تىز بوغۇمى ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشى

تىز بوغۇمىنىڭ مۇھىم تەركىبىي قىسىملىرى ۋە ئۇنىڭ ئىقتىدارى

تىز بوغۇمى ئىنسانلارنىڭ ھەرىكەت سىستېمىسىدىكى ئەڭ چوڭ ۋە ئەڭ مۇرەككەپ بوغۇملارنىڭ بىرى بولۇپ، يوتا سۆڭىكى، پاقالچاق سۆڭىكى ۋە لىپەك سۆڭىكىدىن تەركىب تاپىدۇ. ئۇ كۈندىلىك تۇرمۇشىمىزدىكى مېڭىش، يۈگۈرۈش، سەكرەش ۋە ئولتۇرۇپ-قوپۇش قاتارلىق ھەرىكەتلەرنى ئېلىپ بېرىشىمىزدا ھالقىلىق رول ئوينايدۇ. تىز بوغۇمىنىڭ مۇقىملىقى ۋە جانلىقلىقى مۇسكۇل، تارىمۇش ۋە پەي قاتارلىق يۇمشاق توقۇلمىلارنىڭ ئۆزئارا ماسلىشىپ ئىشلىشىگە باغلىق. بۇ ئورگانلارنىڭ ھەر بىرىنىڭ ئۆزىگە خاس ئىقتىدارى بولۇپ، بىرلىكتە تىز بوغۇمىنىڭ نورمال ھەرىكىتىنى كاپالەتلەندۈرىدۇ.

تىز بوغۇمىنىڭ ساغلاملىقى تۇرمۇش سۈپىتىمىزگە بىۋاسىتە تەسىر كۆرسىتىدۇ. تىز بوغۇمىدىكى ھەر قانداق بىر قىسىمنىڭ زەخىملىنىشى ياكى ياللۇغلىنىشى ئاغرىق، ئىششىق ۋە ھەرىكەت قىيىنلىشىش قاتارلىق ئالامەتلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى مۇمكىن. شۇڭلاشقا، تىز بوغۇمىنىڭ قۇرۇلمىسى ۋە ئىقتىدارىنى توغرا چۈشىنىش، ئۇنى قانداق ئاسراش ۋە زەخىملىنىشتىن ساقلىنىش توغرىسىدىكى بىلىملەرنى ئىگىلەش ھەممىمىز ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم. بۇ ماقالىدە، تىز بوغۇمىنىڭ ئاساسلىق تەركىبىي قىسىملىرى رەسىم ئارقىلىق تونۇشتۇرۇلۇپ، ھەر بىر قىسىمنىڭ ئىقتىدارى ۋە رولى تەپسىلىي شەرھىلىنىدۇ.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

تىز بوغۇمىنىڭ ئاساسلىق تەركىبىي قىسىملىرى

تىز بوغۇمى ئالدى كۆرۈنۈشى (膝关节前面观 – Anterior view of knee joint)

