دوختۇرلار تورى تەرجىمىسى : ئامېرىكا ئىچكى ئاجراتما كېسەللىكلىرى جەمئىيىتىنىڭ 2025-يىلى 7-ئاينىڭ 15-كۈنى ئۆتكۈزۈلگەن يىللىق يىغىنى بولغان «ENDO 2025» دە ئېلان قىلىنغان بىر بۆسۈش خاراكتېرلىك تەتقىقاتتا، ئامېرىكىدا يېقىنقى 20 يىل ئىچىدە سېمىزلىك بىلەن مۇناسىۋەتلىك راك سەۋەبلىك ئۆلۈش ئەھۋالىنىڭ ئۈچ ھەسسە ئاشقانلىقى ئاشكارىلاندى. بۇ تەتقىقات ئارتۇقچە بەدەن ئېغىرلىقى بىلەن مۇناسىۋەتلىك راك تۈرلىرىدىن قازا قىلىش نىسبىتىنىڭ شىددەت بىلەن ئۆسكەنلىكىنى، بۇ خەتەرلىك يۈزلىنىشنىڭ ئاياللار، ياشانغانلار تېخىمۇ ئېغىر تەسىر كۆرسىتىۋاتقانلىقىنى ئوتتۇرىغا قويدى. بۇ ئەندىشىلىك يۈزلىنىش بارغانسېرى كۈچىيىۋاتقان سېمىزلىك مەسىلىسىنى ھەل قىلىش ئۈچۈن جىددىي ئاممىۋى سەھىيە تەدبىرلىرىنى قوللىنىشنىڭ زۆرۈرلۈكىنى روشەن كۆرسىتىپ بەردى.
بىر گۇرۇپپا ئىچكى ئاجراتما ۋە ئۆسمە كېسەللىكلىرى مۇتەخەسسىسلىرى تەرىپىدىن ئېلىپ بېرىلغان بۇ تەتقىقاتتا، 2000-يىلىدىن 2023-يىلىغىچە بولغان مەملىكەتلىك راك ئۆلۈمى سانلىق مەلۇماتلىرى تەھلىل قىلىنغان. نەتىجىدە سېمىزلىك بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك بولغان سۈت بېزى راكى، تۈز ۋە چوڭ ئۈچەي راكى، جىگەر راكى ۋە ئاشقازان ئاستى بېزى راكى قاتارلىق راك تۈرلىرىنىڭ ئۆلۈش نىسبىتىدە كۆرۈنەرلىك ئېشىش بولغانلىقى بايقالغان. تەتقىقاتچىلار بۇ ئېشىشنى سېمىزلىكنىڭ كەڭ تارقىلىشى بىلەن باغلانغان. ئامېرىكا كېسەللىكلەرنىڭ ئالدىنى ئېلىش ۋە كونترول قىلىش مەركىزى (CDC) نىڭ سانلىق مەلۇماتىغا ئاساسلانغاندا، ھازىر ئامېرىكىدىكى قۇرامىغا يەتكەنلەرنىڭ %40 تىن كۆپرەكى سېمىزلىك مەسىلىسىگە دۇچ كېلىۋاتقان ئىكەن. ئارتۇقچە بەدەن يېغىنىڭ ياللۇغلىنىشنى ۋە راكنىڭ تەرەققىياتىغا تۈرتكە بولىدىغان ھورمون ئۆزگىرىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغانلىقى مەلۇم.
ئاياللار ئالاھىدە يۇقىرى خەتەرگە دۇچ كېلىدىغان بىر كىشىلەر گۇرۇپپسى بولۇپ، سېمىزلىككە مۇناسىۋەتلىك سۈت بېزى ۋە بالىياتقۇ راكىدىن ئۆلۈش نىسبىتى ئەرلەرگە قارىغاندا تېخىمۇ تېز ئاشماقتا ئىكەن. تەتقىقاتتا كۆرسىتىلىشىچە، ھەيز توختىغاندىن كېيىنكى ئاياللار ئارتۇقچە بەدەن ئېغىرلىقى كەلتۈرۈپ چىقارغان ھورمون ئۆزگىرىشى سەۋەبىدىن تېخىمۇ ئاجىز ھالەتتە بولغان. ئوخشاشلا، 65 ياشتىن ئاشقان ياشانغانلاردا ئۆلۈش نىسبىتى تېخىمۇ يۇقىرى بولغان بولۇپ، بۇ بەلكىم ئۇزۇن مۇددەتلىك سېمىزلىكنىڭ يىغىلما تەسىرى ۋە ياشقا مۇناسىۋەتلىك ساغلاملىقنىڭ ناچارلىشىشىدىن بولۇشى مۇمكىن ئىكەن. بۇ بايقاشلار بۇ كىشىلەر توپى ئۈچۈن مەقسەتلىك تەكشۈرۈش ۋە ئالدىنى ئېلىش ئىستراتېگىيەلىرىنىڭ زۆرۈرلۈكىنى كۆرسىتىدۇ.
قارا تەنلىك ۋە ئىسپان پۇشتىدىن بولغان ئامېرىكىلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان ئاز سانلىق مىللەتلەر توپىمۇ سېمىزلىككە مۇناسىۋەتلىك راك ئۆلۈمىنىڭ تەڭپۇڭسىز يۈكىنى ئۈستىگە ئالماقتا ئىكەن. تەتقىقاتتا ساغلاملىق مۇلازىمىتى، ساغلام يېمەكلىك ۋە بىخەتەر جىسمانىي ھەرىكەت بوشلۇقىغا ئېرىشىشتىكى تەڭسىزلىكنىڭ ئاساسلىق سەۋەب ئىكەنلىكى تەكىتلەنگەن. مەسىلەن، قارا تەنلىك ئاياللارنىڭ سېمىزلىك نىسبىتى ئامېرىكىدا ئەڭ يۇقىرى بولۇپ، سۈت بېزى ۋە تۈز ئۈچەي راكىنىڭ ئاقىۋىتى تېخىمۇ ناچار بولىدۇ. بۇ تەڭپۇڭسىزلىكلەرنى ھەل قىلىش ئۈچۈن، مۇلازىمەت يېتەرلىك بولمىغان رايونلاردا ساغلاملىق بايلىقىنى ياخشىلايدىغان سىستېمىلىق ئۆزگەرتىشلەرنى ئېلىپ بېرىش كېرەك ئىكەن.
بۇ يۈزلىنىشنىڭ ئىقتىسادىي ۋە ئىجتىمائىي بەدەللىرى ئىنتايىن يۇقىرى بولىدىكەن. سېمىزلىككە مۇناسىۋەتلىك راكلار پەقەت ساغلاملىق سىستېمىسىغا بېسىم ئېلىپ كېلىپلا قالماستىن، بەلكى بىمارلار ۋە ئۇلارنىڭ ئائىلىسىنىڭ تۇرمۇش سۈپىتىنىمۇ تۆۋەنلىتىدۇ. تەتقىقاتتا مۆلچەرلىنىشىچە، ھەر يىلى مىلياردلىغان دوللار راك داۋالاشقا سەرپ قىلىنىدىغان بولۇپ، بۇ چىقىملارنى بەدەن ئېغىرلىقىنى باشقۇرۇش ۋە تۇرمۇش ئۇسۇلىنى ياخشىلاش ئارقىلىق ئالدىنى ئالغىلى بولىدىكەن. ساغلام يېمەك-ئىچمەك، قەرەللىك چېنىقىش ۋە بەدەن ئېغىرلىقىنى ئازايتىش پىلانلىرىنى تەشەببۇس قىلىدىغان ئاممىۋى سەھىيە پائالىيەتلىرى بۇ يۈزلىنىشنى ئۆزگەرتىشتە ھالقىلىق ئەھمىيەتكە ئىگە.
«ENDO 2025» يىغىنىدىكى مۇتەخەسسىسلەر سېمىزلىك بىلەن راك ئوتتۇرىسىدىكى باغلىنىشقا قارشى تۇرۇش ئۈچۈن كۆپ تەرەپلىمىلىك ئۇسۇل قوللىنىشقا چاقىردى. بۇنىڭ ئىچىدە ئۇلترا پىششىقلاپ ئىشلەنگەن يېمەكلىكلەرنىڭ تەمىنلىنىشىنى ئازايتىش، سېمىزلىكنىڭ ئالدىنى ئېلىش پروگراممىلىرىغا مەبلەغ سېلىشنى ئاشۇرۇش، ۋە بەدەن ئېغىرلىقىنى باشقۇرۇشنى راك داۋالاشقا تېخىمۇ ياخشى بىرلەشتۈرۈش قاتارلىق سىياسەت ئۆزگىرىشلىرى بار. تەتقىقاتتا يەنە ساغلاملىق خادىملىرىنىڭ بىمارلارنى سېمىزلىكنىڭ خەۋپى توغرىسىدا تەربىيەلەش ۋە ئۇلارغا شەخسىيلەشتۈرۈلگەن ئورۇقلاش قوللىشى بىلەن تەمىنلەشتىكى رولى تەكىتلەندى.
خەۋەر مەنبەسى:
«ئىلىم-پەن كۈندىلىك گېزىتى» (ScienceDaily),
(«Obesity-Related Cancer Deaths Triple in Two Decades»)
