تۆرەلمە قان ئايلىنىشى سىستېمىسى ئاناتومىيىسى

تۆرەلمىنىڭ قان ئايلىنىشى: ھاياتلىقنىڭ بالىياتقۇ ئىچىدىكى مۆجىزىسى

ھاياتلىق ئانىنىڭ قورسىقىدا باشلانغاندا، تۆرەلمىنىڭ تەرەققىياتى ۋە ئۆسۈپ يېتىلىشى ئۈچۈن كېرەكلىك بولغان ئوكسىگېن ۋە ئوزۇقلۇق ماددىلارنى تەمىنلەيدىغان بىر يۈرۈش ئۆزگىچە ۋە مۇرەككەپ فىزىئولوگىيىلىك مېخانىزملار ئىشقا كىرىشىدۇ. بۇلارنىڭ ئىچىدە ئەڭ ھالقىلىقى تۆرەلمىنىڭ قان ئايلىنىش سىستېمىسىدۇر. تۆرەلمە قان ئايلىنىشى تۇغۇلغاندىن كېيىنكى قان ئايلىنىشتىن تۈپتىن پەرقلىنىدىغان بولۇپ، ئۇنىڭ ئاساسلىق سەۋەبى شۇكى، تۆرەلمە نەپەسلىنىش ئۈچۈن ئۆپكىسىنى ئىشلەتمەيدۇ، بەلكى بارلىق ماددا ئالماشتۇرۇشنى ئانىغا بالا ھەمراھى (پلاسېنتا) ئارقىلىق تۇتاشقان كىندىك بېغى ئارقىلىق تاماملايدۇ.

بۇ ئۆزگىچە سىستېما قاننىڭ ئۆپكە ۋە جىگەرگە ئوخشاش تېخى تولۇق ئىقتىدارىنى جارى قىلمىغان ئەزالاردىن ئايلىنىپ ئۆتۈپ، تېز سۈرئەتتە ئۆسۈۋاتقان مېڭە ۋە باشقا ھاياتىي مۇھىم ئەزالارغا يېتىپ بېرىشىگە كاپالەتلىك قىلىدۇ. بۇنى ئەمەلگە ئاشۇرۇش ئۈچۈن، تۆرەلمىنىڭ قان ئايلىنىشىدا ئۈچ مۇھىم «ئايلىنىپ ئۆتۈش يولى» مەۋجۇت: تۇخۇمسىمان ئويمان (foramen ovale)، ئارتېرىيە ئۆتكۈزۈش نەيچىسى (ductus arteriosus) ۋە ۋېنا ئۆتكۈزۈش نەيچىسى (ductus venosus). بۇ قۇرۇلمىلار تۆرەلمىنىڭ بالىياتقۇ ئىچىدىكى ئۆزگىچە مۇھىتقا ماسلىشىشى ئۈچۈن ھالقىلىق رول ئوينايدۇ ھەمدە تۇغۇلۇپ، تۇنجى نەپەسنى ئېلىش بىلەن بىرگە تەدرىجىي يېپىلىپ، يېڭى ھاياتقا ماسلىشىدۇ.

تۆرەلمىنىڭ قان ئايلىنىش كۆرۈنۈشى (Fetal circulation, 胎儿血液循环模式图)
تۆرەلمىنىڭ قان ئايلىنىشى ئوكسىگېن ۋە ئوزۇقلۇققا باي قاننىڭ بالا ھەمراھىدىن كىندىك ۋېناسى ئارقىلىق تۆرەلمىگە كىرىشى بىلەن باشلىنىدۇ. بۇ قاننىڭ كۆپ قىسمى ۋېنا ئۆتكۈزۈش نەيچىسى ئارقىلىق جىگەرنى ئايلىنىپ ئۆتۈپ، تۆۋەنكى كاۋاك ۋېناغا قۇيۇلىدۇ ۋە يۈرەكنىڭ ئوڭ دالانچىسىغا كىرىدۇ. ئوڭ دالانچىدىكى ئوكسىگېنى يۇقىرى قاننىڭ كۆپ قىسمى تۇخۇمسىمان ئويمان ئارقىلىق بىۋاسىتە سول دالانچىغا ئۆتۈپ، ئاندىن سول قېرىنچە ۋە ئائورتا ئارقىلىق مېڭە ۋە بەدەننىڭ يۇقىرى قىسمىغا يەتكۈزۈلىدۇ. ئوڭ قېرىنچىغا كىرگەن قاننىڭ ئاز بىر قىسمىلا ئۆپكىگە بارىدۇ، كۆپ قىسمى ئارتېرىيە ئۆتكۈزۈش نەيچىسى ئارقىلىق بىۋاسىتە تۆۋەنلەۋاتقان ئائورتاغا قۇيۇلۇپ، ئاخىرىدا مېتابولىزم قالدۇقلىرىنى ئېلىپ يۈرگەن قان ئىككى تال كىندىك ئارتېرىيەسى ئارقىلىق بالا ھەمراھىغا قايتىپ كېلىپ، يېڭى ماددا ئالماشتۇرۇش دەۋرىنى باشلايدۇ.

باشقا قۇرۇلمىلارنى تونۇشتۇرۇش

• يۇقارىقى كاۋاك ۋىناسى (Superior vena cava, 上腔静脉)
  تۆرەلمىنىڭ باش، بويۇن ۋە قول قىسمىدىكى ئوكسىگېن مىقدارى تۆۋەن قاننى يىغىپ، يۈرەكنىڭ ئوڭ دالانچىسىغا قۇيىدۇ.
• ئوڭ ئۆپكە ئارتېرىيىسى (Right pulmonary artery, 右肺动脉)
  ئوڭ قېرىنچىدىن چىققان قاننى ئىشلىمەيۋاتقان ئوڭ ئۆپكىگە ئېلىپ بارىدۇ. تۆرەلمە دەۋرىدە بۇ تومۇردىكى قان ئېقىمى ئىنتايىن ئاز بولىدۇ.
• ئوڭ ئۆپكە (Right lung, 右肺)
  تۆرەلمە دەۋرىدە سۇيۇقلۇق بىلەن تولغان بولۇپ، نەپەسلىنىش فۇنكسىيەسىنى ئۆتىمەيدۇ. شۇڭا قان ئايلىنىشقا قارشىلىق كۈچى يۇقىرى بولىدۇ.
• ئوڭ ئۆپكە ۋىناسى (Right pulmonary vein, 右肺静脉)
  ئوڭ ئۆپكىدىن قايتقان ئاز مىقداردىكى قاننى يۈرەكنىڭ سول دالانچىسىغا ئېلىپ كېلىدۇ.
• تۇخۇمسىمان ئويمان (Foramen ovale, 卵圆孔)
  تۆرەلمە يۈرىكىدىكى ئوڭ ۋە سول دالانچىلار ئارىسىدىكى بىر تۆشۈك. ئۇ ئوكسىگېنغا باي قاننىڭ ئۆپكىنى ئايلىنىپ ئۆتۈپ، بىۋاسىتە سول يۈرەككە ئۆتۈشىگە شارائىت ھازىرلايدۇ.
• يۈرەك ئوڭ دالانچىسى (Right atrium, 右心房)
  تۆۋەنكى ۋە يۇقىرىقى كاۋاك ۋېنالاردىن كەلگەن قاننى قوبۇل قىلىدۇ. بۇ يەردە ئوكسىگېنغا باي قان (تۆۋەنكى كاۋاك ۋېنادىن) بىلەن ئوكسىگېنى ئاز قان (يۇقىرىقى كاۋاك ۋېنادىن) قىسمەن ئارىلىشىدۇ.
• يۈرەك ئوڭ قېرىنچىسى (Right ventricle, 右心室)
  ئوڭ دالانچىدىن كەلگەن قاننى قوبۇل قىلىپ، ئۇنى ئۆپكە ئارتېرىيە غولىغا پومپىلايدۇ.
• تۆۋەنكى كاۋاك ۋىناسى (Inferior vena cava, 下腔静脉)
  كىندىك ۋېناسى ۋە بەدەننىڭ تۆۋەنكى قىسمىدىن كەلگەن قاننى يىغىپ، يۈرەكنىڭ ئوڭ دالانچىسىغا يەتكۈزىدۇ. ئۇ تۆرەلمىدىكى ئەڭ يۇقىرى ئوكسىگېنلانغان قاننى توشۇيدۇ.
• جىگەر ۋىناسى (Hepatic veins, 肝静脉)
  جىگەرنىڭ ئۆزىدىكى قاننى يىغىپ، تۆۋەنكى كاۋاك ۋېناسىغا قۇيىدۇ.
• جىگەر (Liver, 肝)
