مېڭە قاتتىق پەردىسى ۋە ۋىنا كاۋاكلىرىنىڭ ئاناتومىيىسى

مېڭە قاتتىق پەردىسى ۋە ۋىنا كاۋاكلىرىنىڭ ئاناتومىيەلىك قۇرۇلمىسى ۋە كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى

مېڭە قاتتىق پەردىسى (Dura Mater) ئادەم بەدىنىدىكى ئەڭ مۇھىم ئەزالارنىڭ بىرى بولغان مېڭىنى قوغدايدىغان ئۈچ قەۋەت مېڭە پەردىسىنىڭ ئەڭ سىرتقى ۋە ئەڭ قېلىن قەۋىتى ھېسابلىنىدۇ. ئۇنىڭ ئاساسلىق ۋەزىپىسى مېڭە توقۇلمىلىرىنى فىزىكىلىق زەخىملىنىشتىن ساقلاش، مېڭىنى باش سۆڭەك ئىچىدە مۇقىملاشتۇرۇش ھەمدە چوڭ قان تومۇرلار ۋە نېرۋىلارنى قوللاشتىن ئىبارەت. بۇ پۇختا قۇرۇلما پەقەت قوغداش رولىنى ئويناپلا قالماي، يەنە ئىچكى قەۋەتلىرى ئايرىلىپ ئۆزگىچە قان تومۇر يوللىرىنى—يەنى مېڭە قاتتىق پەردە ۋىنا كاۋاكلىرىنى ھاسىل قىلىدۇ.

مېڭە قاتتىق پەردە ۋىنا كاۋاكلىرى (Dural Venous Sinuses) مېڭىدىكى ۋېنا قېنىنى ۋە مېڭە-ئومۇرتقا سۇيۇقلۇقىنى يىغىپ، ئۇنى يۈرەككە قايتۇرىدىغان ئاساسلىق يول ھېسابلىنىدۇ. بۇ كاۋاكلارنىڭ قۇرۇلمىسى ئادەتتىكى ۋېنا تومۇرلىرىغا ئوخشىمايدۇ، ئۇلارنىڭ تېمىدا مۇسكۇل قەۋىتى بولمايدۇ ھەمدە كلاپانلىرى يوق. بۇ ئالاھىدىلىكلەر مېڭە ئىچىدىكى قان ئايلىنىشنىڭ تۇراقلىقلىقىنى ساقلاشتا ئىنتايىن مۇھىم رول ئوينايدۇ. بۇ كاۋاكلارنىڭ ئاناتومىيەلىك ئورنى ۋە ئۇلارنىڭ نېرۋىلار ھەمدە ئارتېرىيەلەر بىلەن بولغان مۇرەككەپ مۇناسىۋىتى نېرۋا كېسەللىكلىرىنى دىئاگنوز قويۇش ۋە داۋالاشتا ھالقىلىق ئەھمىيەتكە ئىگە.

رەسىم مەنبەسى: ئادەم ئاناتومىيىسىنىڭ رەڭلىك ئاتلىسى (ئۇيغۇرچە – خەنزۇچە 1993-يىلى)
رەسىم تەرجىمە تەھرىرى: ھەلىمە ئابدۇكېرىم ؛ تەھرىر: سابىت ئىسلام
رەسىم تەرجىمە قىلغۇچىلار: ئاگۇ خەسەنوۋ ، تۇرسۇنجان توقاي ، گۈلنىسا كېرەم ، نۇرمەمەت باغاشار ، ھەلىمە ئابدۇكېرىم
مەزمۇن تەييارلاش ۋە تەھرىر : دوختۇرلار تورى ئەترىتى

