتتىكى يورۇقلۇق مىكروسكوپىغا قارىغاندا تەتۈر بولىدۇ، يەنى ئۇنىڭ يورۇقلۇق مەنبەسى ۋە كوندېنسورى ئۈستىدە، ئوبيېكتىپ لىنزىسى بولسا ئەۋرىشكە قويۇش سۇپىسىنىڭ ئاستىدا بولىدۇ. بۇ خىل ئالاھىدە لايىھە ئۇنى تەربىيىلەش قاچىسىدىكى تىرىك ھۈجەيرىلەرنى بىۋاسىتە كۆزىتىشكە ئىنتايىن قۇلايلىق قىلغان. چۈنكى ھۈجەيرىلەر ئادەتتە قاچىنىڭ تېگىگە چۆكۈپ ئۆسىدۇ، تەتۈر مىكروسكوپ ئاستىدىن يۇقىرىغا قاراپ كۆزىتىش ئارقىلىق، سۇيۇقلۇقنىڭ توسقۇنلۇقىدىن خالىي ھالدا ھۈجەيرىلەرنىڭ ئۆسۈش، بۆلۈنۈش ۋە ھەرىكەتلىنىش جەريانىنى ئېنىق كۆزىتەلەيدۇ. شۇڭا ئۇ ھۈجەيرە بىئولوگىيەسى، ۋىرۇس تەتقىقاتى ۋە تۆرەلمە ئىنژېنېرلىقى ساھەلىرىدە كەڭ قوللىنىلىدۇ.

4. يالتىراق نۇر (فلۇئورېسسېنسىيەلىك) مىكروسكوپ (Fluorescence Microscope)

بۇ مىكروسكوپ يورۇقلۇق مىكروسكوپىنىڭ ئالاھىدە بىر تۈرى بولۇپ، ئۇ فلۇئورېسسېنسىيەلىك بوياقلار بىلەن بەلگە قويۇلغان ھۈجەيرە ياكى توقۇلمىلاردىكى ئالاھىدە قۇرۇلمىلارنى كۆزىتىش ئۈچۈن لايىھەلەنگەن. ئۇنىڭ خىزمەت پىرىنسىپى قىسقا دولقۇن ئۇزۇنلۇقىدىكى غىدىقلىغۇچى نۇر (مەسىلەن، كۆك ياكى ئۇلترا بىنەپشە نۇر) بىلەن ئەۋرىشكىنى يورۇتۇپ، فلۇئورېسسېنسىيەلىك مولېكۇلالارنىڭ ئۇزۇنراق دولقۇن ئۇزۇنلۇقىدىكى نۇرنى تارقىتىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىش، ئاندىن بۇ نۇرنى يىغىپ تەسۋىر ھاسىل قىلىشتىن ئىبارەت. بۇ تېخنىكا ئارقىلىق، تەتقىقاتچىلار ھۈجەيرىدىكى مەلۇم بىر ئاقسىل، DNA ياكى باشقا مولېكۇلالارنىڭ ئورنى ۋە مىقدارىنى ئېنىق كۆرەلەيدۇ. ئۇ ئىممۇنىتېت تەتقىقاتى، راك دىئاگنوزى ۋە گېن ئورنىنى ئېنىقلاشتا ئىنتايىن مۇھىم.

5. ھەممەركەز (كونفوكال)  مىكروسكوپ (Confocal Microscope)

كونفوكال مىكروسكوپ فلۇئورېسسېنسىيەلىك مىكروسكوپنىڭ تېخىمۇ ئىلغار تۈرى بولۇپ، ئۇ لازېر نۇرىنى ئىشلىتىپ، ئەۋرىشكىنىڭ ناھايىتى نېپىز بىر ئوپتىكىلىق «كەسمە» قەۋىتىنىلا سىكاننېرلاپ تەسۋىر ھاسىل قىلىدۇ. ئۇ ئالاھىدە لايىھەلەنگەن كىچىك تۆشۈك (pinhole) ئارقىلىق فوكۇس نۇقتىسىدىن باشقا جايدىن كەلگەن قالايمىقان نۇرلارنى سۈزۈپ تاشلايدۇ، نەتىجىدە ئىنتايىن يۇقىرى ئېنىقلىقتىكى، ئارقا كۆرۈنۈشى ناھايىتى پاكىز تەسۋىرلەرگە ئېرىشكىلى بولىدۇ. ئۇ يەنە ئوخشىمىغان چوڭقۇرلۇقتىكى بىر قاتار تەسۋىرلەرنى يىغىپ، كومپيۇتېردا بىرىكتۈرۈش ئارقىلىق ئەۋرىشكىنىڭ ئۈچ ئۆلچەملىك قۇرۇلمىسىنى ئەسلىگە كەلتۈرەلەيدۇ. بۇ تېخنىكا نېرۋا ھۈجەيرىلىرىنىڭ تور قۇرۇلمىسى، ھۈجەيرە ئىچىدىكى ئورگانېللارنىڭ ئۆزئارا مۇناسىۋىتى قاتارلىق مۇرەككەپ بىئولوگىيەلىك جەريانلارنى تەتقىق قىلىشتا قىممىتى ئىنتايىن يۇقىرى.

6. ئېلېكترونلۇق مىكروسكوپ (Electron Microscope)

ئوپتىك مىكروسكوپلار يورۇقلۇق دولقۇنىنىڭ چەكلىمىسى تۈپەيلىدىن مەلۇم دەرىجىدىن ئارتۇق چوڭايتسا تەسۋىر غۇۋالىشىپ كېتىدۇ. بۇ چەكلىمىنى بۆسۈپ ئۆتۈش ئۈچۈن ئېلېكترونلۇق مىكروسكوپ كەشىپ قىلىنغان. ئۇ يورۇقلۇق دولقۇنىنىڭ ئورنىغا دولقۇن ئۇزۇنلۇقى تېخىمۇ قىسقا بولغان يۇقىرى تېزلىكتىكى ئېلېكترون ئېقىمىدىن پايدىلىنىپ، مىليون ھەسسىگە يېقىن چوڭايتىش ئىقتىدارىغا ئىگە. ئۇنىڭ ئاساسلىق ئىككى تۈرى بار: بىرى، تارقىتىشچان ئېلېكترونلۇق مىكروسكوپ (TEM)، ئۇ ئىنتايىن نېپىز كېسىلگەن ئەۋرىشكىدىن ئېلېكترونلارنى ئۆتكۈزۈپ، ھۈجەيرە ئىچىدىكى ئورگانېللار، ۋىرۇسلار ۋە مولېكۇلالارنىڭ ئىنچىكە قۇرۇلمىسىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ. يەنە بىرى، سىكاننېرلاشچان ئېلېكترونلۇق مىكروسكوپ (SEM)، ئۇ ئەۋرىشكىنىڭ يۈزىنى ئېلېكترونلار بىلەن سىكاننېرلاپ، يۈزەكى قۇرۇلمىنىڭ ئۈچ ئۆلچەملىك تەسۋىرىنى ھاسىل قىلىدۇ.

7. ئاتوم كۈچ مىكروسكوپ (Atomic Force Microscope)

ئاتوم كۈچ مىكروسكوپى ئېلېكترونلۇق مىكروسكوپتىنمۇ يۇقىرى ئېنىقلىققا ئىگە بولۇپ، ئۇ ئەۋرىشكىنىڭ يۈزىنى ئاتوم دەرىجىسىدە «كۆرەلەيدۇ». ئۇنىڭ خىزمەت پىرىنسىپى پاتېفون ئوخشايدۇ؛ ئىنتايىن ئۆتكۈر ئۇچلۇق يىڭنە (probe) ئەۋرىشكىنىڭ يۈزىنى يەڭگىل سىلاپ ئۆتىدۇ. يىڭنە بىلەن ئەۋرىشكە يۈزىدىكى ئاتوملار ئوتتۇرىسىدىكى ئۆزئارا ئىتتىرىش ياكى تارتىش كۈچىنىڭ ئۆزگىرىشىگە ئاساسەن، يىڭنىنىڭ ئورنىدا ئىنچىكە ئۆزگىرىشلەر بولىدۇ. بۇ ئۆزگىرىشلەرنى لازېر نۇرى ئارقىلىق خاتىرىلەپ، كومپيۇتېردا ئەۋرىشكىنىڭ يۈزەكى قۇرۇلمىسىنىڭ ئۈچ ئۆلچەملىك خەرىتىسىنى سىزىپ چىققىلى بولىدۇ. بۇ مىكروسكوپ تىرىك ھۈجەيرىلەرنى تەبىئىي مۇھىتتا كۆزىتەلەيدىغان بولغاچقا، DNA مولېكۇلاسى، ئاقسىللار ۋە ھۈجەيرە پەردىسى قاتارلىقلارنىڭ قۇرۇلمىسىنى تەتقىق قىلىشتا يېڭى ئىمكانىيەتلەرنى ياراتتى.

8. كۆز تور پەردىسىنى تەسۋىرلەش مىكروسكوپى (Retinal Imaging Microscope)

بۇ ئەمەلىيەتتە ئوپتومولوگىيە (كۆز كېسەللىكلىرى) ساھەسىدە ئىشلىتىلىدىغان ئالاھىدە ئۈسكۈنە بولۇپ، ئۇ مىكروسكوپ تېخنىكىسى بىلەن فوتوگرافلىق تېخنىكىسىنى بىرلەشتۈرگەن. ئۇ بىمارنىڭ كۆز قارىچۇقى ئارقىلىق كۆزنىڭ ئىچكى قىسمىدىكى تور پەردىسى، كۆرۈش نېرۋىسى ۋە قان تومۇرلارنى يۇقىرى ئېنىقلىقتا سۈرەتكە تارتىپ، تەسۋىر ھاسىل قىلىدۇ. دوختۇرلار بۇ تەسۋىرلەر ئارقىلىق قەنت دىئابېتىنى كەلتۈرۈپ چىقارغان كۆز تور پەردىسى كېسەللىكلىرى، ياشقا مۇناسىۋەتلىك ماكۇلا كېسەللىكى، گلاۋكوما (كۆز بېسىمىنىڭ ئېشىپ كېتىشى) قاتارلىق كۆز كېسەللىكلىرىگە بالدۇر دىئاگنوز قويالايدۇ ۋە داۋالاش ئۈنۈمىنى كۆزىتەلەيدۇ.

خۇلاسە

يۇقىرىدا تونۇشتۇرۇلغان مىكروسكوپلار تىببىي ساھەدىكى تەتقىقات ۋە كلىنىكىلىق دىئاگنوزنىڭ ھەر قايسى قاتلاملىرىدا ئۆزىنىڭ ئۆزگىچە رولىنى جارى قىلدۇرماقتا. ئاددىي يورۇقلۇق مىكروسكوپىدىن تارتىپ ئاتوم دەرىجىسىدە كۆزىتەلەيدىغان ئاتوم كۈچ مىكروسكوپىغىچە، بۇ ئىلغار تېخنىكىلار ئىنسانلارنىڭ ھاياتلىقنىڭ ئەڭ ئىنچىكە سىرلىرىنى چۈشىنىشىگە ياردەم بېرىپ، كېسەللىكلەرنى يېڭىشنىڭ يېڭى يوللىرىنى ئېچىپ بەرمەكتە.