  تۆرەلمە دەۋرىدە قان ئىشلەيدىغان مۇھىم ئەزا. كىندىك ۋېناسىدىكى قاننىڭ بىر قىسمى جىگەرگە كىرىپ، ئۇنى ئوزۇقلۇق بىلەن تەمىنلەيدۇ.
• ۋىنا ئۆتكۈزۈش نەيچىسى (Ductus venosus, 静脉导管)
  كىندىك ۋېناسىنى تۆۋەنكى كاۋاك ۋېناسىغا بىۋاسىتە تۇتاشتۇرىدىغان ئۆزگىچە يول. ئۇ ئوكسىگېنغا باي قاننىڭ كۆپ قىسمىنىڭ جىگەرنى ئايلىنىپ ئۆتۈپ، تېزلىكتە يۈرەككە يېتىپ بېرىشىنى كاپالەتلەندۈرىدۇ.
• قاپقا ۋىنا (Portal vein, 门静脉)
  تۆرەلمە دەۋرىدە كىندىك ۋېناسىنىڭ بىر شاخچىسى بىلەن تۇتىشىدۇ. ئۇ تەرەققىي قىلىۋاتقان ھەزىم قىلىش ئەزالىرىدىن قان يىغىدۇ.
• كىندىك ۋىناسى (Umbilical vein, 脐静脉)
  بالا ھەمراھىدىن كەلگەن ئوكسىگېن ۋە ئوزۇقلۇققا باي قاننى تۆرەلمىگە يەتكۈزىدىغان بىردىنبىر تومۇر.
• ئۈچەي (Intestine, 肠)
  تۆرەلمە دەۋرىدە تەرەققىي قىلىۋاتقان بولسىمۇ، ھەزىم قىلىش فۇنكسىيەسىنى ئۆتىمەيدۇ.
• بالا ھەمرىيى (Placenta, 胎盘)
  ئانا بىلەن تۆرەلمە ئوتتۇرىسىدىكى ماددا ئالماشتۇرۇش مەركىزى. ئۇ تۆرەلمە ئۈچۈن ئۆپكە، بۆرەك ۋە ھەزىم قىلىش سىستېمىسىنىڭ رولىنى ئوينايدۇ.
• دوۋساق (Urinary bladder, 膀胱)
  تۆرەلمىنىڭ سۈيدۈكىنى ساقلايدۇ. كىندىك ئارتېرىيەلىرى دوۋساقنىڭ ئىككى تەرىپىدىن ئۆتۈپ كىندىككە بارىدۇ.
• كىندىك ئارتېرىيە (Umbilical artery, 脐动脉)
  بىر جۈپ بولۇپ، تۆرەلمىدىكى مېتابولىزم قالدۇقلىرى ۋە كاربون تۆت ئوكسىدقا تولغان قاننى بالا ھەمراھىغا قايتۇرۇپ ئاپىرىدۇ.
• يانپاش سىرتقى ئارتېرىيە (External iliac artery, 髂外动脉)
  يانپاش غول ئارتېرىيەسىدىن تارمىقىلىپ، پۇتنى قان بىلەن تەمىنلەيدۇ.
• يانپاش ئىچكى ئارتېرىيە (Internal iliac artery, 髂内动脉)
  كىندىك ئارتېرىيەلىرى يانپاش ئىچكى ئارتېرىيەلىرىنىڭ بىۋاسىتە داۋامى ھېسابلىنىدۇ.
• يانپاش غول ئارتېرىيە (Common iliac artery, 髂总动脉)
  قورساق ئائورتىسىنىڭ ئاخىرقى قىسمى ئىككىگە بۆلۈنۈپ، سول ۋە ئوڭ يانپاش غول ئارتېرىيەلىرىنى ھاسىل قىلىدۇ.
• ئائورتا قورساق قىسمى / قورساق ئائورتىسى (Abdominal aorta, 主动脉腹部/腹主动脉)
  ئائورتانىڭ كۆكرەك بوشلۇقىدىن ئۆتۈپ قورساق بوشلۇقىغا كىرگەن قىسمى. ئۇ قورساق بوشلۇقىدىكى ئەزالار ۋە پۇتنى قان بىلەن تەمىنلەيدۇ.
• بۆرەك (Kidney, 肾)
  تۆرەلمە دەۋرىدە سۈيدۈك ھاسىل قىلىشقا باشلىغان بولىدۇ، ئەمما قالدۇق ماددىلارنى تازىلاش ۋەزىپىسىنى ئاساسلىقى بالا ھەمراھى ئۆتەيدۇ.
• يۈرەك سول قېرىنچىسى (Left ventricle, 左心室)
  سول دالانچىدىن كەلگەن ئوكسىگېنغا باي قاننى قوبۇل قىلىپ، ئۇنى كۈچلۈك ھالدا ئائورتاغا ھەيدەپ، مېڭە ۋە بەدەننىڭ يۇقىرى قىسمىنى تەمىنلەيدۇ.
• يۈرەك سول دالانچىسى (Left atrium, 左心房)
  ئاساسلىقى تۇخۇمسىمان ئويماندىن كەلگەن ئوكسىگېنغا باي قاننى ۋە ئۆپكىدىن قايتقان ئاز مىقداردىكى قاننى قوبۇل قىلىدۇ.
• ئۆپكە ئارتېرىيە غولى (Pulmonary trunk, 肺动脉干)
  ئوڭ قېرىنچىدىن چىقىدىغان چوڭ قان تومۇر. تۆرەلمە دەۋرىدە ئۇنىڭدىكى قاننىڭ كۆپ قىسمى ئارتېرىيە ئۆتكۈزۈش نەيچىسى ئارقىلىق ئائورتاغا ئۆتۈپ كېتىدۇ.
• سول ئۆپكە ۋىناسى (Left pulmonary vein, 左肺静脉)
  سول ئۆپكىدىن قايتقان ئاز مىقداردىكى قاننى سول دالانچىغا ئېلىپ كېلىدۇ.
• سول ئۆپكە (Left lung, 左肺)
  ئوڭ ئۆپكەگە ئوخشاش، تۆرەلمە دەۋرىدە ئىشلىمەيدۇ ۋە قان ئېقىمىغا قارشىلىقى يۇقىرى بولىدۇ.
• سول ئۆپكە ئارتېرىيىسى (Left pulmonary artery, 左肺动脉)
  ئوڭ قېرىنچىدىن چىققان قاننى ئىشلىمەيۋاتقان سول ئۆپكىگە ئېلىپ بارىدۇ.
• ئارتېرىيە ئۆتكۈزۈش نەيچىسى (Ductus arteriosus, 动脉导管)
  ئۆپكە ئارتېرىيە غولى بىلەن ئائورتا يايىنى تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان ۋاقىتلىق قان تومۇر. ئۇ ئوڭ قېرىنچىدىن چىققان قاننىڭ كۆپ قىسمىنىڭ ئۆپكىنى ئايلىنىپ ئۆتۈپ، بىۋاسىتە سىستېمىلىق قان ئايلىنىشقا كىرىشىگە يول ئاچىدۇ.
• ئائورتا يايى (Aortic arch, 主动脉弓)
  سول قېرىنچىدىن چىققان قاننى پۈتۈن بەدەنگە تارقىتىدىغان ئاساسلىق يول.

تۆرەلمىنىڭ قان ئايلىنىشى ئىنتايىن نازۇك ۋە ئۈنۈملۈك لايىھەلەنگەن بولۇپ، ئۇ تۆرەلمىنىڭ بالىياتقۇ ئىچىدىكى ئوكسىگېن تۆۋەن مۇھىتتا ھايات قېلىشى ۋە تېز تەرەققىي قىلىشى ئۈچۈن كەم بولسا بولمايدىغان شارائىتنى ھازىرلايدۇ. تۇغۇلۇش بىلەن، بۇ سىستېما كىشىنى ھەيران قالدۇرىدىغان دەرىجىدە تېزلىكتە ئۆزگىرىپ، تۇغۇلغاندىن كېيىنكى ھاياتقا ماسلىشىدۇ.

تۇغۇلۇپ، بوۋاق تۇنجى نەپەسنى ئالغاندا، ئۆپكە كېڭىيىپ، ئۆپكە قان تومۇرلىرىنىڭ قارشىلىقى تېز تۆۋەنلەيدۇ. بۇ ئۆپكىگە كىرىدىغان قان ئېقىمىنى زور دەرىجىدە ئاشۇرىدۇ، شۇنىڭ بىلەن سول دالانچىغا قايتىپ كەلگەن قان كۆپىيىپ، سول دالانچىنىڭ بېسىمى ئوڭ دالانچىدىن ئېشىپ كېتىدۇ. بۇ بېسىم پەرقى تۇخۇمسىمان ئويماننى ئىتتىرىپ، ئۇنى فىزىئولوگىيىلىك جەھەتتىن تاقايدۇ. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، قاندىكى ئوكسىگېن مىقدارىنىڭ ئۆرلىشى ۋە بەزى خىمىيىلىك ماددىلارنىڭ (مەسىلەن، پروستاگلاندىن) ئازىيىشى ئارتېرىيە ئۆتكۈزۈش نەيچىسىنىڭ قىسقىرىپ تاقىلىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. كىندىك بېغى كېسىلگەندىن كېيىن، كىندىك قان تومۇرلىرى ۋە ۋېنا ئۆتكۈزۈش نەيچىسىدىكى قان ئېقىمى توختاپ، ئۇلار تەدرىجىي باغلانما توقۇلمىغا ئايلىنىدۇ.

تۆرەلمە ۋە يېڭى تۇغۇلغان بوۋاقنىڭ قان ئايلىنىشىدىكى ئاساسلىق پەرقلەر:

• ئوكسىگېن مەنبەسى: تۆرەلمە بالا ھەمراھىدىن، بوۋاق ئۆپكىدىن ئالىدۇ.
• ئۆپكە قان ئايلىنىشى: تۆرەلمىدە ئىنتايىن ئاز، بوۋاقتا پۈتۈن قان ئايلىنىشىغا قاتنىشىدۇ.
• ئالاھىدە يوللار: تۆرەلمىدە ئۈچ ئايلىنىپ ئۆتۈش يولى (تۇخۇمسىمان ئويمان، ئارتېرىيە ئۆتكۈزۈش نەيچىسى، ۋېنا ئۆتكۈزۈش نەيچىسى) ئوچۇق، بوۋاقتا تۇغۇلۇپ ئۇزۇن ئۆتمەي تاقىلىدۇ.
• يۈرەكنىڭ ئىككى تەرىپىدىكى بېسىم: تۆرەلمىدە ئوڭ تەرەپنىڭ بېسىمى سول تەرەپتىن يۇقىرى، بوۋاقتا سول تەرەپنىڭ بېسىمى ئوڭ تەرەپتىن يۇقىرى.

بەزىدە بۇ ئۆتكۈنچى قۇرۇلمىلار تۇغۇلغاندىن كېيىن نورمال تاقالماي، تۇغما يۈرەك كېسەللىكلىرىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ (مەسىلەن، تۇخۇمسىمان ئويماننىڭ ئوچۇق قېلىشى – PFO، ئارتېرىيە ئۆتكۈزۈش نەيچىسىنىڭ ئوچۇق قېلىشى – PDA). شۇڭلاشقا، تۆرەلمە قان ئايلىنىشىنىڭ قانۇنىيەتلىرىنى چۈشىنىش، بۇ خىل تۇغما كېسەللىكلەرنى دىئاگنوز قىلىش ۋە داۋالاشتا ئىنتايىن مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە.