لىپەك سۆڭىكى: تىز بوغۇمىنىڭ مۇھىم قوغدىغۇچىسى

كىرىش سۆز

لىپەك سۆڭىكى (Patella) تىز بوغۇمىنىڭ ئالدى تەرىپىگە جايلاشقان كىچىك، ئۈچبۇلۇڭ شەكىللىك سۆڭەك بولۇپ، ئۇ ئادەم بەدىنىدىكى ئۇششاق (تېرىقچە) سۆڭەكلەر (sesamoid bone) ھېسابلىنىدۇ. ئۇ تىز قاپقىقى سۈپىتىدە خىزمەت قىلىپ، تىز بوغۇمىنى تاشقى زەربىلەردىن قوغدايدۇ ھەمدە تىزنى تۈزلىگۈچى مۇسكۇللارنىڭ كۈچىنى ئاشۇرۇشقا ياردەم بېرىدۇ. لىپەك سۆڭىكىنىڭ ساغلاملىقى تىزنىڭ نورمال ھەرىكىتى ۋە ئىقتىدارى ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم.

بۇ ماقالىدە بىز لىپەك سۆڭىكىنىڭ ئاناتومىيىسى، ئوخشىمىغان قىسىملىرى، فۇنكسىيەلىرى ۋە ئۇنىڭ تىز بوغۇمىدىكى رولىنى تەپسىلىي كۆرسىتىپ ئۆتىمىز. لىپەك سۆڭىكىگە ئائىت بىلىملەر تىز ئاغرىقى ياكى تىز يارىلىنىشلىرىنى چۈشىنىش ۋە داۋالاشتا ئىنتايىن قىممەتلىك سانىلىدۇ.

لىپەك سۆڭىكىنىڭ قۇرۇلمىسىغا چۇڭقۇرلاپ كىرىش

لىپەك سۆڭىكى (Patella): تىز بوغۇمىنىڭ ئالدى تەرىپىگە جايلاشقان، تۈۋرۈك شەكىللىك، يۇمىلاق سۆڭەك. ئۇ تۆت باشلىق مۇسكۇلنىڭ پەيى ئىچىدە يېتىلىپ، تىز بوغۇمىنى قوغداش ۋە تىزنى تۈزلىگۈچى كۈچنى يۇقىرى كۆتۈرۈشتە ھالقىلىق رول ئوينايدۇ. لىپەك سۆڭىكى ئۆزىگە خاس شەكلى ۋە ئورنى بىلەن تىز بوغۇمىنىڭ بىخەتەرلىكى ۋە ھەرىكەتچانلىقىغا كاپالەتلىك قىلىدۇ.

لىپەك سۆڭىكى ئالدى كۆرۈنۈشى (Anterior view of the patella, 髌骨前面观): بۇ لىپەك سۆڭىكىنىڭ ئالدى تەرەپتىن كۆرۈنۈشىنى كۆرسىتىدۇ. بۇ يۈزى بىرقەدەر تەكشى، ئەمما ئوتتۇرىسىدا ئازراق ئەگرى سىزىقلار بولۇپ، تۆت باشلىق مۇسكۇلنىڭ پەيى ئۇنىڭغا چاپلاشقان بولىدۇ.

لىپەك سۆڭىكى ئارقا كۆرۈنۈشى (Posterior view of the patella, 髌骨后面观): لىپەك سۆڭىكىنىڭ ئارقا تەرەپتىكى كۆرۈنۈشىنى كۆرسىتىدۇ. بۇ يۈزى تىز سۆڭىكىنىڭ تۆۋەن ئۇچىدىكى ئارتېرىيە يۈزى بىلەن بوغۇم ھاسىل قىلىدىغان بولۇپ، سىلىق، سۆڭەكلىك پەردە بىلەن قاپلانغان.

لىپەك تۈۋى (Base of the patella, 髌底): لىپەك سۆڭىكىنىڭ يۇقىرى تەرىپىدىكى كەڭرەك قىسمى بولۇپ، بۇ قىسمىغا تۆت باشلىق مۇسكۇلنىڭ پەيى چاپلىشىدۇ. ئۇنىڭ شەكلى ئۈچبۇلۇڭنىڭ تۈۋىگە ئوخشاش بولۇپ، سۆڭەكنىڭ ئاساسىي قىسمىنى تەشكىل قىلىدۇ.

لىپەك ئۇچى (Apex of the patella, 髌尖): لىپەك سۆڭىكىنىڭ ئاستى تەرىپىدىكى تار، ئۇچلۇق قىسمى بولۇپ، بۇ قىسىمدىن لىپەك باغلىمىسى باشلىنىپ، چوڭ پاتقاق سۆڭىكىگە تۇتىشىدۇ. ئۇ تىز بوغۇمىنىڭ ئاستى تەرىپىگە جايلاشقان.

لىپەك سۆڭىكى ئالدى يۈزى (Anterior surface of the patella, 髌骨前面): لىپەك سۆڭىكىنىڭ تېرىمىزگە يېقىن بولغان، تاشقى تەرەپتىكى يۈزى. بۇ يۈزى تۈز ئەمەس، بەلكى ئوتتۇرا قىسمىدا بىر ئاز چۈشۈپ كەتكەن بولۇپ، تاشقى زەربىلەرنى قوبۇل قىلىشقا ماسلاشقان.

بوغۇم يۈزى (Articular surface, 关节面): لىپەك سۆڭىكىنىڭ ئارقا تەرىپىدىكى، يەنى تىز سۆڭىكى بىلەن ئالاقىلىشىدىغان سىلىق يۈزى. بۇ يۈزى سۆڭەكلىك پەردە بىلەن قاپلانغان بولۇپ، تىز بوغۇمىنىڭ سۈركىلىشسىز، راۋان ھەرىكىتىنى كاپالەتكە ئىگە قىلىدۇ.

ئومۇمىي مەزمۇن

لىپەك سۆڭىكى، يەنى تىز قاپقىقى، ئىنسان تىز بوغۇمىنىڭ مۇھىم بىر قىسمى بولۇپ، ئۇ ئادەمنىڭ تىك تۇرۇشى، مېڭىشى، يۈگۈرۈشى ۋە ئولتۇرۇپ-تۇرۇشى قاتارلىق كۈندىلىك ھەرىكەتلىرىدە ئىنتايىن مۇھىم رول ئوينايدۇ. ئۇ تۆت باشلىق مۇسكۇلنىڭ (quadriceps femoris muscle) پەيى ئىچىگە ئورۇنلاشقان بولۇپ، تىز بوغۇمىنى قوغداش بىلەن بىرگە، مۇسكۇل كۈچىنى تىز بوغۇمىغا تېخىمۇ ئۈنۈملۈك يەتكۈزۈش ۋاسىتىسى بولۇپ خىزمەت قىلىدۇ.

• قوغداش رولى: لىپەك سۆڭىكى تىز بوغۇمىنىڭ ئالدى قىسمىنى تاشقى زەربىلەردىن بىۋاسىتە قوغدايدۇ. ئۇنىڭ يۇمشاق توقۇلمىلار بىلەن ئورىلىشى تىز بوغۇمىغا بولغان بېسىمنى تەڭشەيدۇ.

• كۈچنى ئاشۇرۇش: لىپەك سۆڭىكى تۆت باشلىق مۇسكۇلنىڭ كۈچىنى بىر نۇقتىغا مەركەزلەشتۈرۈپ، تىز باغلىمىسى ئارقىلىق بالدۇر سۆڭىكىگە يەتكۈزىدۇ. بۇ ئارقىلىق، تىزنى تۈزلىگەن ۋاقىتتا كۈچنىڭ ئۈنۈمىنى ئاشۇرىدۇ. ئۇ بىر پاتقاق سۆڭىكى بولۇش سۈپىتى بىلەن، يانتۇ كۈچنى تېخىمۇ ئۈنۈملۈك يەتكۈزىدىغان مېخانىكىلىق بىر ۋاسىتىدۇر.

• ھەرىكەتچانلىقنى ئاشۇرۇش: لىپەك سۆڭىكىنىڭ ئارقا تەرىپىدىكى سۆڭەكلىك پەردە تىز سۆڭىكى (femur) بىلەن سۈركىلىشسىز ھەرىكەت قىلىشنى تەمىنلەيدۇ. بۇ، تىزنىڭ ئېگىلىشى ۋە تۈزلىنىشى جەريانىدا بوغۇمنىڭ راۋان ھەرىكەت قىلىشىغا ياردەم بېرىدۇ.

• كىلىنىكىلىق ئەھمىيىتى: لىپەك سۆڭىكىنىڭ يارىلىنىشى، مەسىلەن، سۇنۇش، يۆتكىلىش ياكى ئۇنىڭ ئەتراپىدىكى پەيلەرنىڭ ياللۇغلىنىشى (patellar tendinitis) قاتارلىقلار تىز ئاغرىقى ۋە ھەرىكەت چەكلىمىسىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. لىپەك سۆڭىكىنىڭ ئورنىدىن يۆتكىلىشى (patellar dislocation) تېزدىن داۋالاشقا موھتاج بولغان كېسەللىك بولۇپ، ئۇ كۆپىنچە تاشقى زەربە ياكى كۈچلۈك ھەرىكەت سەۋەبىدىن يۈز بېرىدۇ. لىپەك سۆڭىكى ئاستىدىكى سۆڭەك پەردىنىڭ بۇزۇلۇشى (لىپەك يۇمشاق سۆڭىكىنىڭ يۇمشاپ كېتىش كېسىلى_chondromalacia patellae) ياشلار ۋە تەنھەرىكەتچىلەردە كۆپ ئۇچرايدىغان بىر خىل ئاغرىق بولۇپ، تىزنىڭ ئالدى تەرىپىدە ئاغرىق پەيدا قىلىدۇ.

• فىزىئولوگىيىلىك ئەھمىيىتى: لىپەك سۆڭىكى بىلەن تۆت باشلىق مۇسكۇلنىڭ پەيى ۋە لىپەك باغلىمىسى بىرلىشىپ، «لىپەك سۆڭىكى-تۆت باشلىق مۇسكۇل مۇرەككەپ سىستېمىسى» نى شەكىللەندۈرىدۇ. بۇ سىستېما تىز بوغۇمىنىڭ ئىقتىدارىنى ئەڭ يۇقىرى چەككە يەتكۈزۈش ئۈچۈن خىزمەت قىلىدۇ. لىپەك سۆڭىكىنىڭ شەكلى ۋە چوڭلۇقى ھەر بىر ئادەمگە خاس بولۇپ، ئۇنىڭ فۇنكسىيەسىگە بىۋاسىتە تەسىر كۆرسىتىدۇ. لىپەك سۆڭىكىنىڭ توغرا ئورۇنلىشىشى تىز بوغۇمىنىڭ ئومۇمىي ساغلاملىقى ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم.