يۇلۇن بويۇن بۆلىكىنىڭ توغرا كەسمە يۈزى: قۇرۇلمىسى ۋە فۇنكسىيەسى ھەققىدە مۇكەممەل چۈشەنچە
يۇلۇن ئىنسانلارنىڭ مەركىزىي نېرۋا سىستېمىسىنىڭ مۇھىم تەركىبىي قىسمى بولۇپ، چوڭ مېڭە بىلەن بەدەننىڭ ھەرقايسى قىسىملىرى ئوتتۇرىسىدىكى ئۇچۇر ئالماشتۇرۇشنىڭ كۆۋرۈكىدۇر. يۇلۇننىڭ بويۇن بۆلىكى بولسا يۇلۇننىڭ ئەڭ يۇقىرى قىسمىغا جايلاشقان بولۇپ، باش، بويۇن، مۈرە ۋە قوللارنىڭ ھەرىكىتىنى ۋە سېزىمىنى كونترول قىلىشتا ھالقىلىق رول ئوينايدۇ. بۇ بۆلەكنىڭ توغرا كەسمە يۈزىنى تەتقىق قىلىش ئارقىلىق، بىز نېرۋا سىستېمىسىنىڭ مۇرەككەپ ھەم نازۇك قۇرۇلمىسىنى تېخىمۇ چوڭقۇر چۈشىنەلەيمىز.
يۇلۇن بويۇن بۆلىكىنىڭ توغرا كەسمە يۈزىدىكى ئاق ماددا ۋە كۈل رەڭ ماددىنىڭ ئورۇنلىشىشى ۋە ئۇلارنىڭ ئىچىدىكى نېرۋا يادرولىرى ھەم نېرۋا تالاسى تۇتاملىرىنىڭ تەقسىملىنىشى ئىنتايىن ئالاھىدە بولىدۇ. كۈل رەڭ ماددا مەركەزگە جايلاشقان بولۇپ، كېپىنەك شەكىللىك كۆرۈنىدۇ، ئۇنىڭدا نېرۋا ھۈجەيرىلىرىنىڭ گەۋدىسى توپلانغان. ئاق ماددا بولسا كۈل رەڭ ماددىنىڭ سىرتىنى ئوراپ تۇرىدىغان بولۇپ، ئاساسلىقى مىئېلىنلانغان نېرۋا تالالىرىدىن تەركىب تاپقان، بۇ تالالار يۇقىرى-تۆۋەن ئۇچۇر يوللاش ۋەزىپىسىنى ئۆتەيدۇ. بۇ قۇرۇلمىلارنىڭ ماسلىشىپ ئىشلىشى بەدەننىڭ نورمال ھەرىكىتى ۋە سېزىمچانلىقىنىڭ كاپالىتىدۇر.
رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى
يۇلۇن بويۇن بۆلىكىنىڭ توغرا كەسمە يۈزى
(Cross-section of the cervical spinal cord, 脊髓颈段横切面)
يۇلۇن بويۇن بۆلىكىنىڭ توغرا كەسمە يۈزى، يۇلۇننىڭ بويۇن قىسمىدىكى ئىچكى قۇرۇلمىلارنى كۆرسىتىپ بېرىدىغان ئاناتومىيىلىك كۆرۈنۈش. بۇ كۆرۈنۈشتە مەركەزدىكى كېپىنەك شەكىللىك كۈل رەڭ ماددا ۋە ئۇنى ئوراپ تۇرغان ئاق ماددا ئېنىق پەرىقلىنىدۇ. كۈل رەڭ ماددا نېرۋا ھۈجەيرىلىرىنىڭ گەۋدىسىدىن، ئاق ماددا بولسا نېرۋا تالالىرىدىن تەركىب تاپقان بولۇپ، ئۇلار ئۆز-ئارا ماسلىشىپ بەدەننىڭ سېزىم ۋە ھەرىكەت ئۇچۇرلىرىنى يەتكۈزۈش ۋە بىر تەرەپ قىلىش رولىنى ئوينايدۇ. بۇ بۆلەكنىڭ ساغلاملىقى قول ۋە بويۇن مۇسكۇللىرىنىڭ نورمال فۇنكسىيەسى ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىمدۇر.
- ئاق ماددىنىڭ قۇرۇلمىلىرى (White Matter Structures):
- ئارقا ئوتتۇرا ئېرىق (Posterior median sulcus, 后正中沟): يۇلۇننىڭ ئارقا يۈزىدىكى тайыз ئېرىق بولۇپ، ئارقا تاناپنى ئىككىگە ئايرىپ تۇرىدۇ. ئۇ يۇلۇننىڭ ئارقا قىسمىدىكى ئاناتومىيىلىك بىر بەلگە ھېسابلىنىدۇ.
- ئارقا تاناپ (Posterior funiculus, 后索): ئاق ماددىنىڭ ئارقا قىسمى بولۇپ، ئاساسلىقى بەدەندىن كەلگەن ئىنچىكە تېگىشىش ۋە پروپرىئوسېپتىك (ئورۇن-ھالەت) سېزىم ئۇچۇرلىرىنى چوڭ مېڭىگە يەتكۈزىدۇ. ئۇ نېپىز تۇتام ۋە شىناسىمان تۇتاملارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
- يان تاناپ (Lateral funiculus, 外侧索): ئاق ماددىنىڭ يان تەرىپىگە جايلاشقان بولۇپ، نۇرغۇنلىغان يۇقىرىلايدىغان سېزىم يوللىرى ۋە تۆۋەنلەيدىغان ھەرىكەت يوللىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. بۇ يوللار ئاغرىق، تېمپېراتۇرا سېزىمى ۋە ئىنچىكە ھەرىكەتلەرنى كونترول قىلىشقا قاتنىشىدۇ.
- ئالدى تاناپ (Anterior funiculus, 前索): ئاق ماددىنىڭ ئالدىنقى قىسمى بولۇپ، ئاساسلىقى ھەرىكەتنى كونترول قىلىدىغان ۋە بەدەننىڭ تەڭپۇڭلۇقىنى ساقلايدىغان نېرۋا يوللىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ئۇ يەنە بەزى سېزىم يوللىرىنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
- ئالدى ئوتتۇرا يېرىق (Anterior median fissure, 前正中裂): يۇلۇننىڭ ئالدىنقى يۈزىدىكى چوڭقۇر يېرىق بولۇپ، ئالدى تاناپنى ئىككىگە ئايرىپ تۇرىدۇ. ئۇ ئارقا ئوتتۇرا ئېرىققا قارىغاندا تېخىمۇ چوڭقۇر ۋە كەڭ بولىدۇ.
- نېپىز تۇتام (Gracile fasciculus, 薄束): ئارقا تاناپنىڭ ئىچكى قىسمىغا جايلاشقان بولۇپ، بەدەننىڭ تۆۋەن قىسمى (پۇت ۋە بەدەننىڭ تۆۋەن يېرىمى) دىن كەلگەن ئىنچىكە تېگىشىش ۋە پروپرىئوسېپتىك سېزىملارنى يەتكۈزىدۇ.
- شىناسىمان تۇتام (Cuneate fasciculus, 楔束): ئارقا تاناپنىڭ تاشقى قىسمىغا جايلاشقان بولۇپ، بەدەننىڭ يۇقىرى قىسمى (قول ۋە بەدەننىڭ يۇقىرى يېرىمى) دىن كەلگەن ئىنچىكە تېگىشىش ۋە پروپرىئوسېپتىك سېزىملارنى يەتكۈزىدۇ.
- ئارقا خاس تۇتام (Posterior proper fasciculus, 后固有束): ئارقا مۈڭگۈزگە يېقىن جايلاشقان بولۇپ، يۇلۇننىڭ ئوخشىمىغان بۆلەكلىرى ئارىسىدا ئۇچۇر ئالماشتۇرىدىغان قىسقا نېرۋا تالالىرىدىن تەركىب تاپقان. بۇ تالالار يۇلۇننىڭ ئىچكى refleks (ئىنكاس) پائالىيەتلىرىنى ماسلاشتۇرۇشقا ياردەم بېرىدۇ.
- يان تەرەپ خاس تۇتام (Lateral proper fasciculus, 外侧固有束): يان تاناپقا جايلاشقان بولۇپ، يۇلۇن بۆلەكلىرى ئارا ئالاقىنى ئەمەلگە ئاشۇرىدىغان نېرۋا تالالىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ئۇلار يۇلۇننىڭ ئىچكى قىسمىدىكى ماسلاشتۇرۇش ۋە ئىنكاس ھاسىل قىلىش ئىقتىدارىنى قوللايدۇ.
- ئالدى خاس تۇتام (Anterior proper fasciculus, 前固有束): ئالدى تاناپقا جايلاشقان بولۇپ، يۇلۇننىڭ ئوخشىمىغان بۆلەكلىرى ئوتتۇرىسىدىكى ئۇچۇر ئالماشتۇرۇشقا قاتنىشىدۇ. بۇ تۇتام يۇلۇننىڭ بۆلەكلەر ئارا ماسلىشىشىنى قوللايدۇ.
- پوستلاق يۇلۇن يان تۇتامى (Lateral corticospinal tract, 皮质脊髓侧束): ئېھتىياتچان ۋە ئىنچىكە ھەرىكەتلەرنى كونترول قىلىدىغان ئەڭ مۇھىم تۆۋەنلەيدىغان ھەرىكەت يولى. ئۇ چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىدىن كېلىپ، قول-پۇتنىڭ ئۇچىدىكى مۇسكۇللارنىڭ ھەرىكىتىنى كونترول قىلىدۇ.
- قىزىل يادرو – يۇلۇن تۇتامى (Rubrospinal tract, 红核脊髓束): ئوتتۇرا مېڭىدىكى قىزىل يادرودىن باشلىنىدىغان بولۇپ، ئاساسلىقى قولنىڭ ئېگىش مۇسكۇللىرىنىڭ ھەرىكىتىنى غىدىقلاپ، كېرىلىش مۇسكۇللىرىنى تورمۇزلايدۇ. ئىنسانلاردا بۇ يولنىڭ رولى بىر قەدەر كىچىك.
- يۇلۇن – كىچىك مېڭە ئارقا تۇتامى (Posterior spinocerebellar tract, 脊髓小脑后束): بەدەننىڭ تۆۋەن قىسمىدىن كەلگەن پروپرىئوسېپتىك ئۇچۇرلارنى كىچىك مېڭىگە يەتكۈزىدۇ. بۇ ئۇچۇرلار بەدەننىڭ ھەرىكەت ماسلىشىشى ۋە تەڭپۇڭلۇقىنى ساقلاش ئۈچۈن ئىشلىتىلىدۇ.
- يۇلۇن – كىچىك مېڭە ئالدى تۇتامى (Anterior spinocerebellar tract, 脊髓小脑前束): بەدەننىڭ پۈتۈن گەۋدىسىدىن كەلگەن پروپرىئوسېپتىك ئۇچۇرلارنى كىچىك مېڭىگە يەتكۈزىدۇ. ئۇ ھەرىكەت جەريانىدىكى مۇسكۇللارنىڭ ھالىتىنى كىچىك مېڭىگە دوكلات قىلىدۇ.
- يۇلۇن – دۆڭچە مېڭە يان تۇتامى (Lateral spinothalamic tract, 脊髓丘脑侧束): ئاغرىق ۋە تېمپېراتۇرا سېزىمىنى چوڭ مېڭىگە يەتكۈزىدىغان ئاساسلىق يول. بۇ يول ئارقىلىق بەدەن زىيانلىق غىدىقلىنىشلاردىن ئۆزىنى قاچۇرىدۇ.
- تورسىمان – يۇلۇن تۇتامى (Reticulospinal tract, 网状脊髓束): مېڭە غولىدىكى تورسىمان قۇرۇلمىدىن باشلىنىپ، بەدەننىڭ ھەرىكەتلىرىنى، مۇسكۇللارنىڭ جىددىيلىكىنى ۋە ئاپتوماتىك ھەرىكەتلەرنى (مېڭىش قاتارلىق) تەڭشەيدۇ.
- تۆپە قاپقىقى – يۇلۇن تۇتامى (Tectospinal tract, 顶盖脊髓束): ئوتتۇرا مېڭىنىڭ تۆپە قاپقىقىدىن باشلىنىپ، باش ۋە كۆزنىڭ كۆرۈش ۋە ئاڭلاش سىگناللىرىغا قارىتا ئىنكاس قايتۇرۇشىنى كونترول قىلىدۇ.
- دەلىز – يۇلۇن تۇتامى (Vestibulospinal tract, 前庭脊髓束): ئىچكى قۇلاقتىكى دەلىز يادروسىدىن باشلىنىپ، بەدەننىڭ تەڭپۇڭلۇقىنى ساقلاش ۋە مۇسكۇللارنىڭ جىددىيلىكىنى تەڭشەشتە مۇھىم رول ئوينايدۇ.
- پوستلاق يۇلۇن ئالدى تۇتامى (Anterior corticospinal tract, 皮质脊髓前束): چوڭ مېڭە پوستلاق قەۋىتىدىن باشلىنىپ، ئاساسلىقى بەدەننىڭ ئوق قىسمى (گەۋدە) مۇسكۇللىرىنىڭ ھەرىكىتىنى ۋە ھالەتنى كونترول قىلىدۇ.
- ئىچكى تەرەپ تىك تۇتام (Medial longitudinal fasciculus, 内侧纵束): كۆزنىڭ ھەرىكىتى بىلەن باشنىڭ ھەرىكىتىنى ماسلاشتۇرىدىغان مۇھىم نېرۋا يولى. ئۇ كۆز مۇسكۇللىرىنى كونترول قىلىدىغان يادرولار بىلەن دەلىز يادروسىنى تۇتاشتۇرىدۇ.
- يۇلۇن – دۆڭەكچە مېڭە ئالدى تۇتامى (Anterior spinothalamic tract, 脊髓丘脑前束): يىرىك تېگىشىش ۋە بېسىم سېزىمىنى چوڭ مېڭىگە يەتكۈزىدۇ. بۇ يول ئىنچىكە تېگىشىشكە سېلىشتۇرغاندا تېخىمۇ ئومۇمىي سېزىملارنى يەتكۈزىدۇ.
- كۈل رەڭ ماددىنىڭ قۇرۇلمىلىرى (Gray Matter Structures):
- ئارقا مۈڭگۈز (Posterior horn, 后角): كۈل رەڭ ماددىنىڭ ئارقا قىسمى بولۇپ، بەدەننىڭ ھەرقايسى جايلىرىدىن كەلگەن سېزىم ئۇچۇرلىرىنى قوبۇل قىلىدۇ ۋە دەسلەپكى قەدەمدە بىر تەرەپ قىلىدۇ.
- ئالدىنقى مۈڭگۈز (Anterior horn, 前角): كۈل رەڭ ماددىنىڭ ئالدىنقى قىسمى بولۇپ، ھەرىكەت نېرۋا ھۈجەيرىلىرى (موتور نېرۋونلار) نى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. بۇ نېرۋونلار مۇسكۇللارنىڭ قىسقىرىشىنى كونترول قىلىدۇ.
- يىلىمسىمان ماددا (Substantia gelatinosa, 胶状质): ئارقا مۈڭگۈزنىڭ ئۇچىغا جايلاشقان بولۇپ، ئاغرىق ۋە تېمپېراتۇرا ئۇچۇرلىرىنى قوبۇل قىلىش ۋە تەڭشەشتە مۇھىم رول ئوينايدۇ.
- ئارقا مۈڭگۈز گىرۋەك يادروسى (Posteromarginal nucleus, 后脚边缘核): ئارقا مۈڭگۈزنىڭ ئەڭ سىرتقى گىرۋىكىگە جايلاشقان بولۇپ، ئاغرىق ۋە تېمپېراتۇرا سېزىمىغا مۇناسىۋەتلىك ئۇچۇرلارنى قوبۇل قىلىدۇ.
- ئارقا مۈڭگۈز خاس يادروسى (Nucleus proprius of posterior horn, 后角固有核): يىلىمسىمان ماددىنىڭ ئالدىدا بولۇپ، تېگىشىش، بېسىم ۋە پروپرىئوسېپتىك سېزىملارنى قوبۇل قىلىدۇ.
- كۆكرەك يادروسى (Clarke’s nucleus, 胸核): ئاساسلىقى يۇلۇننىڭ كۆكرەك بۆلىكىدە (C8-L3) كۆرۈلىدىغان بولۇپ، پۇتتىن كەلگەن پروپرىئوسېپتىك ئۇچۇرلارنى كىچىك مېڭىگە يەتكۈزىدۇ.
- سىرتقى تەرەپ ھەرىكەت يادروسى (Lateral motor nucleus, 外侧运动核): ئالدىنقى مۈڭگۈزنىڭ يان تەرىپىگە جايلاشقان بولۇپ، قول-پۇت مۇسكۇللىرىنىڭ ھەرىكىتىنى كونترول قىلىدۇ.
- ئىچكى تەرەپ ھەرىكەت يادروسى (Medial motor nucleus, 内侧运动核): ئالدىنقى مۈڭگۈزنىڭ ئىچكى قىسمىغا جايلاشقان بولۇپ، بەدەننىڭ ئوق قىسمى (گەۋدە ۋە بويۇن) مۇسكۇللىرىنى كونترول قىلىدۇ.
- تورسىمان تۈزۈلۈشى (Reticular formation, 网状结构): كۈل رەڭ ماددا ئىچىدىكى تارقاق نېرۋا ھۈجەيرىلىرى توپى بولۇپ، يۇلۇننىڭ ئۆز-ئارا ماسلىشىش ۋە ئىنكاس قايتۇرۇش پائالىيىتىگە قاتنىشىدۇ.
- مەركىزىي نەيچە (Central canal, 中央管): كۈل رەڭ ماددىنىڭ مەركىزىگە جايلاشقان كىچىك نەيچە بولۇپ، ئىچىدە مېڭە-يۇلۇن سۇيۇقلۇقى بار.
يۇلۇن بويۇن بۆلىكىنىڭ ئەھمىيىتى ۋە كىلىنىكىلىق مۇناسىۋىتى
يۇلۇننىڭ بويۇن بۆلىكى مۇرەككەپ ۋە نازۇك قۇرۇلمىغا ئىگە بولۇپ، ئۇنىڭ فۇنكسىيەسى ئىنسانلارنىڭ كۈندىلىك تۇرمۇشى ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىمدۇر. ئۇ چوڭ مېڭە بىلەن قول، مۈرە ۋە نەپەسلىنىش مۇسكۇللىرى ئارىسىدىكى ئۇچۇر يولىنى تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدۇ. بۇ بۆلەكتىكى ھەر قانداق زەخىملىنىش ئېغىر ئاقىۋەتلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى مۇمكىن، مەسىلەن، قوللارنىڭ پالەچ بولۇشى، سېزىم يوقىتىش، ھەتتا نەپەس ئېلىشنىڭ قىيىنلىشىشى قاتارلىقلار.
يۇلۇن بويۇن بۆلىكىدىكى ئاق ماددا ۋە كۈل رەڭ ماددىنىڭ نورمال فۇنكسىيەسى ھەرىكەت ۋە سېزىمنىڭ ماسلىشىشى ئۈچۈن زۆرۈر.
- ھەرىكەتنى كونترول قىلىش: چوڭ مېڭىدىن كەلگەن ھەرىكەت بۇيرۇقلىرى پوستلاق يۇلۇن يولى (corticospinal tracts) ئارقىلىق ئالدىنقى مۈڭگۈزدىكى ھەرىكەت نېرۋونلىرىغا يەتكۈزۈلىدۇ، ئاندىن بۇ نېرۋونلار مۇسكۇللارنى قىسقىراشقا بۇيرۇيدۇ. بويۇن بۆلىكىدىكى بۇ ھەرىكەت نېرۋونلىرى ئاساسلىقى قول ۋە نەپەسلىنىش مۇسكۇللىرىنى كونترول قىلىدۇ.
- سېزىمنى يەتكۈزۈش: بەدەننىڭ ھەرقايسى جايلىرىدىن كەلگەن سېزىم ئۇچۇرلىرى (مەسىلەن، تېگىشىش، ئاغرىق، تېمپېراتۇرا) ئارقا مۈڭگۈز ئارقىلىق يۇلۇنغا كىرىدۇ، ئاندىن يۇقىرىلايدىغان يوللار (ascending tracts) ئارقىلىق چوڭ مېڭىگە يەتكۈزۈلۈپ، سېزىم ھاسىل قىلىدۇ.
- Refleks (ئىنكاس) پائالىيىتى: يۇلۇننىڭ ئۆزى بەزى ئاددىي ئىنكاسلارنى مۇستەقىل تاماملىيالايدۇ. مەسىلەن، قىزىق نەرسىگە تەگكەندە قولنى تارتىۋېلىش ئىنكاسى يۇلۇن سەۋىيىسىدە تاماملىنىدۇ.
كلىنىكىدا، بويۇن ئومۇرتقىسى كېسەللىكلىرى، زەخىملىنىش ياكى ئۆسمىلار يۇلۇن بويۇن بۆلىكىنى بېسىپ قېلىپ، ئوخشىمىغان دەرىجىدىكى نېرۋا فۇنكسىيەسىنىڭ بۇزۇلۇشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. شۇڭلاشقا، بۇ بۆلەكنىڭ ئاناتومىيىلىك قۇرۇلمىسى ۋە فۇنكسىيەسىنى توغرا چۈشىنىش، نېرۋا سىستېمىسى كېسەللىكلىرىگە دىئاگنوز قويۇش ۋە داۋالاشتا ئىنتايىن مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە.
خۇلاسىلىگەندە، يۇلۇن بويۇن بۆلىكىنىڭ توغرا كەسمە يۈزىدىكى ھەر بىر قۇرۇلما ئۆزىگە خاس فۇنكسىيەگە ئىگە بولۇپ، ئۇلارنىڭ ئۆز-ئارا ماسلىشىپ ئىشلىشى بەدەننىڭ نورمال ھەرىكىتى ۋە سېزىمىنىڭ كاپالىتىدۇر. بۇ ساھەدىكى تەتقىقاتلارنىڭ چوڭقۇرلىشىشىغا ئەگىشىپ، نېرۋا سىستېمىسىنىڭ سىرلىرى تېخىمۇ ئايدىڭلىشىپ، نېرۋا كېسەللىكلىرىنى داۋالاشتا يېڭى ئۈمىدلەرنى ئېلىپ كېلىدۇ.