رەسىمدىكى ئاناتومىيەلىك قۇرۇلمىلارنىڭ تونۇشتۇرۇلۇشى

1. مېڭە قاتتىق پەردىسى ۋە مېڭە قاتتىق پەردە ۋىنا كاۋاكلىرى (Dura Mater and Dural Venous Sinuses, 硬脑膜及硬脑膜静脉窦)
   مېڭە قاتتىق پەردىسى باش سۆڭەك ئىچكى يۈزىگە چاپلاشقان سۆڭەك پەردە قەۋىتى ۋە مېڭىگە يېقىن تۇرىدىغان مېڭە پەردە قەۋىتىدىن ئىبارەت ئىككى قەۋەتتىن تەركىب تاپىدۇ. كۆپ قىسىم جايلاردا بۇ ئىككى قەۋەت زىچ بىرلىشىپ كەتكەن بولسىمۇ، بەزى جايلاردا ئۇلار ئايرىلىپ، ئارىسىدا ۋېنا قېنى ئېقىپ ئۆتىدىغان بوشلۇق—يەنى ۋىنا كاۋاكلىرىنى ھاسىل قىلىدۇ. بۇ كاۋاكلار مېڭىنىڭ ۋېنا قېنىنى يىغىپ قايتۇرۇشتىكى ئاساسلىق سىستېما بولۇپ، مېڭە ئىچى بېسىمىنى تەڭشەش ۋە مېتابولىزم قالدۇقلىرىنى تازىلاشتا ھالقىلىق رول ئوينايدۇ. ئۇلارنىڭ توسۇلۇپ قېلىشى (thrombosis) ئېغىر دەرىجىدىكى نېرۋا سىستېمىسى زەخىملىنىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.
2. باش تۈۋىنىڭ ئىچكى كۆرسەتمىسى (Internal View of the Cranial Base, 颅底内面观)
   بۇ كۆرۈنۈش مېڭە ئېلىۋېتىلگەندىن كېيىنكى باش سۆڭەك ئىچكى يۈزىنىڭ ئۈستىدىن قارىغاندا كۆرۈنىدىغان قۇرۇلمىسىنى كۆرسىتىدۇ. ئۇ ئالدى، ئوتتۇرا ۋە ئارقا باش سۆڭەك ئويمانلىرىدىن ئىبارەت ئۈچ قىسىمغا بۆلۈنىدۇ. بۇ كۆرۈنۈشتە، باش سۆڭەك نېرۋىلىرى، ئارتېرىيە ۋە ۋېنالار ئۆتىدىغان نۇرغۇنلىغان تۆشۈكلەر (foramina) ۋە يېرىقلار ئېنىق كۆرۈنۈپ تۇرىدۇ. باش تۈۋىنىڭ ئاناتومىيەسىنى چۈشىنىش نېرۋا خىرۇرگىيەسى، باش سۆڭەك زەخىملىنىشلىرىنى بىر تەرەپ قىلىش ۋە ئۆسمىگە دىئاگنوز قويۇشتا ئىنتايىن مۇھىم.
3. بۇلۇتسىمان كاۋاك تاجىسىمان كەسمىسى (Coronal Section of the Cavernous Sinus, 海绵窦冠状断)
   بۇ كۆرۈنۈش بۇلۇتسىمان كاۋاكنى تىك ھالەتتە كەسكەندە كۆرۈنىدىغان ئىچكى قۇرۇلمىسىنى نامايان قىلىدۇ، ئۇ بۇ رايوندىكى نېرۋا ۋە قان تومۇرلارنىڭ ئورۇنلىشىشىنى ئېنىق كۆرسىتىپ بېرىدۇ. كاۋاكنىڭ ئىچىدە ئىچكى بويۇن ئارتېرىيەسى ۋە كەرگۈچى نېرۋا (CN VI) بار، بۇ ئۇلارنى بىۋاسىتە قان ئېقىمىنىڭ تەسىرىگە ئۇچرىتىدۇ. ئۇنىڭ يان تېمىغا كۆزنى ھەرىكەتلەندۈرگۈچى نېرۋا (CN III)، غالتەك نېرۋا (CN IV)، كۆز نېرۋىسى (V1) ۋە ئۈستۈنكى ئىڭەك نېرۋىسى (V2) قاتارلىقلار سىڭدۈرۈلگەن. بۇ قۇرۇلمىلارنىڭ زىچ توپلىنىشى سەۋەبىدىن، بۇلۇتسىمان كاۋاكتىكى ھەرقانداق كېسەللىك (مەسىلەن، يۇقۇملىنىش، قان ئۇيۇش، ئۆسمە) بىرلا ۋاقىتتا كۆپلىگەن نېرۋىلارنىڭ ئىقتىدارىغا تەسىر كۆرسىتىپ، «بۇلۇتسىمان كاۋاك ئۇنىۋېرسال كېسەللىكى» (Cavernous Sinus Syndrome) نى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.

