سېلېن Se ئېلېمېنتى – خىمىيە ئېلېمېنتلار جەدۋىلىنىڭ 34 نومۇرلۇق يېرىدە ئورۇن ئالماقتا بولۇپ، بۇ بەتتە مۇناسىۋەتلىك ئۇچۇرلارنى تاپالايسىز.
سېلېن بىر خىل مېتاللوئىد ئېلېمېنت بولۇپ، بەزى ئۆزگىچە فىزىكىلىق ۋە خىمىيەلىك خۇسۇسىيەتلەرگە ئىگە.
تۆۋەندە سېلېن ( Se ) ھەققىدە تەپسىلىي چۈشەنچە بېرىمىز:
1. ئاتوم قۇرۇلمىسى ۋە ئورنى:سېلېن ئېلېمېنتلار دەۋرىي جەدۋىلىنىڭ 4 – دەۋرىيلىكى،16 – گۇرۇپپىسىدا بولۇپ، ئاتوم رەت نومۇرى 34، نىسپىي ئاتوم ماسسىسى تەخمىنەن 78.96.
2. فىزىكىلىق خۇسۇسىيىتى:سېلېن نورمال تېمپېراتۇرا ۋە نورمال بېسىمدا كۆپ خىل ئاللوتروپ شەكلىدە مەۋجۇت بولۇپ تۇرىدۇ، ئەڭ كۆپ ئۇچرايدىغىنى قارامتۇل كۈلرەڭ ئامورف ھالەتتىكى پاراشوك. ئۇ يەنە قارا رەڭلىك ئەينەكسىمان قۇرۇلمىنى شەكىللەندۈرەلەيدۇ، بۇ خىل ھالەتتىكى سېلېن 1000 ئاتومغا يېتىدىغان نۇرغۇن پولىمېر ھالقىسىدىن تەركىب تاپقان. سېلېن توك ۋە ئىسسىقلىق ئۆتكۈزىدۇ ھەمدە ئۇنىڭ توك ئۆتكۈزۈش نىسبىتى يورۇقلۇقنىڭ كۈچلۈك – ئاجىزلىقىغا ئەگىشىپ جىددىي ئۆزگىرىپ تۇرىدۇ، شۇڭا ئۇنى يورۇقلۇق ئۆتكۈزۈش ماتېرىيالى قىلىشقا بولىدۇ.
3. خىمىيەلىك خۇسۇسىيىتى:سېلېننىڭ خىمىيەلىك خۇسۇسىيىتى گۈڭگۈرت بىلەن تېللۇر ئارىلىقىدا بولۇپ، ئۇ ھىدروگېن گازى ۋە گالوگېنلار بىلەن بىۋاسىتە رېئاكسىيەلىشىدۇ. بۇ ئالاھىدىلىكلەر تۈپەيلىدىن، سېلېن بەزى خىمىيەلىك رېئاكسىيەلەردە مۇھىم رېئاكسىيە ۋاسىتىسى ياكى كاتالىزاتور بولالايدۇ.
ئۇنىڭدىن باشقا، سېلېن بىئولوگىيە جەھەتتىمۇ مۇھىم مىكرو ئېلېمېنت ھېسابلىنىدۇ. ئۇ ئادەم بەدىنىدىكى مېتابولىزم جەريانىدا ئاچقۇچلۇق رول ئوينايدۇ، بولۇپمۇ ئوكسىدلىنىشقا قارشى تۇرۇش مېخانىزمىدا. سېلېن بەزى مۇھىم ئېنزىملار مەسىلەن گلۇتاتىئون پېروكسىدازا ( GPX ) نىڭ زۆرۈر تەركىبىي قىسمى بولۇپ ،بۇ ئېنزىملار ھۈجەيرىلەرنىڭ زەخىملىنىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىشقا پايدىلىق. شۇڭا، مۇۋاپىق مىقداردىكى سېلېن ئادەم بەدىنىنىڭ ساغلاملىقىدا ئىنتايىن مۇھىم. 3791 – يىلى ئامېرىكىلىق ئالىم Rotruck سېلېننىڭ Uڭق1نىڭ زۆرۈر تەركىبى ئىكەنلىكىنى بايقاپ، سېلېننىڭ تۇنجى بىئولوگىيىلىك ئاكتىپ شەكلىنى ئېچىپ بەردى. شۇنىڭدىن كېيىن، تەتقىقاتتا سېلېننىڭ ھايۋانات ئوزۇقلۇقىدىكى زۆرۈر ئېھتىياجى يەنىمۇ ئىلگىرىلىگەن ھالدا ئىسپاتلانغان.
