يۇلۇن سىرتقى شەكلى، يېپىنچا ۋە كەسمە يۈزى ئاناتومىيىسى

يۇلۇن: تۈزۈلۈشى، ئىقتىدارى ۋە كىلىنىكىلىق ئەھمىيىتى ھەققىدە مۇكەممەل چۈشەنچە

يۇلۇن ئىنسانلارنىڭ مەركىزىي نېرۋا سىستېمىسىنىڭ مۇھىم تەركىبىي قىسمى بولۇپ، چوڭ مېڭە بىلەن بەدەننىڭ ھەرقايسى قىسىملىرى ئوتتۇرىسىدىكى ئۇچۇر ئالماشتۇرۇشنىڭ ئاساسلىق يولى ھېسابلىنىدۇ. ئۇ ئومۇرتقا ئۆستىكى ئىچىگە جايلاشقان بولۇپ، ئومۇرتقا تەرىپىدىن قوغدىلىدۇ. يۇلۇننىڭ ئاساسلىق رولى چوڭ مېڭىدىن كەلگەن ھەرىكەت بۇيرۇقلىرىنى مۇسكۇللارغا يەتكۈزۈش ۋە بەدەننىڭ ھەرقايسى قىسىملىرىدىكى سېزىم ئۇچۇرلىرىنى (مەسىلەن، ئاغرىق، تېمپېراتۇرا، بېسىم قاتارلىقلار) چوڭ مېڭىگە يەتكۈزۈشتىن ئىبارەت.

بۇنىڭدىن باشقا، يۇلۇن يەنە نۇرغۇنلىغان ئاددىي رېفلېكىسلارنىڭ مەركىزى بولۇپ، بەزى جىددىي ئەھۋاللاردا چوڭ مېڭىنىڭ ئارىلىشىشىسىزلا تېز ئىنكاس قايتۇرالايدۇ. مەسىلەن، قىزىق نەرسىگە قولىمىز تەگكەندە، دەرھال قولىمىزنى تارتىۋېلىشىمىز دەل يۇلۇن رېفلېكىسىنىڭ نەتىجىسىدۇر. يۇلۇننىڭ تۈزۈلۈشى ۋە ئىقتىدارىنىڭ نورمال بولۇشى، ئىنسانلارنىڭ كۈندىلىك پائالىيەتلىرى ۋە ھاياتىي ئىقتىدارلىرىنى ساقلاپ قېلىشتا ھالقىلىق رول ئوينايدۇ. شۇڭلاشقا، يۇلۇننىڭ ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشىنى ۋە فىزىئولوگىيىلىك ئىقتىدارىنى چۈشىنىش، نېرۋا سىستېمىسى كېسەللىكلىرىگە دىئاگنوز قويۇش ۋە داۋالاشتا ئىنتايىن مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

يۇلۇننىڭ ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشى

1. يۇلۇننىڭ سىرتقى شەكلى ۋە يېپىنچا پەردىسى (External morphology and meninges of the spinal cord, 脊髓外形和被膜)

يۇلۇن سىلىندىرسىمان شەكىلدە بولۇپ، ئومۇرتقا ئۆستىكى ئىچىدە يۇقىرىدىن تۆۋەنگە سوزۇلۇپ تۇرىدۇ. ئۇنىڭ سىرتقى يۈزى ئۈچ قەۋەت پەردە بىلەن ئورالغان بولۇپ، بۇ پەردىلەر يۇلۇننى فىزىكىلىق زەخىملىنىشتىن قوغدايدۇ. بۇ پەردىلەر ئىچىدىن سىرتقا قاراپ يۇمشاق پەردە، ئۆمۈچۈك تورسىمان پەردە ۋە قاتتىق پەردە دەپ ئاتىلىدۇ. بۇ پەردىلەر ئارىسىدا مېڭە-يۇلۇن سۇيۇقلۇقى بولۇپ، يۇلۇننى سىرتقى تەۋرىنىشلەردىن ساقلايدۇ ۋە ئۇنى ئوزۇقلۇق بىلەن تەمىنلەيدۇ.