كىپىنەك چوققا كاۋىكى (Sphenoparietal Sinus, 蝶顶窦)
بۇ كاۋاك كىپىنەك سۆڭىكىنىڭ كىچىك قانىتىنىڭ ئارقا گىرۋىكىگە جايلاشقان بولۇپ، ئوتتۇرا مېڭە ئارتېرىيەسىنىڭ ۋېنا قېنىنى قوبۇل قىلىدۇ. ئۇ ئادەتتە بۇلۇتسىمان كاۋاكقا (Cavernous Sinus) ئېقىپ كىرىدۇ.

كۆزنى ھەرىكەتلەندۈرگۈچى نېرۋا (Oculomotor Nerve, 动眼神经)
بۇ ئۈچىنچى جۈپ باش سۆڭەك نېرۋىسى بولۇپ، كۆز قارىچۇقىنىڭ كىچىكلىشى، كۆز قاپىقىنىڭ ئېچىلىشى ۋە كۆپ قىسىم كۆز مۇسكۇللىرىنىڭ ھەرىكىتىنى كونترول قىلىدۇ. ئۇ بۇلۇتسىمان كاۋاكنىڭ يان تېمىدىن ئۆتىدۇ.

غالتەك نېرۋا (Trochlear Nerve, 滑车神经)
بۇ تۆتىنچى جۈپ باش سۆڭەك نېرۋىسى بولۇپ، كۆزنىڭ ئۈستۈنكى قىيپاش مۇسكۇلىنى تەمىنلەپ، كۆزنى تۆۋەنگە ۋە ئىچكە قاراپ ھەرىكەتلەندۈرۈشكە مەسئۇل. ئۇمۇ بۇلۇتسىمان كاۋاكنىڭ يان تېمىغا جايلاشقان.

ئۈچ ئاچا نېرۋا (Trigeminal Nerve, 三叉神经)
بۇ بەشىنچى جۈپ باش سۆڭەك نېرۋىسى بولۇپ، يۈز قىسمىنىڭ سېزىمى ۋە چاينىغۇچى مۇسكۇللارنىڭ ھەرىكىتىنى باشقۇرىدۇ. ئۇنىڭ ئۈچ چوڭ شاخچىسى (كۆز نېرۋىسى، ئۈستۈنكى ئىڭەك نېرۋىسى، تۆۋەنكى ئىڭەك نېرۋىسى) بار.

كەرگۈچى نېرۋا (Abducens Nerve, 展神经)
بۇ ئالتىنچى جۈپ باش سۆڭەك نېرۋىسى بولۇپ، كۆزنىڭ تاشقى تۈز مۇسكۇلىنى تەمىنلەپ، كۆزنى تاشقى تەرەپكە ھەرىكەتلەندۈرۈشكە مەسئۇل. ئۇ بىۋاسىتە بۇلۇتسىمان كاۋاكنىڭ ئىچىدىن، ئىچكى بويۇن ئارتېرىيەسىنىڭ يېنىدىن ئۆتىدۇ.

تاشلىق ئۈستى كاۋىكى (Superior Petrosal Sinus, 岩上窦)
بۇ كاۋاك بۇلۇتسىمان كاۋاكنى توغرا كاۋاك بىلەن تۇتاشتۇرىدىغان كىچىك ۋېنا كاۋىكى. ئۇ تاشلىق سۆڭىكىنىڭ ئۈستىگە جايلاشقان بولۇپ، كىچىك مېڭە پەردىسىنىڭ چېتىگە بېكىتىلگەن.

S سىمان كاۋاك (Sigmoid Sinus, 乙状窦)
بۇ «S» شەكىللىك ئەگرى ۋېنا كاۋىكى بولۇپ، توغرا كاۋاكتىن كەلگەن قاننى قوبۇل قىلىپ، ئۇنى باش سۆڭەكتىن چىقىپ ئىچكى بويۇن ۋېناسىغا ئېلىپ بارىدۇ. ئۇ ئەمچەكسىمان ئۆسۈك ھاۋا ھۈجەيرىلىرىگە يېقىن بولغاچقا، ئوتتۇرا قۇلاق ياللۇغى ئاسانلا بۇ يەرگە تارقىلىشى مۇمكىن.

