نۇرمەمەت دوختۇر

تۈز ئۈچەي ۋە مەقئەت نەيچىسى ئىنسانلارنىڭ ھەزىم قىلىش سىستېمىسىنىڭ ئەڭ ئاخىرقى قىسمى بولۇپ، چوڭ تەرەتنى ۋاقىتلىق ساقلاش ۋە بەدەندىن چىقىرىپ تاشلاشتا ھالقىلىق رول ئوينايدۇ. بۇ ئەزالارنىڭ مۇرەككەپ ئاناتومىيەلىك قۇرۇلمىسى ۋە ماسلاشقان فۇنكسىيەسى بەدەننىڭ نورمال مېتابولىزمىنى ساقلاشنىڭ مۇھىم تەركىبىي قىسمى ھېسابلىنىدۇ. تۈز ئۈچەينىڭ ئۇزۇنلۇقى تەخمىنەن 12-16 سانتىمېتىر كېلىدىغان بولۇپ، ئۇ سىگما شەكىللىك ئۈچەينىڭ داۋامى ھېسابلىنىدۇ ۋە مەقئەت نەيچىسىگە تۇتىشىدۇ.

شىمالىي كارولىنا ئۇنۋېرسىتىتى تىببىي ئىنىستىتۇتىنىڭ «نېرۋون» ژورنىلىدا ئېلان قىلىنغان يېڭىلىق ياراتقۇچ تەتقىقاتىدا، ئەخلەت يېمەكلىكلەرنىڭ مېڭىنىڭ خاتىرە مەركىزىنى تېزلىكتە قايتا تۈزۈپ چىقىپ، بىلىش ئىقتىدارىنىڭ چېكىنىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغانلىقى ئاشكارىلاندى. بