يۇقۇملۇق كېسەل
Infectious disease
ئىنگىلىزچە باشقا ئاتىلىشلىرى:
infection disease
传染病
Bulaşıcı hastalık
تۈركچە باشقا ئاتىلىشلىرى:
enfeksiyon hastalık
يۇقۇملۇق كېسەللىك، كېسەللىك پەيدا قىلغۇچى مىكرو ئورگانىزملارنىڭ ئىنسانلار ياكى ھايۋانلارنىڭ تېنىگە كىرىپ، كۆپىيىشى ۋە يۇقۇشى ئارقىلىق پەيدا بولىدىغان كېسەللىكلەرنىڭ ئومۇمىي نامىدۇر. بۇ خىل كېسەللىكلەرنىڭ ئەڭ چوڭ ئالاھىدىلىكى ئۇنىڭ يۇقۇشچانلىقى بولۇپ، كېسەل ئادەم ياكى ھايۋانلاردىن ساغلام كىشىلەرگە تۈرلۈك يوللار بىلەن تارقىلىپ، epidemiya (كەڭ كۆلەملىك يۇقۇملىنىش) نى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى مۇمكىن. يۇقۇملۇق كېسەللىكلەر ئىنسانلارنىڭ ساغلاملىقىغا ئەڭ ئېغىر تەھدىت ئېلىپ كېلىدىغان كېسەللىك تۈرلىرىنىڭ بىرى بولۇپ، تارىختىن بۇيان نۇرغۇن قېتىملىق چوڭ تىپتىكى يۇقۇملۇق كېسەللىكلەر ئىنسانىيەت جەمئىيىتىگە زور زىيانلارنى ئېلىپ كەلگەن.
يۇقۇملۇق كېسەللىكلەرنى كەلتۈرۈپ چىقارغۇچى كېسەللىك قوزغاتقۇچىلار ئاساسلىقى تۆت چوڭ تۈرگە ئايرىلىدۇ: باكتېرىيە، ۋىرۇس، زەمبۇرۇغ ۋە پارازىت قۇرۇتلار. باكتېرىيەلەر بىر ھۈجەيرىلىك مىكرو ئورگانىزم بولۇپ، تىفوئىد، خولېرا ، ۋە تۇبېركۇليوز (ئۆپكە سىل كېسىلى) قاتارلىق كېسەللىكلەرنى پەيدا قىلىدۇ. ۋىرۇسلار ھۈجەيرىدىن كىچىك بولۇپ، پەقەت تىرىك ھۈجەيرىلەرنىڭ ئىچىدىلا كۆپىيەلەيدۇ. زۇكام، قىزىل، ئەيدىز ۋە يېقىنقى يىللاردا تارقالغان يېڭى تىپتىكى تاجسىمان ۋىرۇس (COVID-19) قاتارلىقلار ۋىرۇسلۇق يۇقۇملۇق كېسەللىكلەرگە كىرىدۇ. زەمبۇرۇغلار تېرە ۋە ئىچكى ئەزالاردا يۇقۇملىنىشنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى مۇمكىن. پارازىت قۇرۇتلار بولسا ئىنسان ياكى ھايۋان تېنىدە ياشاپ، ئوزۇقلۇقنى سۈمۈرۈش ئارقىلىق كېسەللىك پەيدا قىلىدۇ، مەسىلەن، بەدەن قۇرۇت كېسىلى ۋە مالارىيە (بېزگەك) قاتارلىقلار.
يۇقۇملۇق كېسەللىكلەرنىڭ تارقىلىش يوللىرىمۇ كۆپ خىل بولىدۇ. بەزى كېسەللىكلەر ھاۋا ئارقىلىق، يەنى كېسەل كىشىنىڭ يۆتىلىشى، چۈشكۈرۈشى ياكى سۆزلىشى ئارقىلىق تارقىلىدۇ (مەسىلەن، زۇكام ۋە تۇبېركۇليوز). يەنە بەزىلىرى بۇلغانغان يېمەكلىك ۋە سۇ ئارقىلىق يۇقىدۇ (مەسىلەن، خولېرا ۋە تىفوئىد). جىنسىي مۇناسىۋەت ئارقىلىق يۇقىدىغان كېسەللىكلەرمۇ بار (مەسىلەن، ئەيدىز ۋە سۆزنەك). ئۇنىڭدىن باشقا، قان ئارقىلىق (مەسىلەن، B تىپلىق جىگەر ياللۇغى)، ۋە پاشا، چىۋىن قاتارلىق ھاشاراتلارنىڭ چېقىشى ئارقىلىق (مەسىلەن، مالارىيە) يۇقىدىغان تۈرلىرىمۇ مەۋجۇت.
يۇقۇملۇق كېسەللىكلەرنىڭ ئالدىنى ئېلىش ۋە ئۇنى كونترول قىلىش ئۈچۈن، بىر قاتار ئۇنىۋېرسال تەدبىرلەرنى قوللىنىش زۆرۈر. بۇنىڭ ئىچىدە شەخسىي تازىلىققا ئەھمىيەت بېرىش، قولنى دائىم يۇيۇش، يېمەكلىك ۋە ئىچىملىك سۇنىڭ پاكىزلىقىغا كاپالەتلىك قىلىش ئىنتايىن مۇھىم. ۋاكسىنا ئەملەش يۇقۇملۇق كېسەللىكلەرنىڭ ئالدىنى ئېلىشتىكى ئەڭ ئۈنۈملۈك ئۇسۇللارنىڭ بىرى ھېسابلىنىدۇ. ئۇنىڭدىن باشقا، كېسەللىك تارقالغان مەزگىللەردە ئاممىۋى سورۇنلارغا ئازراق بېرىش، ماسكا تاقاش، ھەمدە كېسەللىك ئالامەتلىرى كۆرۈلگەندە دەرھال دوختۇرغا كۆرۈنۈپ، ۋاقتىدا دىئاگنوز قويۇش ۋە داۋالىنىش كېرەك. بۇ ئارقىلىق كېسەللىكنىڭ ئۆزىگە ۋە باشقىلارغا يۇقۇپ كېتىشىنىڭ ئالدىنى ئالغىلى بولىدۇ.
