يۈرەك چېتىلىشچان ئاغرىقىنىڭ سىرلىق يولى: رېفلىكىس مېخانىزمىنى چۈشىنىش

كىرىش سۆز:

يۈرەك چېتىلىشچان ئاغرىقى (Referred pain) كلىنىكىدا دائىم ئۇچرايدىغان، لېكىن كىشىلەرنى ئوڭايسىز ھالغا چۈشۈرۈپ قويىدىغان بىر ئەھۋال. يۈرەك كېسەللىكلىرىدە كۆپىنچە كۆكرەك قىسمىدا ئاغرىش ھېس قىلىنسىمۇ، بەزىدە ئاغرىق مۈرىگە، قولغا، بويۇنغا ياكى جەينەككە تارقىلىدۇ. بۇ خىل يۆتكىلىپ ئاغرىش ئەسلىدە يۈرەكتىن كەلگەن بولسىمۇ، باشقا جايلاردا ھېس قىلىنىدىغان ئاغرىق شەكلى بولۇپ، ئۇنى چۈشىنىش يۈرەك كېسەللىكلىرىنى بالدۇر دىئاگنوز قويۇش ۋە داۋالاشتا ناھايىتى مۇھىم.

بۇ ماقالىدە بىز يۈرەك چېتىلىشچان ئاغرىقىنىڭ قانداق پەيدا بولىدىغانلىقى، نېمە ئۈچۈن بەدەننىڭ باشقا جايلىرىدا ھېس قىلىنىدىغانلىقى ۋە ئۇنىڭ رېفلىكىس يولىنى تەپسىلىي چۈشەندۈرۈپ ئۆتىمىز. بۇ مېخانىزم تېرە، ئىچكى ئەزا ۋە نېرۋا سىستېمىسىنىڭ ئۆز-ئارا باغلىنىشى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك. ماقالىمىز ئارقىلىق، سىز يۈرەك چېتىلىشچان ئاغرىقىنى تېخىمۇ چوڭقۇر چۈشىنەلەيسىز.

رەسىمدىكى ئاساسلىق تەركىبلەرنىڭ چۈشەندۈرۈلۈشى

يۈرەك (Heart / 心脏):
يۈرەك قورساق بوشلۇقىدىكى ئەڭ مۇھىم ئەزالارنىڭ بىرى بولۇپ، قان ئايلىنىش سىستېمىسىنىڭ مەركىزىي پومپىسى. ئۇ تۆت بوشلۇقتىن تەركىب تاپقان: ئىككى يۇقىرى بوشلۇقنى يۈرەك ئالدى بوشلۇقى (atria) ۋە ئىككى تۆۋەن بوشلۇقنى يۈرەك دۈمبە بوشلۇقى (ventricles) دەيمىز. يۈرەكنىڭ ئاساسلىق فۇنكسىيەسى بەدەننىڭ ھەرقايسى جايلىرىغا ئوكسىگېن ۋە ئوزۇقلۇق مول قاننى يەتكۈزۈش، شۇنداقلا كاربون تۆت ئوكسىد ۋە باشقا قالدۇق ماددىلارنى يىغىپ، ئۇلارنى بەدەندىن چىقىرىش ئۈچۈن ئۆپكىگە يەتكۈزۈشتۇر. يۈرەكنىڭ ئىقتىدارىنىڭ بۇزۇلۇشى، مەسىلەن يۈرەك ئىشسىزلىقى ياكى تاجىسىمان ئارتېرىيە كېسەللىكلىرى، چېتىلىشچان ئاغرىقنىڭ كېلىپ چىقىشىدىكى ئاساسلىق سەۋەب بولالايدۇ. يۈرەك مۇسكۇلى ئوكسىگېن كەمچىللىكىگە دۇچ كەلگەندە، ئاغرىق سىگنالى نېرۋا سىستېمىسى ئارقىلىق مېڭىگە يەتكۈزۈلىدۇ، بۇ ئاغرىق بەزىدە يۈرەكنىڭ ئۆزىدە ئەمەس، بەدەننىڭ باشقا جايلىرىدا ھېس قىلىنىدۇ.

تېرە رايونى (Dermatome / 皮区):
تېرە رايونى بەدەندىكى مەلۇم بىر يۇلۇن نېرۋىسى تەرىپىدىن ھېسسىياتنى قوبۇل قىلىدىغان تېرە قىسمىنى كۆرسىتىدۇ. ھەر بىر يۇلۇن نېرۋىسى بەدەندىكى مەلۇم تېرە رايونى بىلەن باغلىنىشلىق بولىدۇ. يۈرەك كېسەللىكلىرىدە كېلىپ چىققان چېتىلىشچان ئاغرىق كۆپىنچە يۇلۇن بۆلەكلىرىنىڭ (مەسىلەن، T1-T5) تېرە رايونلىرىدا ھېس قىلىنىدۇ. بۇنىڭ سەۋەبى شۇكى، ئىچكى ئەزا ۋە تېرىدىن كەلگەن ئاغرىق سىگناللىرى يۇلۇننىڭ ئوخشاش بىر بۆلەكچىسىگە كىرىدۇ.

ئىچكى ئەزا كىرگۈچى تالاسى (Visceral afferent fiber / 内脏传入纤维):
بۇ تالالار ئىچكى ئەزالار (مەسىلەن، يۈرەك، ئۆپكە، ئاشقازان) دىن كەلگەن سىگناللارنى، بولۇپمۇ ئاغرىق، بېسىم ۋە سوزۇلۇش قاتارلىق ھېسسىياتلارنى مەركىزىي نېرۋا سىستېمىسىغا يەتكۈزىدىغان نېرۋا تالالىرىدۇر. يۈرەككە مۇناسىۋەتلىك ئىچكى ئەزا كىرگۈچى تالالار كۆكرەك بۆلەك 1-5 (T1-T5) سەۋىيەسىدىكى يۇلۇنغا كىرىدۇ.

تېرە كىرگۈچى تالاسى (Cutaneous afferent fiber / 皮肤传入纤维):
بۇ تالالار تېرىدىن كەلگەن ھېسسىياتلارنى، يەنى تېگىش، بېسىم، تېمپېراتۇرا ۋە ئاغرىق قاتارلىق سىگناللارنى يۇلۇنغا يەتكۈزىدۇ. تېرە كىرگۈچى تالالىرىمۇ يۇلۇننىڭ ئوخشاش بۆلەكلىرىگە (مەسىلەن، T1-T5) كىرىدۇ.

يۇلۇن-دۆڭچە مېڭە يان تۇتامى (Spinothalamic tract / 脊髓丘脑侧束):
بۇ نېرۋا يولى يۇلۇندىن باشلىنىپ، مېڭىدىكى دۆڭچە مېڭىگە (thalamus) تۈتىشىدۇ. ئۇ ئاغرىق ۋە تېمپېراتۇرا قاتارلىق ھېسسىياتلارنى يۇلۇندىن مېڭىگە يەتكۈزۈش رولىنى ئوينايدۇ. يۇلۇن-دۆڭچە مېڭە يان تۇتامى ئاغرىق سىگناللىرىنىڭ مېڭىدە بىر تەرەپ قىلىنىشىدا مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە.

يىلمسىمان ماددا (Substantia gelatinosa / 胶状质):
يۇلۇننىڭ كەينى مۈڭگۈزىدىكى بىر قىسىم كۈلرەڭ ماددا بولۇپ، ئاغرىق سىگناللىرىنى بىر تەرەپ قىلىش ۋە تەڭشەشتە مۇھىم رول ئوينايدۇ. ئىچكى ئەزا ۋە تېرىدىن كەلگەن ئاغرىق سىگناللىرى ئوخشاش يىلمسىمان ماددىغا يىغىلىپ، ئاندىن يۇقىرىغا مېڭىگە يەتكۈزۈلىدۇ.

يۈرەك چېتىلىشچان ئاغرىقىنىڭ ئومۇمىي چۈشەندۈرۈلۈشى

يۈرەك چېتىلىشچان ئاغرىقى (Referred pain) ئادەتتە ئىچكى ئەزالاردىن كەلگەن ئاغرىق سىگناللىرىنىڭ بەدەننىڭ يۈزەكى قىسمىدىكى تېرە رايونلىرىدا ھېس قىلىنىشىنى كۆرسىتىدۇ. بۇ ھادىسە تېبابەتچىلىكتە ناھايىتى كۆپ ئۇچرايدىغان بولۇپ، بولۇپمۇ يۈرەك كېسەللىكلىرىدە دائىم كۆرۈلىدۇ. مەسىلەن، يۈرەك مۇسكۇلى ئوكسىگېن كەمچىل بولغاندا (مەسىلەن، يۈرەك قىسما كېسىلىدە)، ئاغرىق كۆپىنچە كۆكرەك قىسمىدا ھېس قىلىنىدۇ. ئەمما بەزىدە ئاغرىق سول قولغا، مۈرىگە، بويۇنغا، جەينەككە ياكى بەلگە تارقىلىشى مۇمكىن.

بۇ خىل ئاغرىقنىڭ كېلىپ چىقىشىدىكى ئاساسلىق مېخانىزم نېرۋا سىستېمىسىنىڭ ئۆز-ئارا باغلىنىشلىق بولۇشى بىلەن مۇناسىۋەتلىك. ئىچكى ئەزالاردىن كەلگەن ئاغرىق سىگناللىرى ۋە تېرىدىن كەلگەن ئاغرىق سىگناللىرى يۇلۇننىڭ ئوخشاش بىر بۆلەكچىسىدىكى نېرۋا ھۈجەيرىلىرىگە كىرىدۇ. بۇ ئەھۋالدا، مېڭە قايسى ئورگاندىن كەلگەنلىكىنى توغرا پەرقلەندۈرەلمەي، ئاغرىقنى تېرە يۈزىدىن كەلگەندەك ھېس قىلىدۇ.