يۇقىرىقىلارنى يىغىنچاقلىغاندا، سېلېننىڭ بىر خىل ئۆزگىچە فىزىكىلىق ۋە خىمىيەلىك خۇسۇسىيەتكە ئىگە ئېلېمېنت بولۇپلا قالماستىن، بەلكى بىئولوگىيە جەھەتتىمۇ كەم بولسا بولمايدىغان رول ئوينايدىغانلىقىنى بىلىۋالغىلى بولىدۇ.
Se سېلېن تىببىي ساھەدە ئىشلىتىلىشى
Se سېلېن بىر خىل مۇھىم مىكرو ئېلېمېنت بولۇپ ،ئادەم بەدىنىنىڭ ساغلاملىقىدا مۇھىم رول ئوينايدۇ. مېدىتسىنا ساھەسىدە سېلېننىڭ ئىشلىتىلىشى ئاساسلىقى تۆۋەندىكى بىر قانچە جەھەتتە ئىپادىلىنىدۇ:
1. ئوكسىدلىنىشقا قارشى تۇرۇش رولى:سېلېن نۇرغۇن ئوكسىدلىنىشقا قارشى ئېنزىملارنىڭ مۇھىم تەركىبىي قىسمى، مەسىلەن:گلۇتاتىئون پېروكسىدازا ( GPx ) ۋە سېلېن ئاقسىلى P قاتارلىقلار. بۇ ئېنزىملار بەدەندىكى ھىدروگېن پېروكسىد ۋە ئەركىن رادىكاللارنى تازىلاپ، ھۈجەيرە پەردىسىنى ئوكسىدلىنىپ زەخىملىنىشتىن ساقلاپ، كېسەل بولۇش خەۋپىنى تۆۋەنلىتىدۇ.
2. ئىممۇنىتېت سىستېمىسىنى تەڭشەش:سېلېن ئىممۇنىتېت سىستېمىسىنى تەڭشەش رولىغا ئىگە بولۇپ، ئورگانىزمنىڭ ئىممۇنىتېت كۈچىنى ئاشۇرىدۇ. سېلېن كەمچىل بولسا ئىممۇنىتېت ئىقتىدارى ئاجىزلاپ، ئاسانلا ۋىرۇس ۋە باكتېرىيەلەر بىلەن يۇقۇملىنىدۇ.
3. ۋىرۇسقا قارشى تۇرۇش رولى:سېلېن ۋىرۇسقا قارشى تۇرۇش رولىغا ئىگە بولۇپ، ۋىرۇسنىڭ كۆپىيىشى ۋە تارقىلىشىنى تىزگىنلەيدۇ. تەتقىقاتلاردىن بايقىلىشىچە، سېلېننىڭ ئەيدىز ۋىرۇسى ( HIV )، B تىپلىق جىگەر ياللۇغى ۋىرۇسى ( HBV ) ۋە C تىپلىق جىگەر ياللۇغى ۋىرۇسى ( HCV ) قاتارلىقلارنى مەلۇم دەرىجىدە چەكلەش رولى بار ئىكەن.
4. ئۆسمىگە قارشى تۇرۇش رولى:سېلېن ئۆسمىگە قارشى تۇرۇش رولىغا ئىگە بولۇپ، ئۆسمە ھۈجەيرىلىرىنىڭ ئۆسۈشى ۋە كېڭىيىشىنى تىزگىنلەيدۇ. تەتقىقاتلاردىن بايقىلىشىچە، سېلېن مەزى بېزى راكى، ئۆپكە راكى، ئاشقازان راكى قاتارلىق كۆپ خىل ئۆسمىلەرنى بەلگىلىك دەرىجىدە تىزگىنلەش رولىغا ئىگە ئىكەن.
5. قالقانسىمان بەز ئىقتىدارىنى تەڭشەش:سېلېن قالقانسىمان بەز ھورمۇنىنى سىنتېزلىغۇچى ئېنزىمنىڭ مۇھىم تەركىبى بولۇپ، قالقانسىمان بەز ئىقتىدارىنى تەڭشەش رولىغا ئىگە. سېلېن كەمچىل بولسا قالقانسىمان بەز ئىقتىدارى ئاجىزلاپ، قالقانسىمان بەز يوغىناش ( كرېتىن كېسىلى ) نى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
6. يۈرەك قان تومۇرلىرىنى قوغداش رولى:سېلېننىڭ يۈرەك قان تومۇرلىرىنى قوغداش رولى بار بولۇپ، يۈرەك قان تومۇر كېسەللىكلىرىنىڭ قوزغىلىش خەۋپىنى تۆۋەنلىتىدۇ. تەتقىقاتلاردىن بايقىلىشىچە، سېلېننى مۇۋاپىق مىقداردا تولۇقلىغاندا تاجىسىمان يۈرەك كېسىلى، يۇقىرى قان بېسىم قاتارلىق يۈرەك قان تومۇر كېسەللىكلىرىنىڭ قوزغىلىش نىسبىتىنى تۆۋەنلەتكىلى بولىدىكەن.
7. ئېغىر مېتاللار ئارقىلىق زەھەر قايتۇرۇش:سېلېن ئېغىر مېتاللار بىلەن ئېرىمەيدىغان بىرىكمە ھاسىل قىلىپ، ئېغىر مېتاللارنىڭ ئادەم بەدىنىگە بولغان زەھىرىنى يېنىكلىتىدۇ. مەسىلەن، سېلېن سىماب، قوغۇشۇن قاتارلىق ئېغىر مېتاللار بىلەن بىرىكىپ، ئۇنىڭ بەدەندىكى زەھىرىنى تۆۋەنلىتىدۇ.
8. ئوزۇقلۇق تولۇقلىغۇچى دورىلار:سېلېن ئادەم بەدىنىدە ئۆزلۈكىدىن بىرىكمەيدىغان بولغاچقا، ئۇنى يېمەك ئىچمەك ياكى تولۇقلىغۇچى دورىلار ئارقىلىق قوبۇل قىلىشقا توغرا كېلىدۇ. سېلېننىڭ ئوزۇقلۇق تولۇقلاش دورىلىرىدىن ئاساسلىقى ناترىي سېلېنىت، سېلېنلىق ئېچىتقۇ قاتارلىقلار بار بولۇپ، سېلېن كەملىك كېسىلىنىڭ ئالدىنى ئېلىش ۋە داۋالاشقا ئىشلىتىلىدۇ.
قىسقىسى، سېلېن مېدىتسىنا ساھەسىدە كەڭ قوللىنىلىدۇ، ئۇ ئادەم بەدىنىنىڭ ساغلاملىقىنى ساقلاشتا مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە. ھالبۇكى، سېلېننى زىيادە كۆپ قوبۇل قىلىشمۇ سېلېندىن زەھەرلىنىشنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ، شۇڭا سېلېندىن ياسالغان بۇيۇملارنى ئىشلەتكەندە دوختۇرنىڭ كۆرسەتمىسى بويىچە بىخەتەر، ئۈنۈملۈك بولۇشقا كاپالەتلىك قىلىش كېرەك.