چوڭ مېڭە چوڭ ۋىنا (Great Cerebral Vein of Galen, 大脑大静脉)
بۇ مېڭە چوڭقۇر قىسمىدىكى قاننى يىغىدىغان قىسقا ئەمما توم ۋېنا تومۇرى. ئۇ تۈز كاۋاك بىلەن بىرلىشىپ، مېڭىنىڭ چوڭقۇر قۇرۇلمىلىرىدىكى قاننى قايتۇرىدۇ.

توغرا كاۋاك (Transverse Sinus, 横窦)
بۇ بىر جۈپ چوڭ ۋېنا كاۋىكى بولۇپ، باش سۆڭەكنىڭ ئارقا تەرىپىگە توغرىسىغا جايلاشقان. ئۇ ئۈستۈنكى ساگىتال كاۋاك ۋە تۈز كاۋاكتىن كەلگەن قاننى قوبۇل قىلىپ، S سىمان كاۋاكقا يەتكۈزىدۇ.

تۈز كاۋاك (Straight Sinus, 直窦)
بۇ كاۋاك چوڭ مېڭە ئورغىقى (falx cerebri) بىلەن كىچىك مېڭە پەردىسى (tentorium cerebelli) تۇتاشقان جايغا جايلاشقان. ئۇ چوڭ مېڭە چوڭ ۋېناسى ۋە تۆۋەنكى ساگىتال كاۋاكتىن كەلگەن قاننى يىغىدۇ.

كىچىك مېڭە پەردىسى (Tentorium Cerebelli, 小脑幕)
بۇ مېڭە قاتتىق پەردىسىنىڭ ئۆزگىرىشىدىن ھاسىل بولغان «چېدىر» شەكىللىك قۇرۇلما بولۇپ، چوڭ مېڭىنىڭ ئارقا بۆلىكىنى كىچىك مېڭىدىن ئايرىپ تۇرىدۇ. ئۇ كىچىك مېڭىنى يۇقىرىدىن كېلىدىغان بېسىمدىن قوغدايدۇ.

نىگىز چىگىش (Basilar Plexus, 基底丛)
بۇ باش سۆڭەك تۈۋىدىكى ئەلگەكسىمان سۆڭەكنىڭ دۆڭچىسىگە جايلاشقان بىر تورسىمان ۋېنا چىگىشى. ئۇ ئىككى تەرەپتىكى بۇلۇتسىمان كاۋاكلارنى ئۆزئارا تۇتاشتۇرۇپ، ئومۇرتقا ئىچكى ۋېنا چىگىشى بىلەن باغلىنىدۇ.

بۇلۇتسىمان كاۋاك (Cavernous Sinus, 海绵窦)
بۇ بىر جۈپ بولۇپ، كىپىنەك سۆڭىكىنىڭ ئىككى يېنىغا، ھىپوفىز بېزىنى ئوراپ جايلاشقان ئىنتايىن مۇھىم ۋېنا كاۋىكىدۇر. ئۇنىڭ ئىچىدە نۇرغۇنلىغان مۇھىم نېرۋىلار ۋە قان تومۇرلار بار بولۇپ، يۈز قىسمىدىكى يۇقۇملىنىشلارنىڭ مېڭىگە تارقىلىشىدىكى مۇھىم يول ھېسابلىنىدۇ.

ھىپوفىز / مېڭە ئاستى بېزى (Pituitary Gland / Hypophysis, 垂体)
بۇ باش سۆڭەك تۈۋىدىكى تۈرك ئېگەرسىمان ئويمىچىغا جايلاشقان، ئىچكى ئاجراتما سىستېمىسىنىڭ «باش قوماندانلىق شتابى» دەپ ئاتىلىدىغان مۇھىم بەز. ئۇ بۇلۇتسىمان كاۋاك ئارقىلىق قورشىلىپ تۇرىدۇ.

كۆرۈش نېرۋىسى (Optic Nerve, 视神经)
بۇ ئىككىنچى جۈپ باش سۆڭەك نېرۋىسى بولۇپ، كۆرۈش سېزىمى ئۇچۇرلىرىنى كۆزنىڭ تور پەردىسىدىن مېڭىگە يەتكۈزۈشكە مەسئۇل. ئۇ باش سۆڭەك ئىچىگە كۆرۈش نېرۋا تۇرۇبىسى ئارقىلىق كىرىدۇ.

ئۈستۈنكى ئىڭەك نېرۋىسى (Maxillary Nerve, 上颌神经)
بۇ ئۈچ ئاچا نېرۋىنىڭ ئىككىنچى شاخچىسى (V2) بولۇپ، ئۈستۈنكى كالپۇك، بۇرۇن، ئۈستۈنكى چىش ۋە مەڭزىنىڭ تېرىسى قاتارلىق جايلارنىڭ سېزىمىنى باشقۇرىدۇ. ئۇ بۇلۇتسىمان كاۋاكنىڭ يان تېمىدىن ئۆتۈپ، يۇمىلاق تۆشۈك ئارقىلىق باش سۆڭەكتىن چىقىدۇ.

بويۇن ئىچكى ئارتېرىيىسى (Internal Carotid Artery, 颈内动脉)
بۇ مېڭىنى قان بىلەن تەمىنلەيدىغان ئاساسلىق ئارتېرىيەلەرنىڭ بىرى بولۇپ، بۇلۇتسىمان كاۋاكنىڭ ئىچىدىن بىۋاسىتە ئۆتىدۇ. بۇ ئۆزگىچە ئورۇن ئۇنى كاۋاك ئىچىدىكى يۇقۇملىنىش ياكى بېسىمنىڭ تەسىرىگە ئاسان ئۇچرىتىدۇ.

كىپىنەك كاۋىكى (Sphenoidal Sinus, 蝶窦)
بۇ بۇرۇن قوشۇمچە كاۋاكلىرىنىڭ بىرى بولۇپ، كىپىنەك سۆڭىكىنىڭ ئىچىگە جايلاشقان. ئۇ ھىپوفىز بېزىنىڭ دەل ئاستىدا بولغاچقا، ھىپوفىز ئۆسمىسىنى ئوپېراتسىيە قىلىشتا كۆپىنچە مۇشۇ يول ئارقىلىق ئېلىپ بېرىلىدۇ.

كۆز نېرۋىسى (Ophthalmic Nerve, 眼神经)
بۇ ئۈچ ئاچا نېرۋىنىڭ بىرىنچى شاخچىسى (V1) بولۇپ، پېشانە، كۆز، بۇرۇننىڭ ئۈستى قىسمى قاتارلىق جايلارنىڭ سېزىمىنى باشقۇرىدۇ. ئۇ بۇلۇتسىمان كاۋاكنىڭ يان تېمىدىن ئۆتىدۇ.

كۆرۈش تۇتامى (Optic Tract, 视束)
بۇ كۆرۈش كېسىشمىسىدىن كېيىنكى نېرۋا تالالىرى بولۇپ، كۆرۈش ئۇچۇرلىرىنى مېڭىنىڭ ئارقا قىسمىدىكى كۆرۈش مەركىزىگە يەتكۈزىدۇ. ئۇ مېڭە غولىنىڭ يان تەرىپىگە جايلاشقان.

ئومۇمىي خۇلاسە

مېڭە قاتتىق پەردىسى ۋە ئۇنىڭ ۋىنا كاۋاكلىرى مۇرەككەپ، ئەمما ناھايىتى تەرتىپلىك بىر سىستېما بولۇپ، مەركىزىي نېرۋا سىستېمىسىنىڭ نورمال فۇنكسىيەسىنى قوغداشتا ئالماشتۇرغۇسىز رول ئوينايدۇ. مېڭە قاتتىق پەردىسى مېڭىنى مېخانىكىلىق قوغداش بىلەن بىرگە، چوڭ مېڭە ئورغىقى (falx cerebri) ۋە كىچىك مېڭە پەردىسى (tentorium cerebelli) قاتارلىق بۆلمىلەرنى ھاسىل قىلىپ، مېڭە بۆلەكلىرىنى مۇقىملاشتۇرىدۇ ۋە ئۆزئارا بېسىلىپ قېلىشىنىڭ ئالدىنى ئالىدۇ.

ۋىنا كاۋاكلىرى سىستېمىسى مېڭىنىڭ قان ئايلىنىشىنىڭ ئاخىرقى نۇقتىسى سۈپىتىدە، مېڭە توقۇلمىلىرىدىن چىققان ئوكسىگېنسىز قان ۋە مېتابولىزم مەھسۇلاتلىرىنى ئۈنۈملۈك يىغىپ، سىستېمىلىق قان ئايلىنىشقا قايتۇرىدۇ. بۇ جەرياننىڭ ھەرقانداق بىر ھالقىسىدا مەسىلە كۆرۈلسە، مېڭە ئىچى بېسىمى ئۆرلىشى، مېڭە ئىششىقى ۋە ھاياتقا خەۋپ يەتكۈزىدىغان ئەگەشمە كېسەللىكلەر كېلىپ چىقىدۇ.

بۇلۇتسىمان كاۋاك (Cavernous Sinus) بۇ سىستېمىدىكى كلىنىكىلىق ئەھمىيىتى ئەڭ يۇقىرى بولغان قۇرۇلمىلارنىڭ بىرى. ئۇنىڭ ئۆزگىچە ئاناتومىيەلىك ئورنى ۋە ئىچىدىكى مۇرەككەپ قۇرۇلمىلار ئۇنى «خەتەرلىك ئۈچبۇلۇڭ» (يۈز قىسمىدىكى بۇرۇن يىلتىزى ۋە ئېغىز بۇلۇڭى ئەتراپى) دىكى يۇقۇملىنىشلارنىڭ مېڭىگە تارقىلىشىدىكى كۆۋرۈككە ئايلاندۇرۇپ قويغان. بۇ رايوندىكى يۇقۇملىنىشلار قان تومۇرلار ئارقىلىق بۇلۇتسىمان كاۋاكقا بىۋاسىتە يېتىپ بېرىپ، ئېغىر دەرىجىدىكى قان ئۇيۇشچان ۋېنا ياللۇغىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى مۇمكىن.

بۇ ئاناتومىيەلىك قۇرۇلمىلارنى چوڭقۇر چۈشىنىش نېرۋا كېسەللىكلىرى مۇتەخەسسىسلىرى، تەسۋىر دوختۇرلىرى ۋە نېرۋا تاشقى كېسەللىكلىرى دوختۇرى ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم. تۆۋەندىكى نۇقتىلار بۇ رايوننىڭ مۇھىملىقىنى تېخىمۇ گەۋدىلەندۈرىدۇ:

• دىئاگنوز قويۇش: باش سۆڭەك نېرۋىلىرىنىڭ پالەچلىنىشى، كۆرۈش مەيدانىنىڭ بۇزۇلۇشى قاتارلىق كلىنىكىلىق ئالامەتلەرگە ئاساسەن، كېسەللىكنىڭ بۇلۇتسىمان كاۋاك ياكى باشقا ۋىنا كاۋاكلىرىدا ئىكەنلىكىنى پەرەز قىلغىلى بولىدۇ.
• تەسۋىر  تەكشۈرۈشى: MRI ۋە CT تەكشۈرۈشلىرى ئارقىلىق ۋىنا كاۋاكلىرىنىڭ توسۇلۇشى، ئارتېرىيە-ۋېنا تومۇرلىرىنىڭ تۇغما غەيرىيلىكى ۋە ئۆسمىләрنى ئېنىق كۆرگىلى بولىدۇ.
• ئوپىراتسىيىلىك داۋالاش:  ھىپوفىز ئۆسمىسىنى ئوپېراتسىيە قىلىش ياكى باش تۈۋىدىكى باشقا كېسەللىكلەرنى داۋالاشتا، بۇ رايوندىكى نېرۋا ۋە قان تومۇرلارنى زەخىملەندۈرۈپ قويۇشتىن ساقلىنىش ئۈچۈن، ئاناتومىيەلىك مۇناسىۋەتلەرنى ئىنچىكە بىلىش شەرت.

رەسىمدە كۆرسىتىلگەن مېڭە قاتتىق پەردىسى ۋە ئۇنىڭ ۋىنا كاۋاكلىرى سىستېمىسى جانلىق، مۇرەككەپ ۋە ئىنتايىن مۇھىم ئاناتومىيەلىك رايون بولۇپ، ئۇنىڭ قۇرۇلمىسى ۋە فۇنكسىيەسىنى چوڭقۇر ئۆگىنىش زامانىۋىي تېبابەتنىڭ تەرەققىياتىغا تۈرتكە بولىدۇ.