يۇقىرى بىلەك سۆڭىكى ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشى

يۇقىرى بىلەك سۆڭىكى : ئۈستۈنكى مۈچىنىڭ ئاساسلىق تىرەك غولى

يۇقىرى بىلەك سۆڭىكى  ئىنسانلارنىڭ ئۈستۈنكى مۈچىسىدىكى ئەڭ ئۇزۇن ۋە ئەڭ چوڭ سۆڭەك بولۇپ، مۈرە بىلەن تىرناق بوغۇمىنىڭ ئارىلىقىغا جايلاشقان. ئۇ ئۈستى تەرىپىدە تاغاق سۆڭىكى بىلەن تۇتىشىپ، مۈرە بوغۇمىنى ھاسىل قىلسا، ئاستى تەرىپىدە يان بىلەك سۆڭىكى (radius) ۋە بىلەك سۆڭىكى (ulna) بىلەن تۇتىشىپ بۇ سۆڭەك قولنىڭ ھەرىكەتلىنىشى ئۈچۈن ھەم تىرەكلىك رولىنى ئوينايدۇ، ھەم نۇرغۇنلىغان مۇھىم مۇسكۇل، تارىمۇش ۋە نېرۋىلارنىڭ بىرىكىش ۋە ئۆتۈش يولى بولۇپ خىزمەت قىلىدۇ.

ئۇنىڭ مۇرەككەپ ئاناتومىيىلىك قۇرۇلمىسى يېقىن (proximal)، ئوتتۇرا (shaft) ۋە ئۇزاق (distal) قىسىملارغا ئايرىلىدۇ. ھەر بىر قىسمىنىڭ ئۆزىگە خاس سۆڭەك بەلگىلىرى بولۇپ، بۇلار قولنىڭ كۈچلۈك ۋە جانلىق ھەرىكەتلىنىشىدە ئىنتايىن مۇھىم رول ئوينايدۇ. بۇ ماقالىدە، تەمىنلەنگەن ئاناتومىيىلىك رەسىملەرگە ئاساسەن، يۇقىرى بىلەك سۆڭىكىنىڭ ھەر بىر قىسمىنىڭ قۇرۇلمىسى ۋە فۇنكسىيەسى تەپسىلىي تونۇشتۇرۇلىدۇ.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەىلمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

يۇقىرى بىلەك سۆڭىكىنىڭ تەپسىلىي ئاناتومىيىلىك قۇرۇلمىسى

يۇقىرى بىلەك سۆڭەك (Humerus, 肱骨)
يۇقىرى بىلەك سۆڭىكى ئۈستۈنكى قولنىڭ ئىسكىلىتىنى تەشكىل قىلىدىغان بىردىنبىر سۆڭەك. ئۇنىڭ يۇمىلاق كەلگەن يۇقىرى ئۇچى مۈرە بوغۇمىنىڭ ھەرىكەتچانلىقىغا كاپالەتلىك قىلسا، كەڭرەك كەلگەن تۆۋەن ئۇچى تىرناق بوغۇمىنىڭ مۇقىملىقىنى تەمىنلەيدۇ. سۆڭەكنىڭ غولى نۇرغۇنلىغان كۈچلۈك مۇسكۇللارنىڭ بىرىكىش نۇقتىسى بولۇپ، قولنىڭ ئېگىش، يېيىش، كۆتۈرۈش ۋە ئايلاندۇرۇش قاتارلىق ھەرىكەتلىرىنى ئەمەلگە ئاشۇرىدۇ. شۇڭلاشقا، بۇ سۆڭەكنىڭ ساغلاملىقى ئۈستۈنكى مۈچىنىڭ نورمال فۇنكسىيەسى ئۈچۈن ھالقىلىق ئەھمىيەتكە ئىگە.

يۇقىرى بىلەك ئالدى كۆرۈنۈشى
(Anterior view of the humerus, 肱骨前面观)

• يۇقىرى بىلەك سۆڭەك بېشى (Head of humerus, 肱骨头): بۇ يۇقىرى بىلەك سۆڭىكىنىڭ يۇقىرى ئۇچىدىكى چوڭ، سىلىق يېرىم شار شەكىللىك قۇرۇلما. ئۇ تاغاق سۆڭىكىنىڭ بوغۇم جامى (glenoid cavity) بىلەن تۇتىشىپ، مۈرە بوغۇمىنى ھاسىل قىلىدۇ.
• كىچىك تۈگۈن (Lesser tubercle, 小结节): سۆڭەك بېشىنىڭ ئالدى تەرىپىگە جايلاشقان كىچىكرەك دۆڭچە. ئۇ تاغاق ئاستى مۇسكۇلى (subscapularis muscle) نىڭ بىرىكىش نۇقتىسى ھېسابلىنىدۇ.
• خىرورگىك بوينى (Surgical neck, 外科颈): سۆڭەكنىڭ يۇقىرى ئۇچى بىلەن غولىنىڭ تۇتاشقان يېرىدىكى تارايغان قىسمى. بۇ جاي سۇنۇش ئەڭ كۆپ يۈز بېرىدىغان ئورۇن بولغاچقا، «خىرورگىك بوينى» دەپ ئاتالغان.
• كىچىك تۈگۈنچە قىرى (Crest of lesser tubercle, 小结节嵴): كىچىك تۈگۈندىن تۆۋەنگە سوزۇلغان سۆڭەك قىرى. ئۇ چوڭ يۇمىلاق مۇسكۇل (teres major muscle) نىڭ بىرىكىش ئورنى.
• يۇقىرى بىلەك سۆڭەك تېنى (Body of humerus, 肱骨体): يەنە سۆڭەك غولى (shaft) دەپمۇ ئاتىلىدۇ، يۇقىرى بىلەك سۆڭىكىنىڭ يۇقىرى ۋە تۆۋەن ئۇچلىرىنى تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان ئۇزۇن، سىلىندىرسىمان قىسمى.
• ئىچكى يان گىرۋىكى (Medial border, 内侧缘): سۆڭەك غولىنىڭ ئىچكى تەرىپىدىكى گىرۋىكى.
• تاجىسىمان ئۆسۈك ئويمىنى (Coronoid fossa, 冠突窝): تۆۋەن ئۇچىنىڭ ئالدى تەرىپىگە جايلاشقان كىچىك ئويمانلىق. تىرناق ئېگىلگەندە، بىلەك سۆڭىكىنىڭ تاجىسىمان ئۆسۈكى مۇشۇ ئويمانلىققا كىرىدۇ.
• ئىچكى يۇقىرى تۆپۈلۈك (Medial epicondyle, 内上髁): سۆڭەكنىڭ تۆۋەن ئۇچىنىڭ ئىچكى تەرىپىدىكى چوڭ، گەۋدىلىك دۆڭچە. ئۇ بىلەك ۋە بارماقلارنى ئېگىدىغان مۇسكۇللارنىڭ ئورتاق باشلىنىش نۇقتىسى.
• يۇقىرى بىلەك سۆڭەك غالتىكى (Trochlea of humerus, 肱骨滑车): سۆڭەكنىڭ تۆۋەن ئۇچىدىكى غالتەك شەكىللىك بوغۇم يۈزى. ئۇ بىلەك سۆڭىكى (ulna) بىلەن تۇتىشىپ، تىرناق بوغۇمىنىڭ مۇقىم ھەرىكىتىنى ئەمەلگە ئاشۇرىدۇ.
• بىلەك نېرۋا ئېرىقى (Groove for ulnar nerve, 尺神经沟): ئىچكى يۇقىرى تۆپۈلۈكنىڭ ئارقا تەرىپىدىكى ئېرىق. بىلەك نېرۋىسى (ulnar nerve) مۇشۇ يەردىن ئۆتىدىغان بولۇپ، تىرناق سوقۇلۇپ كەتكەندە كېلىدىغان «توك سوققاندەك» تۇيغۇ مۇشۇ نېرۋىنىڭ غىدىقلىنىشىدىن بولىدۇ.
• يۇقىرى بىلەك سۆڭەك كىچىك بېشى (Capitulum of humerus, 肱骨小头): سۆڭەكنىڭ تۆۋەن ئۇچىنىڭ تاشقى تەرىپىدىكى يۇمىلاق بوغۇم يۈزى. ئۇ يان بىلەك سۆڭىكىنىڭ بېشى (head of radius) بىلەن تۇتىشىدۇ.
• سىرتقى يۇقىرى تۆپۈلۈك (Lateral epicondyle, 外上髁): سۆڭەكنىڭ تۆۋەن ئۇچىنىڭ تاشقى تەرىپىدىكى كىچىكرەك دۆڭچە. ئۇ بىلەك ۋە بارماقلارنى يېيىدىغان مۇسكۇللارنىڭ ئورتاق باشلىنىش نۇقتىسى.
• يان بىلەك ئويمىنى (Radial fossa, 桡骨窝): تۆۋەن ئۇچىنىڭ ئالدى تەرىپىدە، كىچىك باشنىڭ ئۈستىدىكى ئويمانلىق. تىرناق ئېگىلگەندە، يان بىلەك سۆڭىكىنىڭ بېشى مۇشۇ ئويمانلىققا كىرىدۇ.
• ئوزۇقلىنىش تۆشۈكى (Nutrient foramen, 滋养孔): سۆڭەك غولىغا جايلاشقان كىچىك تۆشۈك. سۆڭەكنى ئوزۇقلۇق بىلەن تەمىنلەيدىغان قان تومۇرلار مۇشۇ تۆشۈك ئارقىلىق سۆڭەك مېڭىسىگە كىرىدۇ.
• ئۈچبۇرجەك مۇسكۇل ھۈررىكى (Deltoid tuberosity, 三角肌粗隆): سۆڭەك غولىنىڭ تاشقى يۈزىدىكى «V» شەكىللىك šiγil رايون. ئۇ مۈرىنىڭ ئاساسلىق ھەرىكەتلەندۈرگۈچى مۇسكۇلى بولغان ئۈچبۇرجەك مۇسكۇلى (deltoid muscle) نىڭ بىرىكىش نۇقتىسى.
• چوڭ تۈگۈن قىرى (Crest of greater tubercle, 大结节嵴): چوڭ تۈگۈندىن تۆۋەنگە سوزۇلغان سۆڭەك قىرى. ئۇ چوڭ كۆكرەك مۇسكۇلى (pectoralis major muscle) نىڭ بىرىكىش ئورنى.
• تۈگۈن ئارىلىق ئېرىقى (Intertubercular sulcus, 结节间沟): چوڭ ۋە كىچىك تۈگۈنلەرنىڭ ئارىسىدىكى ئېرىق. يۇقىرى قول ئىككى باشلىق مۇسكۇلىنىڭ ئۇزۇن بېشىنىڭ پەيى مۇشۇ ئېرىقتىن ئۆتىدۇ.
• چوڭ تۈگۈن (Greater tubercle, 大结节): سۆڭەك بېشىنىڭ تاشقى تەرىپىگە جايلاشقان چوڭ دۆڭچە. ئۇ مۈرىنى ئايلاندۇرغۇچى مۇسكۇللار توپىدىكى ئۈچ مۇسكۇل (supraspinatus, infraspinatus, teres minor) نىڭ بىرىكىش نۇقتىسى.
• ئاناتومىيىلىك بوينى (Anatomical neck, 解剖颈): سۆڭەك بېشىنى چوڭ ۋە كىچىك تۈگۈنلەردىن ئايرىپ تۇرىدىغان تار ئىز. مۈرە بوغۇمىنىڭ بوغۇم خالتىسى مۇشۇ يەرگە بىرىكىدۇ.