• تىز بوغۇمى (Knee Joint, 膝关节): تىز بوغۇمى يوتا سۆڭىكىنىڭ تۆۋەنكى ئۇچى، پاقالچاق سۆڭىكىنىڭ يۇقىرىقى ئۇچى ۋە لىپەك سۆڭىكىدىن تەشكىل تاپقان، ئىنسان بەدىنىدىكى ئەڭ چوڭ ۋە مۇرەككەپ بوغۇملارنىڭ بىرى ھېسابلىنىدۇ. ئۇ ئاساسلىقى ئېگىلىش ۋە يېزىلىش ھەرىكىتىنى ئورۇنداپ، بەدەننىڭ ئېغىرلىقىنى كۆتۈرۈش ۋە ھەرىكەت جەريانىدا كۈچ يەتكۈزۈشتە ھالقىلىق رول ئوينايدۇ. تىز بوغۇمىنىڭ مۇقىملىقى بوغۇم خالتىسى، تارىمۇشلار (لىگامېنت) ۋە ئەتراپتىكى مۇسكۇللار تەرىپىدىن ساقلىنىدۇ، بوغۇم Kıkırdağı بولسا سۆڭەكلەر ئارىسىدىكى سۈركىلىشنى ئازايتىپ، ھەرىكەتلەرنىڭ راۋان بولۇشىغا ياردەم بېرىدۇ. تىز بوغۇمىنىڭ ساغلاملىقى كۈندىلىك پائالىيەتلەر ۋە تەنھەرىكەت ئىقتىدارى ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم.
• تىز بوغۇم مۇسكۇلى (Knee Joint Muscle, 膝关节肌): بۇ مۇسكۇللار تىز بوغۇمىنى ھەرىكەتلەندۈرىدىغان ۋە مۇقىملاشتۇرىدىغان مۇسكۇللارنىڭ ئومۇمىي ئاتىلىشىدۇر. ئۇلار تىزنى ئېگىش، يېزىش ۋە ئايلاندۇرۇش قاتارلىق ھەرىكەتلەرنى ئىشقا ئاشۇرىدۇ.
• لىپەك يۇقىرى خالتىسى (Suprapatellar Bursa, 髌上囊): بۇ لىپەك سۆڭىكىنىڭ يۇقىرىسىغا، يوتا سۆڭىكى بىلەن تۆت باشلىق مۇسكۇل پېيى ئارىسىغا جايلاشقان سۇيۇقلۇق بىلەن تولغان كىچىك خالتا. ئۇنىڭ ئاساسلىق رولى ھەرىكەت جەريانىدا سۆڭەك بىلەن پەي ئوتتۇرىسىدىكى سۈركىلىشنى ئازايتىش.
• يوتا ئىچكى مۇسكۇلى (Vastus Medialis, 股内侧肌): يوتىنىڭ ئالدى ئىچكى تەرىپىگە جايلاشقان بولۇپ، تۆت باشلىق مۇسكۇلنىڭ بىر قىسمى. ئۇ تىز بوغۇمىنى يېزىشقا ۋە لىپەك سۆڭىكىنىڭ مۇقىملىقىنى ساقلاشقا مەسئۇل.
• لىپەك سۆڭەكى (Patella, 髌骨): ئادەتتە «تىزنىڭ كۆزى» دەپ ئاتىلىدىغان، تىز بوغۇمىنىڭ ئالدى تەرىپىگە جايلاشقان ئۈچبۇلۇڭ شەكىللىك سۆڭەك. ئۇ تۆت باشلىق مۇسكۇلنىڭ كۈچىنى ئاشۇرۇش ۋە تىز بوغۇمىنى قوغداش رولىنى ئوينايدۇ.
• لىپەك ئىچكى تەرىپىنى تۇتقۇچى تارىمۇش (Medial Patellar Retinaculum, 髌内侧支持带): بۇ لىپەك سۆڭىكىنىڭ ئىچكى تەرىپىنى يوتا سۆڭىكى ۋە پاقالچاق سۆڭىكىگە تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان تالالىق توقۇلما. ئۇ لىپەك سۆڭىكىنىڭ مۇقىملىقىنى ساقلاپ، ئۇنىڭ سىرتقا قاراپ يۆتكىلىپ كېتىشىنىڭ ئالدىنى ئالىدۇ.
• پاقالچەك تەرەپ قوشۇمچە تارىمۇش (Tibial Collateral Ligament, 胫侧副韧带): يەنە ئىچكى تەرەپ قوشۇمچە تارىمۇش (MCL) دەپمۇ ئاتىلىدۇ، تىزنىڭ ئىچكى تەرىپىگە جايلاشقان. ئۇ يوتا سۆڭىكىنى پاقالچاق سۆڭىكىگە تۇتاشتۇرۇپ، تىزنىڭ ئىچكە قاراپ ھەددىدىن زىيادە ئېگىلىپ كېتىشىنىڭ ئالدىنى ئالىدۇ.
• لىپەك تارىمۇش (Patellar Ligament, 髌韧带): لىپەك سۆڭىكىنىڭ تۆۋەنكى ئۇچىنى پاقالچاق سۆڭىكىنىڭ ئالدى يۈزىدىكى تىبىيال تۈگۈنىگە تۇتاشتۇرىدىغان كۈچلۈك تارىمۇش. بۇ ئەمەلىيەتتە يوتىنىڭ تۆت باشلىق مۇسكۇلى پېيىنىڭ ئۇزارمىسى ھېسابلىنىدۇ.
• پاقالچەك سۆڭەك (Tibia, 胫骨): پۇتنىڭ ئىچكى تەرىپىگە جايلاشقان چوڭ سۆڭەك بولۇپ، بەدەننىڭ ئېغىرلىقىنى كۆتۈرىدىغان ئاساسلىق سۆڭەك. ئۇ تىز بوغۇمى ۋە كاحىلە بوغۇمىنىڭ مۇھىم تەركىبىي قىسمى.
• پاقالچەك – يان پاقالچەك ئارىلىق پەردىسى (Interosseous membrane of leg, 小腿骨间膜): پاقالچاق سۆڭىكى بىلەن يان پاقالچاق سۆڭىكىنىڭ ئارىسىغا جايلاشقان كۈچلۈك تالالىق پەردە. ئۇ بۇ ئىككى سۆڭەكنى بىر-بىرىگە مەھكەم تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدۇ ۋە پۇتتىكى بەزى مۇسكۇللارنىڭ چاپلىنىش نۇقتىسى بولۇپ خىزمەت قىلىدۇ.
• يان پاقالچاق سۆڭەك بېشى ئالدى تارىمۇشى (Anterior ligament of fibular head, 腓骨头前韧带): بۇ تارىمۇش يان پاقالچاق سۆڭىكى بېشىنىڭ ئالدى قىسمىنى پاقالچاق سۆڭىكىنىڭ يان تەرىپىگە تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدۇ. ئۇ يۇقىرىقى پاقالچاق-يان پاقالچاق بوغۇمىنىڭ مۇقىملىقىنى ساقلاشقا ياردەم بېرىدۇ.
• يان پاقالچاق سۆڭەك بېشى (Head of fibula, 腓骨头): يان پاقالچاق سۆڭىكىنىڭ يۇقىرىقى ئۇچى بولۇپ، پاقالچاق سۆڭىكىنىڭ يان تەرىپى بىلەن بوغۇم ھاسىل قىلىدۇ. بىر قانچە مۇسكۇل ۋە تارىمۇش بۇ ئورۇنغا چاپلىنىدۇ.
• يان پاقالچاق تەرەپ قوشۇمچە تارىمۇش (Fibular Collateral Ligament, 腓侧副韧带): يەنە سىرتقى تەرەپ قوشۇمچە تارىمۇش (LCL) دەپمۇ ئاتىلىدۇ، تىزنىڭ سىرتقى تەرىپىگە جايلاشقان. ئۇ يوتا سۆڭىكىنى يان پاقالچاق سۆڭىكىگە تۇتاشتۇرۇپ، تىزنىڭ سىرتقا قاراپ ھەددىدىن زىيادە ئېگىلىپ كېتىشىنىڭ ئالدىنى ئالىدۇ.
• يوتا 2 باشلىق مۇسكۇل (Biceps Femoris, 股二头肌): يوتىنىڭ ئارقا تەرىپىدىكى «ھامسترىڭ» مۇسكۇللىرىنىڭ بىرى. ئۇنىڭ ئىككى بېشى بولۇپ، ئاساسلىقى تىز بوغۇمىنى ئېگىش ۋە يوتىنى ئارقىغا يېزىش رولىنى ئوينايدۇ.
• لىپەك سىرتقى تەرىپىنى تۇتقۇچى تارىمۇش (Lateral Patellar Retinaculum, 髌外侧支持带): بۇ لىپەك سۆڭىكىنىڭ سىرتقى تەرىپىنى يوتا سۆڭىكىگە تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان تالالىق توقۇلما. ئۇ لىپەك سۆڭىكىنىڭ مۇقىملىقىنى ساقلاشقا ياردەم بېرىدۇ.
• يوتا تۈز مۇسكۇلى (Rectus Femoris, 股直肌): يوتىنىڭ ئالدى قىسمىدىكى تۆت باشلىق مۇسكۇلنىڭ بىر قىسمى بولۇپ، يوتا بوغۇمى ۋە تىز بوغۇمىدىن ئۆتىدىغان بىردىنبىر مۇسكۇل. ئۇنىڭ ئاساسلىق رولى تىز بوغۇمىنى يېزىش ۋە يوتا بوغۇمىنى ئېگىش.
• يوتا سىرتقى تەرەپ مۇسكۇلى (Vastus Lateralis, 股外侧肌): يوتىنىڭ سىرتقى تەرىپىگە جايلاشقان، تۆت باشلىق مۇسكۇل گۇرۇپپىسىدىكى ئەڭ چوڭ ۋە كۈچلۈك مۇسكۇل. ئۇنىڭ ئاساسلىق ۋەزىپىسى تىز بوغۇمىنى كۈچلۈك يېزىش.