• كونۋېرگېنسىيە نەزەرىيەسى (Convergence Theory): بۇ نەزەرىيەگە ئاساسلانغاندا، ئىچكى ئەزادىن كەلگەن نېرۋا تالالار ۋە تېرىدىن كەلگەن نېرۋا تالالار يۇلۇننىڭ ئوخشاش بىر ئىككىنچى دەرىجىلىك نېرۋا ھۈجەيرىسىگە ئۇلىنىدۇ. مېڭە ئادەتتە تېرە ئاغرىقىغا تېخىمۇ پىششىق بولغاچقا، ئىچكى ئەزا ئاغرىقىنى خاتا ھالدا تېرە ئۈستىدىن كەلگەندەك يورۇتىدۇ.

• بىرلىككە كەلگەن باغلىنىش نەزەرىيەسى (Facilitation Theory): ئىچكى ئەزادىن كەلگەن كۈچلۈك ئاغرىق سىگناللىرى يۇلۇندىكى نېرۋا يولىنى غىدىقلاپ، بۇ يولنىڭ تېرە ئاغرىقىغا بولغان سەزگۈرلۈكىنى ئاشۇرىدۇ. بۇنىڭ بىلەن، ھەتتا تېرە يۈزىدىكى ئەڭ يېنىك غىدىقلاشلارمۇ قاتتىق ئاغرىق ھېس قىلىنىدۇ.

• كۆكرەك بۆلەكلىرى (Thoracic Segments T1-T5): يۈرەككە مۇناسىۋەتلىك نېرۋا تالالار ئاساسلىقى كۆكرەك بۆلەكلىرى T1 دىن T5 گىچە بولغان يۇلۇن بۆلەكلىرىگە كىرىدۇ. بۇ بۆلەكچىلەر يەنە كۆكرەك، سول قولنىڭ ئىچكى تەرىپى ۋە مۈرىنىڭ تېرە رايونلىرى بىلەن باغلىنىشلىق. شۇڭا، يۈرەك ئاغرىقى بۇ رايونلاردا ھېس قىلىنىدۇ.

چېتىلىشچان ئاغرىقنىڭ كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى ناھايىتى زور. ئۇ يۈرەك كېسەللىكلىرىنى، بولۇپمۇ يۈرەك قىسما كېسىلىنى بالدۇر بايقاشقا ياردەم بېرىدۇ. بەزىدە، كىشىلەر كۆكرەك ئاغرىقىنى بايقاپ يۈرەك كېسەللىكى دەپ گۇمانلانماي، باشقا سەۋەبلەرنى ئىزدەيدۇ. ئەمما چېتىلىشچان ئاغرىقنى چۈشىنىش، يۈرەك كېسەللىكلىرىگە مۇناسىۋەتلىك ئاغرىقنى باشقا ئاغرىقلاردىن پەرقلەندۈرۈشكە ياردەم بېرىدۇ.

مەسىلەن، يۈرەك قىسما كېسىلىدە كۆپىنچە سول قولنىڭ بويۇن قىسمىدا، سول قولنىڭ ئىچكى قىسمىدا، سول مۈرىدە، جەينەكتە ياكى چىشنىڭ ئاغرىشىدەك ھېس قىلىنىدۇ. بۇ ئاغرىقلار ئادەتتە بىر قانچە مىنۇتتىن 15 مىنۇتقىچە داۋام قىلىدۇ ھەمدە كېسەللىك ئەھۋالى ئېغىرلاشقاندا كۈچىيىدۇ.

خۇلاسىلاپ ئېيتقاندا، يۈرەك چېتىلىشچان ئاغرىقى نېرۋا سىستېمىسىنىڭ مورفولوگىيەلىك ۋە فۇنكسىيەلىك ئۆز-ئارا باغلىنىشلىقىنىڭ نەتىجىسى. ئۇنى چۈشىنىش كېسەللىكلەرنى دىئاگنوز قويۇش ۋە داۋالاشتا ناھايىتى مۇھىم رول ئوينايدۇ. دوختۇرلار بىمارلارنىڭ ئاغرىق تارىخىنى ئاڭلاش جەريانىدا، چېتىلىشچان ئاغرىقنىڭ ئالاھىدىلىكىنى ئوبدان ئىگىلەپ، توغرا دىئاگنوز ۋە داۋالاش پىلانى تۈزۈشى كېرەك.

ئاچقۇچلۇق سۆزلەر:

يۈرەك چېتىلىشچان ئاغرىقى, رېفلىكىس يولى, يۈرەك كېسەللىكلىرى, نېرۋا سىستېمىسى, تېرە رايونى, ئىچكى ئەزا كىرگۈچى تالاسى, يۇلۇن, يۇلۇن-دۆڭچە مېڭە يان تۇتامى , يىلمسىمان ماددا , كونۋېرگېنسىيە نەزەرىيەسى (Convergence Theory)