يۇقىرى بىلەك ئارقا كۆرۈنۈشى
(Posterior view of the humerus, 肱骨后面观)

• سىرتقى يان گىرۋىكى (Lateral border, 外侧缘): سۆڭەك غولىنىڭ تاشقى تەرىپىدىكى گىرۋىكى.
• يان بىلەك نېرۋا ئېرىقى (Groove for radial nerve, 桡神经沟): سۆڭەك غولىنىڭ ئارقا يۈزىدىكى قىيپاش ئېرىق. يان بىلەك نېرۋىسى (radial nerve) ۋە چوڭقۇر قول ئارتېرىيەسى مۇشۇ يەردىن ئۆتىدۇ.
• بۈركۈت تۇمشۇق ئويمىنى (Olecranon fossa, 鷹嘴窩): سۆڭەكنىڭ تۆۋەن ئۇچىنىڭ ئارقا تەرىپىدىكى چوڭقۇر ئويمانلىق. تىرناق يېيىلغاندا، بىلەك سۆڭىكىنىڭ بۈركۈت تۇمشۇقى (olecranon) مۇشۇ ئويمانلىققا كىرىپ، تىرناقنىڭ ھەددىدىن زىيادە يېيىلىپ كېتىشىنىڭ ئالدىنى ئالىدۇ.