تىز بوغۇمى ئارقا كۆرۈنۈشى (膝关节后面观 – Posterior view of knee joint)

• تاپان مۇسكۇل (Plantaris, 蹠肌): پۇتنىڭ ئارقا يۈزەكى قىسمىغا جايلاشقان كىچىك ۋە ئۇزۇن مۇسكۇل. ئۇ تىزنى ئېگىش ۋە تاپاننى تۆۋەن بېسىش ھەرىكىتىگە ئاجىز دەرىجىدە قاتنىشىدۇ، كۆپىنچە كىشىلەردە ئۇنىڭ رولى ئانچە چوڭ ئەمەس.
• يان پاقالچەك مۇسكۇلىنىڭ سىرتقى تەرەپ بېشى (Lateral head of gastrocnemius muscle, 腓肠肌外侧头): پۇتنىڭ چوڭ، ئىككى باشلىق مۇسكۇلىنىڭ سىرتقى قىسمى. ئۇ تىز بوغۇمىنى ئېگىش ۋە تاپاننى كۈچلۈك تۆۋەن بېسىش (پۇت ئۇچىدا تۇرۇش) ھەرىكىتىنى ئورۇندايدۇ.
• تېقىم قىيپاش تارىمۇش (Oblique Popliteal Ligament, 腘斜韧带): تىز بوغۇمىنىڭ ئارقا تەرىپىگە جايلاشقان كەڭ، تالالىق تارىمۇش. ئۇ تىز بوغۇمىنىڭ ئارقا تەرىپىنى مۇستەھكەملەپ، تىزنىڭ ھەددىدىن زىيادە يېزىلىپ كېتىشىنىڭ ئالدىنى ئالىدۇ.
• تېقىم يايسىمان تارىمۇش (Arcuate Popliteal Ligament, 腘弓状韧带): تىز بوغۇمىنىڭ ئارقا-سىرتقى بۇرجىكىنى مۇقىملاشتۇرۇشقا ياردەم بېرىدىغان Y شەكىللىك تارىمۇش. ئۇ تىزنىڭ ئارقا تەرىپىنىڭ مۇقىملىقىنى ساقلاشتا مۇھىم رول ئوينايدۇ.
• تېقىم مۇسكۇلى (Popliteus, 腘肌): تىز بوغۇمىنىڭ ئارقا تەرىپىگە چوڭقۇر جايلاشقان كىچىك مۇسكۇل. ئۇ تىز ئېگىلگەندە پاقالچاق سۆڭىكىنى ئىچكە ئايلاندۇرۇپ، تىز بوغۇمىنى «قۇلۇپ» ھالىتىدىن چىقىرىشقا ياردەم بېرىدۇ.
• يېرىم پەردىلىك مۇسكۇل پېيى (Semitendinosus tendon, 半膜肌腱): يوتىنىڭ ئارقا تەرىپىدىكى «ھامسترىڭ» مۇسكۇللىرىنىڭ بىرى بولغان يېرىم پەردىلىك مۇسكۇلنىڭ پېيى. بۇ مۇسكۇل تىزنى ئېگىش ۋە يوتىنى ئارقىغا يېزىشقا قاتنىشىدۇ.
• يان پاقالچەك مۇسكۇلنىڭ ئىچكى تەرەپ بېشى (Medial head of gastrocnemius muscle, 腓肠肌内侧头): پۇتنىڭ چوڭ، ئىككى باشلىق مۇسكۇلىنىڭ ئىچكى قىسمى. ئۇمۇ سىرتقى بېشىغا ئوخشاش، تىز بوغۇمىنى ئېگىش ۋە تاپاننى كۈچلۈك تۆۋەن بېسىش رولىنى ئوينايدۇ.

تىز بوغۇمىنى ئاسراش ۋە ساغلاملىقىنى ساقلاش

تىز بوغۇمىنىڭ ساغلاملىقىنى ساقلاش ئۈچۈن، كۈندىلىك تۇرمۇشتا ۋە ھەرىكەت جەريانىدا بىر قانچە نۇقتىغا دىققەت قىلىش كېرەك. تىز بوغۇمى بەدەن ئېغىرلىقىنى كۆتۈرىدىغان ئاساسلىق بوغۇم بولغاچقا، نورمال بەدەن ئېغىرلىقىنى ساقلاش تىز بوغۇمىغا چۈشىدىغان بېسىمنى ئازايتىشنىڭ مۇھىم ئامىلى ھېسابلىنىدۇ. ئارتۇق ئېغىرلىق تىز بوغۇمى Kıkırdağı نىڭ يېيىلىشىنى تېزلىتىپ، بوغۇم ياللۇغى (ئارتىرىت) نىڭ پەيدا بولۇش خەۋپىنى ئاشۇرىدۇ.

تۆۋەندىكىلەر تىز بوغۇمىنى ئاسراشتىكى بىر قىسىم مۇھىم نۇقتىلار:

• مۇۋاپىق ھەرىكەت قىلىش: دائىم ھەرىكەت قىلىش تىز بوغۇمى ئەتراپىدىكى مۇسكۇللارنى كۈچلەندۈرۈپ، بوغۇمنىڭ مۇقىملىقىنى ئاشۇرىدۇ. سۇ ئۈزۈش، ۋېلىسىپىت مىنىش ۋە ئاستا يۈگۈرۈش قاتارلىق تىزغا بېسىمى ئاز بولغان ھەرىكەتلەرنى تاللاش تەۋسىيە قىلىنىدۇ.
• مۇسكۇللارنى كۈچلەندۈرۈش: بولۇپمۇ يوتىنىڭ تۆت باشلىق مۇسكۇلى (Quadriceps) ۋە ئارقا مۇسكۇللىرى (Hamstrings) نى چېنىقتۇرۇش تىز بوغۇمىنى ئۈنۈملۈك قوغدايدۇ. بۇ مۇسكۇللار كۈچلۈك بولغاندا، تىز بوغۇمىغا چۈشىدىغان زەربىنى ئازايتالايدۇ.
• توغرا قىياپەتنى ساقلاش: ئولتۇرغاندا، تۇرغاندا ۋە مېڭىش جەريانىدا بەدەن قىياپىتىنى توغرا ساقلاش تىزغا چۈشىدىغان بېسىمنى تەڭپۇڭلاشتۇرىدۇ. ئۇزۇن ۋاقىت بىر ئورۇندا ئولتۇرۇشتىن ياكى تۇرۇشتىن ساقلىنىش كېرەك.
• ھەرىكەتتىن بۇرۇن قىزىنىش: ھەر قانداق تەنھەرىكەت ياكى جىددىي ھەرىكەتلەردىن بۇرۇن بەدەننى يېتەرلىك دەرىجىدە قىزىتىش ۋە سوزۇلۇش ھەرىكەتلىرىنى ئىشلەش مۇسكۇل ۋە تارىمۇشلارنىڭ زەخىملىنىش خەۋپىنى تۆۋەنلىتىدۇ.
• راھەت ئاياغ كىيىش: ئاياغنىڭ راھەت بولۇشى ۋە پۇتنى ياخشى تىرەپ تۇرالىشى مېڭىش جەريانىدا تىزغا كېلىدىغان بېسىمنى ئازايتىشقا ياردەم بېرىدۇ.

خۇلاسىلىگەندە، تىز بوغۇمى نۇرغۇنلىغان مۇسكۇل، سۆڭەك ۋە تارىمۇشلارنىڭ ئۆزئارا ماسلىشىشى ئارقىلىق ھەرىكەت قىلىدىغان مۇرەككەپ ئورگان. ئۇنىڭ قۇرۇلمىسى ۋە ئىقتىدارىنى چۈشىنىش، ھەمدە ئۇنى ئىلمىي ئۇسۇللار بىلەن ئاسراش ئارقىلىق، تىز بوغۇمى كېسەللىكلىرىنىڭ ئالدىنى ئېلىپ، ساغلام ۋە ھەرىكەتچان تۇرمۇشنى داۋاملاشتۇرغىلى بولىدۇ. ئەگەر تىزىڭىزدا ئۇزۇن ۋاقىت داۋاملاشقان ئاغرىق ياكى بىئاراملىق بولسا، ۋاقتىدا دوختۇرغا كۆرۈنۈپ، كەسپىي دىئاگنوز قويۇش ۋە داۋالاش ئېلىپ بېرىش كېرەك.