XI, X, IX مېڭە نېرۋىسى (Cranial Nerves XI, X, IX, 脑神经XI, X, IX)
بۇ ئۈچ جۈپ مېڭە نېرۋىسى مېڭە غولىدىن چىقىپ، باش ۋە بويۇن قىسىملىرىنىڭ ھەرىكىتى ۋە سېزىمىنى كونترول قىلىدۇ. XI-نېرۋا (قوشۇمچە نېرۋا) مۈرە ۋە بويۇن مۇسكۇللىرىنى، X-نېرۋا (ئەگەشمە نېرۋا) ئىچكى ئەزالارنى، IX-نېرۋا (تىل-يۇتقۇنچاق نېرۋىسى) بولسا يۇتۇش ۋە تەم سەزگۈسىنى كونترول قىلىدۇ.

يۇلۇن نېرۋا تۈگۈنى / 2- يۇلۇن نېرۋىسى (Spinal nerve ganglion / Second cervical nerve, 脊神经节 / 第二颈神经)
يۇلۇن نېرۋا تۈگۈنى ئارقا يىلتىزغا جايلاشقان بولۇپ، سېزىم نېرۋا ھۈجەيرىلىرىنىڭ گەۋدىسىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. 2-بويۇن نېرۋىسى بولسا بويۇن ئومۇرتقىسىنىڭ ئىككىنچى بۆلىكىدىن چىقىدىغان يۇلۇن نېرۋىسى بولۇپ، بويۇن ۋە باش-يۈز قىسمىنىڭ سېزىمى ۋە ھەرىكىتىگە قاتنىشىدۇ.

ئارقا ئوتتۇرا ئېرىق (Posterior median sulcus, 后正中沟)
بۇ يۇلۇننىڭ ئارقا يۈزىدىكى تېيىز ئېرىق بولۇپ، يۇلۇننى ئارقا تەرەپتىن سول ۋە ئوڭ ئىككى قىسىمغا ئايرىپ تۇرىدۇ. ئۇ يۇلۇننىڭ ئارقا مېدىيان يېرىمىنىڭ تاشقى چېگراسى ھېسابلىنىدۇ.

ئارقا ئارىلىق ئېرىقچە (Posterior intermediate sulcus, 后中间沟)
بۇ ئېرىقچە پەقەت يۇلۇننىڭ يۇقىرىقى بۆلەكلىرىدە (بويۇن ۋە كۆكرەكنىڭ يۇقىرى قىسمىدا) كۆرۈلىدۇ. ئۇ ئارقا ئوتتۇرا ئېرىق بىلەن ئارقا سىرتقى تەرەپ ئېرىقچىسى ئارىسىغا جايلاشقان.

ئارقا سىرتقى تەرەپ ئېرىقچە (Posterolateral sulcus, 后外侧沟)
بۇ ئېرىقچە يۇلۇننىڭ ئارقا يان تەرىپىگە جايلاشقان بولۇپ، يۇلۇن نېرۋىسىنىڭ ئارقا يىلتىزى (سېزىم يىلتىزى) يۇلۇنغا كىرىدىغان ئورۇندۇر. ئۇ يۇلۇننىڭ ئارقا ۋە يان تەرەپ ئاق ماددا تۈۋرۈكلىرى ئارىسىدا ياتىدۇ.

يۇلۇن قاتتىق پەردىسى (Spinal dura mater, 硬脊膜)
بۇ يۇلۇننى ئوراپ تۇرغان ئۈچ قەۋەت پەردىنىڭ ئەڭ سىرتقى ۋە ئەڭ قېلىن، چىداملىق قەۋىتى. ئۇ يۇلۇننى ۋە نېرۋا يىلتىزلىرىنى تاشقى زەخىملىنىشلەردىن قوغداشتا مۇھىم رول ئوينايدۇ.

يۇلۇن ئۆمۈچۈك تورسىمان پەردىسى (Spinal arachnoid mater, 脊髓蛛网膜)
بۇ قاتتىق پەردە بىلەن يۇمشاق پەردە ئارىسىغا جايلاشقان نېپىز، تورسىمان پەردە. ئۇنىڭ ئاستىدىكى بوشلۇقتا (ئۆمۈچۈك تورسىمان ئاستى بوشلۇقى) مېڭە-يۇلۇن سۇيۇقلۇقى ئېقىپ، يۇلۇننى ئاسراش ۋە ئوزۇقلاندۇرۇش رولىنى ئوينايدۇ.

چىشسىمان تارىمۇش (Denticulate ligament, 齿状韧带)
بۇ يۇلۇننىڭ ئىككى يېنىدىكى يۇمشاق پەردىدىن ھاسىل بولغان چىش شەكىللىك تارىمۇش بولۇپ، يۇلۇننى ئۆمۈچۈك تورسىمان پەردە ۋە قاتتىق پەردىگە چېتىپ، يۇلۇننىڭ ئومۇرتقا ئۆستىكى ئىچىدىكى ئورنىنى مۇقىملاشتۇرىدۇ.

ئات قۇيرۇق (Cauda equina, 马尾)
يۇلۇن ئادەتتە بىرىنچى ياكى ئىككىنچى بەل ئومۇرتقىسى سەۋىيىسىدە ئاخىرلىشىدۇ، ئۇنىڭ تۆۋەنكى قىسمىدىن چىققان نېرۋا يىلتىزلىرى بىر دەستە بولۇپ تۆۋەنگە سوزۇلۇپ، ئاتنىڭ قۇيرۇقىغا ئوخشايدىغانلىقى ئۈچۈن شۇنداق ئاتالغان. بۇ نېرۋا يىلتىزلىرى بەل، دۈمبە، پۇت ۋە كىچىك تەرەت ئەزالىرىنى ئىصبىي بىلەن تەمىنلەيدۇ.

بويۇن نېرۋىسى (Cervical nerves, 颈神经)
بويۇن قىسمىدىن چىقىدىغان 8 جۈپ يۇلۇن نېرۋىسى بولۇپ، ئۇلار C1 دىن C8 گىچە نومۇرلىنىدۇ. بۇ نېرۋىلار بويۇن، مۈرە، قول ۋە نەپەسلىنىش مۇسكۇلى (دىئافراگما) نىڭ ھەرىكىتى ۋە سېزىمىنى كونترول قىلىدۇ.

كۆكرەك نېرۋىسى (Thoracic nerves, 胸神经)
كۆكرەك قىسمىدىن چىقىدىغان 12 جۈپ يۇلۇن نېرۋىسى بولۇپ، ئۇلار T1 دىن T12 گىچە نومۇرلىنىدۇ. بۇ نېرۋىلار كۆكرەك ۋە قورساق مۇسكۇللىرىنى، شۇنداقلا بەزى ئىچكى ئەزالارنى ئىصبىي بىلەن تەمىنلەيدۇ.

بەل نېرۋىسى (Lumbar nerves, 腰神经)
بەل قىسمىدىن چىقىدىغان 5 جۈپ يۇلۇن نېرۋىسى بولۇپ، ئۇلار L1 دىن L5 گىچە نومۇرلىنىدۇ. بۇ نېرۋىلار قورساقنىڭ تۆۋەنكى قىسمى، دۈمبە ۋە پۇتلارنىڭ ھەرىكىتى ۋە سېزىمىنى كونترول قىلىدۇ.

توققۇز كۆز نېرۋىسى (Sacral nerves, 骶神经)
توققۇز كۆز (دۈمبە) قىسمىدىن چىقىدىغان 5 جۈپ يۇلۇن نېرۋىسى بولۇپ، ئۇلار S1 دىن S5 گىچە نومۇرلىنىدۇ. بۇ نېرۋىلار پۇتنىڭ ئارقا قىسمى، پۇت ۋە كىچىك تەرەت ئەزالىرىنىڭ ئىقتىدارىنى كونترول قىلىدۇ.

قۇيرۇق نېرۋىسى (Coccygeal nerve, 尾神经)
بۇ يۇلۇن نېرۋىلىرىنىڭ ئەڭ ئاخىرقى بىر جۈپى بولۇپ، قۇيرۇق ئومۇرتقىسى ئەتراپىدىكى كىچىك رايوننىڭ سېزىمىنى تەمىنلەيدۇ.

تىل ئاستى نېرۋىسى (Hypoglossal nerve, 舌下神经)
بۇ XII-جۈپ مېڭە نېرۋىسى بولۇپ، ئاساسلىقى تىل مۇسكۇللىرىنىڭ ھەرىكىتىنى كونترول قىلىدۇ. ئۇ سۆزلەش، چاينەش ۋە يۇتۇش قاتارلىق پائالىيەتلەردە مۇھىم رول ئوينايدۇ.

قوشۇمچە نېرۋا (Accessory nerve, 副神经)
بۇ XI-جۈپ مېڭە نېرۋىسى بولۇپ، بويۇن ۋە مۈرە مۇسكۇللىرىنىڭ ھەرىكىتىنى كونترول قىلىدۇ. باشنى بۇراش ۋە مۈرىنى قىسىش قاتارلىق ھەرىكەتلەرنى ئىشقا ئاشۇرىدۇ.

ئالدى ئوتتۇرا يېرىق (Anterior median fissure, 前正中裂)
بۇ يۇلۇننىڭ ئالدى يۈزىدىكى چوڭقۇر يېرىق بولۇپ، يۇلۇننى ئالدى تەرەپتىن سول ۋە ئوڭ ئىككى قىسىمغا ئايرىپ تۇرىدۇ. ئۇ ئارقا ئوتتۇرا ئېرىققا قارىغاندا تېخىمۇ كەڭ ۋە چوڭقۇر بولىدۇ.

ئالدى يىلتىز (Anterior root, 前根)
بۇ يۇلۇننىڭ ئالدى تەرىپىدىن چىقىدىغان نېرۋا يىلتىزى بولۇپ، ھەرىكەت ئۇچۇرلىرىنى يۇلۇندىن مۇسكۇللارغا يەتكۈزىدۇ. ئۇ ھەرىكەت نېرۋا تالالىرىدىن تەركىب تاپقان.

ئارقا يىلتىز (Posterior root, 后根)
بۇ يۇلۇننىڭ ئارقا تەرىپىگە كىرىدىغان نېرۋا يىلتىزى بولۇپ، بەدەننىڭ ھەرقايسى قىسىملىرىدىكى سېزىم ئۇچۇرلىرىنى يۇلۇنغا يەتكۈزىدۇ. ئۇ سېزىم نېرۋا تالالىرىدىن تەركىب تاپقان.

2. يۇلۇن توغرا كەسمە يۈزى (Cross-section of the spinal cord, 脊髓横切面)

يۇلۇننىڭ توغرا كەسمىسى كېپىنەك شەكىللىك كۈل رەڭ ماددا ۋە ئۇنى ئوراپ تۇرغان ئاق ماددىدىن تەركىب تاپقان. كۈل رەڭ ماددا ئاساسلىقى نېرۋا ھۈجەيرىلىرىنىڭ گەۋدىسىدىن، ئاق ماددا بولسا نېرۋا تالالىرىدىن (ئاقسونسىمان ماددا) تەشكىل تاپقان. يۇلۇننىڭ ئوخشىمىغان بۆلەكلىرىدە (بويۇن، كۆكرەك، بەل، دۈمبە) كۈل رەڭ ۋە ئاق ماددىنىڭ شەكلى ۋە نىسبىتى ئوخشاش بولمايدۇ، بۇ ھەر بىر بۆلەكنىڭ ئىقتىدارىنىڭ ئوخشىماسلىقى بىلەن مۇناسىۋەتلىك.

