ھالقىسىمان ئومۇرتقا ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشى

ھالقىسىمان ئومۇرتقا ( Atlas, C1 ): ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشى ۋە كىلىنىكىلىق ئەھمىيىتى

ھالقىسىمان ئومۇرتقا (Atlas)، يەنى بىرىنچى بويۇن ئومۇرتقىسى (C1)، ئومۇرتقا تۈۋرۈكىنىڭ ئەڭ يۇقىرى قىسمىغا جايلاشقان ئىنتايىن ئۆزگىچە سۆڭەك قۇرۇلمىسىدۇر. ئۇنىڭدا باشقا ئومۇرتقىلارغا خاس بولغان ئومۇرتقا گەۋدىسى ۋە كەتمەن ئۆسۈكى بولمايدۇ، ئەكسىچە ئالدى-ئارقا ياي (دوغا) ۋە ئىككى يان پارچىسىدىن تەركىب تاپقان ھالقىسىمان شەكىلدە بولىدۇ. ھالقىسىمان ئومۇرتقا باش سۆڭىكىنى بىۋاسىتە كۆتۈرۈپ تۇرۇش ۋە باشنىڭ ئەركىن ھەرىكەت قىلىشىغا كاپالەتلىك قىلىشتەك ھالقىلىق رول ئوينايدىغان بولغاچقا، ئۇنىڭ ئاناتومىيىلىك قۇرۇلمىسىنى ئىنچىكە چۈشىنىش نېرۋا كېسەللىكلىرى، سۆڭەك كېسەللىكلىرى ۋە جىددىي قۇتقۇزۇش كەسپىدىكى خادىملار ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىمدۇر.

ئۇيغۇرچە ئىسىم : ھالقىسىمان ئومۇرتقا
ئىنگىلىزچە ئىسىم : Atlas
تۈركچە ئىسىم : Atlas
خەنزۇچە ئىسىم : 寰椎

قىسقارتىلىشى : C1 (يەنى 1. بويۇن ئومۇرتقىسى سۆزىنىڭ ئىنگىلىزچە قىسقارتىلمىسى Cervical vertebrae 1)

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەىلمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

ھالقىسىمان ئومۇرتقا – يۇقىرىدىن كۆرۈنۈشى
(Atlas – Superior View; 寰椎上面观)

بۇ ھالقىسىمان ئومۇرتقىنىڭ يۇقىرىدىن تۆۋەنگە قارىغاندا كۆرۈنىدىغان ئومۇمىي قۇرۇلمىسى بولۇپ، ئۇنىڭ ھالقىسىمان شەكلى، مەركىزىدىكى كەڭ ئومۇرتقا تۆشۈكى ۋە باشقا مۇھىم ئاناتومىيىلىك قۇرۇلمىلارنى ئېنىق كۆرسىتىپ بېرىدۇ.

• ئالدى تۈگۈنچە (Anterior Tubercle; 前结节)
  ئالدى ياينىڭ ئوتتۇرا قىسمىدىكى ئالدىغا قارىغان كىچىك دۆڭچە قۇرۇلما. ئۇ ئالدى ئۇزۇنىسىغا تارىمۇشنىڭ (anterior longitudinal ligament) يۇقىرىغا تۇتىشىدىغان مۇھىم ئورنى ھېسابلىنىدۇ.
• ئارقا تۈگۈنچە (Posterior Tubercle; 后结节)
  ئارقا ياينىڭ ئوتتۇرا قىسمىغا جايلاشقان بولۇپ، بىر خىل قالداق كەتمەن ئۆسۈك ھېسابلىنىدۇ. ئۇ گەدەن تارىمۇش / بويۇن يەلكە تارىمۇشى ( nuchal ligament ) ۋە كىچىك ئارقا تۈز مۇسكۇلنىڭ تۇتىشىش نۇقتىسىدۇر.
• چىشلىق ئۆسۈك ئويمىنى (Fovea for Dens / Facet for Dens; 齿突凹)
  ئالدى ياينىڭ ئارقا يۈزىدىكى كىچىك بوغۇم ئويمىنى. ئۇ ئىككىنچى بويۇن ئومۇرتقىسىنىڭ (Axis, C2) چىشسىمان ئۆسۈكى بىلەن بوغۇم ھاسىل قىلىپ، باشنىڭ ئايلانما ھەرىكىتىنى ئەمەلگە ئاشۇرىدۇ.
• يان پارچىسى (Lateral Mass; 侧块)
  ھالقىسىمان ئومۇرتقىنىڭ ئەڭ مۇستەھكەم ۋە ئېغىرلىق كۆتۈرىدىغان قىسمى بولۇپ، ئالدى ۋە ئارقا دوغىنى ئۆزئارا تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدۇ. ئۇنىڭ يۇقىرى ۋە تۆۋەن يۈزىدە باش سۆڭىكى ۋە ئىككىنچى بويۇن ئومۇرتقىسى بىلەن بوغۇم ھاسىل قىلىدىغان بوغۇم يۈزلىرى بار.
• ئومۇرتقا تۆشۈكى (Vertebral Foramen; 椎孔)
  ھالقىسىمان ئومۇرتقىنىڭ مەركىزىدىكى چوڭ تۆشۈك بولۇپ، باشقا ئومۇرتقىلارنىڭكىدىن كۆرۈنەرلىك دەرىجىدە كەڭدۇر. بۇ تۆشۈك ئارقىلىق ھارغۇچ-نېرۋا غولى (spinal cord) ۋە ئۇنىڭ قوشۇمچە قۇرۇلمىلىرى ئۆتىدۇ.
• ئومۇرتقا ئارتېرىيە ئېرىقچىسى (Groove for Vertebral Artery; 椎动脉沟)
  ئارقا ياينىڭ يۇقىرىقى يۈزىگە، يان پارچىسىنىڭ كەينىگە جايلاشقان كەڭ ئېرىقچە. ئومۇرتقا ئارتېرىيىسى ۋە بىرىنچى بويۇن نېرۋىسى (C1 nerve) مۇشۇ ئېرىقچىدىن ئۆتۈپ چوڭ مېڭىگە تۇتىشىدۇ.
• ئارقا ياي (دوغا) (Posterior Arch; 后弓)
  ئومۇرتقا تۆشۈكىنىڭ ئارقا قىسمىنى ھاسىل قىلىدىغان سۆڭەك قۇرۇلمىسى. ئۇ ئالدى ياي بىلەن سېلىشتۇرغاندا ئۇزۇنراق بولۇپ، يۇقىرىدا تىلغا ئېلىنغان ئومۇرتقا ئارتېرىيە ئېرىقچىسى ۋە ئارقا تۈگۈنچە مۇشۇ قۇرۇلمىغا جايلاشقان.
• ئالدى ياي (دوغا) (Anterior Arch; 前弓)
  ئومۇرتقا تۆشۈكىنىڭ ئالدى قىسمىنى ھاسىل قىلىدىغان قىسقا سۆڭەك قۇرۇلمىسى. ئۇنىڭ ئالدى يۈزىدە ئالدى تۈگۈنچە، ئارقا يۈزىدە بولسا چىش ئۆسۈك ئويمىنى بار.
• يۇقىرىقى بوغۇم ئويمىنى (Superior Articular Facet; 上关节凹)
  يان پارچىسىنىڭ يۇقىرىقى يۈزىگە جايلاشقان چوڭ، ئىچىگە ئويۇلغان بۆرەكسىمان بوغۇم يۈزى. ئۇ باش سۆڭىكىنىڭ بالدۇر دۆڭچىسى (occipital condyles) بىلەن بوغۇم ھاسىل قىلىپ، باشنىڭ ئالدى-كەينىگە ئېگىلىش (باش لىڭشىتىش) ھەرىكىتىنى ئەمەلگە ئاشۇرىدۇ.
• كۆندىلەڭ ئۆسۈكچە تۆشۈكى (Transverse Foramen; 横突孔)
  كۆندىلەڭ ئۆسۈكچىنىڭ ئىچىدىكى تۆشۈك بولۇپ، بويۇن ئومۇرتقىلىرىغا خاس ئالاھىدىلىكتۇر. ئومۇرتقا ئارتېرىيىسى ۋە ئومۇرتقا ۋېناسى بۇ تۆشۈكتىن يۇقىرىغا قاراپ ئۆتىدۇ.

ھالقىسىمان ئومۇرتقىنىڭ ئۆزگىچە ئاناتومىيىلىك تۈزۈلۈشى ئۇنىڭ فۇنكسىيەسى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك. ئۇنىڭ باش سۆڭەك بىلەن ھاسىل قىلغان ھالقىسىمان ئومۇرتقا-گەجگە بوغۇمى (atlanto-occipital joint) باشنىڭ ئالدى-كەينىگە ئېگىلىش ھەرىكىتىگە مەسئۇل بولسا، ئىككىنچى بويۇن ئومۇرتقىسى بىلەن ھاسىل قىلغان ھالقىسىمان-ئۈلگۈجەك ئومۇرتقا بوغۇمى (atlanto-axial joint) باشنىڭ سول-ئوڭغا بۇرۇلۇش ھەرىكىتىنىڭ ئاساسلىق قىسمىنى ئىگىلەيدۇ. بۇ ئىككى بوغۇمنىڭ نورمال فۇنكسىيەسى باشنىڭ كۆپ يۆنىلىشلىك ھەرىكىتىنىڭ ئاساسىدۇر.

كىلىنىكىلىق جەھەتتىن، ھالقىسىمان ئومۇرتقا ئىنتايىن مۇھىم ئورۇنغا ئىگە. بىرىنچىدىن، ئۇنىڭ ئارقىسىدىكى ئومۇرتقا ئارتېرىيىسى چوڭ مېڭىنى قان بىلەن تەمىنلەيدىغان ئاساسلىق قان تومۇرلارنىڭ بىرى بولغاچقا، بويۇن زەخىملەنگەندە بۇ قان تومۇرنىڭ زەخىملىنىشى خەۋپى يۇقىرى بولىدۇ. ئىككىنچىدىن، كۆندىلەڭ تارىمۇش (transverse ligament) چىشسىمان ئۆسۈكنى ئالدى ياي بىلەن بولغان ئورنىدا مۇقىملاشتۇرۇپ، ئۇنىڭ كەينىگە يۆتكىلىپ نېرۋا غولىنى زەخىملەندۈرۈشىنىڭ ئالدىنى ئالىدۇ. بۇ تارىمۇش ئۈزۈلگەندە ئېغىر دەرىجىدىكى نېرۋا زەخىملىنىشى، ھەتتا ئۆلۈم كېلىپ چىقىشى مۇمكىن.

ئۇنىڭدىن باشقا، باشنىڭ چوققا قىسمىغا تىك يۆنىلىشتە كۈچ چۈشكەندە، ھالقىسىمان ئومۇرتقىنىڭ ئالدى ۋە ئارقا دوغىسى بىرلا ۋاقىتتا سۇنۇپ، «جېففېرسون سۇنۇقى – ھالقىسىمان ئالدى كەينى ياي سۇنۇقى» (Jefferson fracture) دەپ ئاتىلىدىغان پارتلاش خاراكتېرلىك سۇنۇق كېلىپ چىقىدۇ. بۇ خىل سۇنۇق گەرچە ھەمىشە نېرۋا زەخىملىنىشىنى كەلتۈرۈپ چىقارمىسىمۇ، لېكىن ئىنتايىن تۇراقسىز بولغاچقا، جىددىي ۋە توغرا بىر تەرەپ قىلىشنى تەلەپ قىلىدۇ. شۇڭلاشقا، ھالقىسىمان ئومۇرتقىنىڭ ئاناتومىيىلىك قۇرۇلمىسى ۋە بىئومېخانىكىلىق ئالاھىدىلىكلىرىنى چوڭقۇر ئىگىلەش، مۇناسىۋەتلىك كېسەللىكلەرگە توغرا دىئاگنوز قويۇش ۋە داۋالاشنىڭ ئاساسى ھېسابلىنىدۇ.