يۇقىرى بىلەك سۆڭىكىنىڭ كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى

يۇقىرى بىلەك سۆڭىكىنىڭ ئاناتومىيىلىك ئورنى ۋە فۇنكسىيەسى ئۇنى كلىنىكىلىق جەھەتتىن ئىنتايىن مۇھىم ئورۇنغا قويىدۇ. بولۇپمۇ سۇنۇش ئەڭ كۆپ ئۇچرايدىغان مەسىلىلەرنىڭ بىرى. سۇنۇش ئوخشىمىغان ئورۇنلاردا يۈز بېرىشى مۇمكىن، ھەر بىر ئورۇندىكى سۇنۇشنىڭ ئۆزىگە خاس خەۋپ-خەتىرى بار:

• خىرورگىك بوينى سۇنۇشى: كۆپىنچە ياشانغانلاردا يىقىلىش سەۋەبىدىن كېلىپ چىقىدۇ. بۇ خىل سۇنۇش  قولتۇق نېرۋىسى ۋە ئارقا قول ئايلانما ئارتېرىيەسىنى زەخىملەندۈرۈش خەۋپىگە ئىگە.
• سۆڭەك غولى سۇنۇشى: بىۋاسىتە سوقۇلۇش ياكى بۇرۇلۇش كۈچىدىن كېلىپ چىقىدۇ. بۇ سۇنۇش يان بىلەك نېرۋا ئېرىقىدىن ئۆتىدىغان يان بىلەك نېرۋىسىنى زەخىملەندۈرۈپ، «چۈشكەن بىلەك» (wrist drop) ئالامىتىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى مۇمكىن.
• تۆۋەن ئۇچى سۇنۇشى (Supracondylar fracture): كۆپىنچە بالىلاردا يىقىلغاندا قولى بىلەن تىيىنىش سەۋەبىدىن يۈز بېرىدۇ. بۇ خىل سۇنۇش ئۈستۈنكى بىلەك ئارتېرىيەسى (brachial artery) ۋە ئوتتۇرا نېرۋا (median nerve) نى زەخىملەندۈرۈش خەۋپى يۇقىرى بولۇپ، جىددىي بىر تەرەپ قىلىشنى تەلەپ قىلىدۇ.

بۇنىڭدىن باشقا، يۇقىرى بىلەك سۆڭىكىنىڭ بېشىنىڭ مۈرە بوغۇمىدىن چىقىپ كېتىشى كۆپ ئۇچرايدىغان زەخىملىنىش بولۇپ، كۆپىنچە ھاللاردا ئالدىغا چىقىپ كېتىدۇ. بۇ ئەھۋاللارنىڭ ھەممىسىدە، ئاناتومىيىلىك قۇرۇلمىنى توغرا چۈشىنىش، دىئاگنوز قويۇش، داۋالاش پىلانى تۈزۈش ۋە كېيىنكى ئەسلىگە كەلتۈرۈش جەريانى ئۈچۈن ھالقىلىق ئەھمىيەتكە ئىگە. رېنتىگەن، CT قاتارلىق تەكشۈرۈش ۋاسىتىلىرى بۇ سۆڭەكنىڭ ئەھۋالىغا باھا بېرىشتىكى مۇھىم قوراللار ھېسابلىنىدۇ.

خۇلاسىلىگەندە، يۇقىرى بىلەك سۆڭىكى ئاددىي بىر سۆڭەك بولماستىن، بەلكى ئۈستۈنكى مۈچىنىڭ ھەرىكەت فۇنكسىيەسىنى ئەمەلگە ئاشۇرىدىغان، نېرۋا-قان تومۇرلارنى قوغدايدىغان ۋە نۇرغۇن مۇسكۇللارغا تىرەك بولىدىغان مۇرەككەپ بىيولوگىيىلىك قۇرۇلمىدۇر.