C5 ئومۇرتقا سەۋىيىسى يۇلۇن توغرا كەسمە يۈزى (Spinal cord cross-section at C5 level, C5脊椎水平脊髓横切面)
بويۇن قىسمىنىڭ بۇ بۆلىكىدە كۈل رەڭ ماددا بىر قەدەر چوڭ بولۇپ، قولنىڭ ھەرىكىتىنى كونترول قىلىدىغان نېرۋا ھۈجەيرىلىرى كۆپ. قولنى تەمىنلەيدىغان نېرۋا تورى (براخىئال پلېكسۇس) مۇشۇ بۆلەكتىن باشلىنىدۇ، شۇڭا بۇ يەردىكى ئاق ماددىنىڭ مىقدارىمۇ كۆپ بولىدۇ.

T8 ئومۇرتقا سەۋىيىسى يۇلۇن توغرا كەسمە يۈزى (Spinal cord cross-section at T8 level, T8脊椎水平脊髓横切面)
كۆكرەك قىسمىنىڭ بۇ بۆلىكىدە كۈل رەڭ ماددا بويۇن ۋە بەل قىسمىغا قارىغاندا كىچىكرەك بولىدۇ. بۇ بۆلەكتىكى نېرۋىلار ئاساسلىقى كۆكرەك قەپىسى ۋە قورساق مۇسكۇللىرىنى كونترول قىلىدۇ.

L3 ئومۇرتقا سەۋىيىسى يۇلۇن توغرا كەسمە يۈزى (Spinal cord cross-section at L3 level, L3脊椎水平脊髓横切面)
بەل قىسمىنىڭ بۇ بۆلىكىدە كۈل رەڭ ماددا يەنە چوڭىيىدۇ، چۈنكى بۇ يەردە پۇتنىڭ ھەرىكىتىنى كونترول قىلىدىغان نېرۋا ھۈجەيرىلىرى كۆپ. پۇتنى تەمىنلەيدىغان بەل ۋە دۈمبە نېرۋا تورى مۇشۇ رايوندىن باشلىنىدۇ.

S3 ئومۇرتقا سەۋىيىسى يۇلۇن توغرا كەسمە يۈزى (Spinal cord cross-section at S3 level, S3脊椎水平脊髓横切面)
دۈمبە قىسمىنىڭ بۇ بۆلىكىدە كۈل رەڭ ماددىنىڭ نىسبىتى ئاق ماددىغا قارىغاندا كۆپ بولىدۇ. بۇ يەردىكى نېرۋىلار كىچىك تەرەت ئەزالىرى ۋە پۇتنىڭ كىچىك مۇسكۇللىرىنى كونترول قىلىشقا مەسئۇل.

يۇلۇننىڭ ئىقتىدارى ۋە كىلىنىكىلىق ئەھمىيىتى

يۇلۇن مەركىزىي نېرۋا سىستېمىسىنىڭ ئاساسىي قىسمى بولۇش سۈپىتى بىلەن، ئۇچۇر يەتكۈزۈش ۋە رېفلېكىس ھەرىكىتىنى كونترول قىلىشتىن ئىبارەت ئىككى چوڭ فۇنكسىيەنى ئۆتەيدۇ. بىرىنچىدىن، ئۇ چوڭ مېڭە بىلەن تاشقى دۇنيا ئارىسىدىكى «ئۇچۇر يۇقىرى سۈرئەتلىك تاشيولى» بولۇپ، سېزىم ئورگانلىرىدىن كەلگەن ئۇچۇرلارنى يۇقىرىغا، يەنى چوڭ مېڭىگە يەتكۈزىدۇ، ھەمدە چوڭ مېڭىدىن كەلگەن ھەرىكەت بۇيرۇقلىرىنى تۆۋەنگە، يەنى بەدەننىڭ ھەرقايسى قىسىملىرىغا يەتكۈزىدۇ. بۇ جەريان بىزنىڭ كۆرۈش، ئاڭلاش، پۇراش، تېگىشىش قاتارلىق سېزىملىرىمىزنى ۋە يۈرۈش، يۈگۈرۈش، يېزىش قاتارلىق مۇرەككەپ ھەرىكەتلىرىمىزنى ئىشقا ئاشۇرۇشنىڭ ئاساسى.

ئىككىنچىدىن، يۇلۇن مۇستەقىل ھالدا بەزى ئاددىي رېفلېكىسلارنى باشقۇرىدۇ. بۇ رېفلېكىسلار تۇيۇقسىز خەۋپ-خەتەرگە يولۇققاندا بەدەننى قوغداشتا ئىنتايىن مۇھىم رول ئوينايدۇ. مەسىلэн، تىز رېفلېكىسى، قىزىقتىن قولنى تارتىۋېلىش رېفلېكىسى قاتارلىقلار. بۇ رېفلېكىس ھەرىكەتلىرى سىرتقى غىدىقلاشنىڭ ئۇچۇرى يۇلۇنغا يېتىپ بارغاندىن كېيىن، چوڭ مېڭىنىڭ ئارىلىشىشىسىزلا دەرھال ھەرىكەت ئىنكاسى پەيدا قىلىدۇ، بۇ ئارقىلىق ئىنكاس قايتۇرۇش سۈرئىتىنى زور دەرىجىدە تېزلىتىدۇ.

يۇلۇننىڭ زەخىملىنىشى ئېغىر ئاقىۋەتلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. زەخىملەنگەن ئورۇنغا ئاساسەن، ھەرىكەت ۋە سېزىم ئىقتىدارىنىڭ قىسمەن ياكى پۈتۈنلەي يوقىلىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى مۇمكىن. يۇلۇن زەخىملىنىشىنىڭ ئورنى قانچە يۇقىرى بولسا، تەسىرگە ئۇچرايدىغان بەدەن دائىرىسى شۇنچە كەڭ بولىدۇ. مەسىلەن:

• بويۇن يۇلۇنى زەخىملىنىشى: كۆپىنچە ھاللاردا تۆت پۇتنىڭ پالەچ بولۇشىنى (quadriplegia) كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ، ھەتتا نەپەسلىنىش قىيىنلىشىش ئەھۋاللىرىمۇ كۆرۈلىدۇ.
• كۆكرەك يۇلۇنى زەخىملىنىشى: ئىككى پۇتنىڭ پالەچ بولۇشىنى (paraplegia) كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ، لېكىن قولنىڭ ھەرىكىتى ساقلىنىپ قالىدۇ.
• بەل ۋە دۈمبە يۇلۇنى زەخىملىنىشى: پۇتنىڭ ھەرىكەت ئىقتىدارى ۋە كىچىك تەرەتنى كونترول قىلىش ئىقتىدارىغا تەسىر يەتكۈزىدۇ.

يۇلۇن كېسەللىكلىرىگە دىئاگنوز قويۇشتا، كىلىنىكىلىق تەكشۈرۈش، ماگنىتلىق رېزونانس تەسۋىرى (MRI)، كومپيۇتېرلىق توموگرافىيە (CT) قاتارلىق تېخنىكىلار كۆپ قوللىنىلىدۇ. داۋالاش ئۇسۇللىرى زەخىملىنىشنىڭ تۈرى ۋە دەرىجىسىگە باغلىق بولۇپ، ئوپېراتسىيە، فىزىكىلىق داۋالاش، دورا بىلەن داۋالاش ۋە ئەسلىگە كەلتۈرۈش مەشىقى قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. گەرچە ھازىرقى زامان تېبابىتى يۇلۇن زەخىملىنىشىنى تولۇق ئەسلىگە كەلتۈرۈشتە يەنىلا زور خىرىسلارغا دۇچ كېلىۋاتقان بولسىمۇ، غول ھۈجەيرە تېخنىكىسى ۋە نېرۋا ئەسلىگە كەلتۈرۈش تەتقىقاتلىرىنىڭ تەرەققىي قىلىشى بىلەن، كەلگۈسىدە يۇلۇن زەخىملەنگەن بىمارلارغا يېڭى ئۈمىدلەرنى ئېلىپ كېلىشى مۇمكىن.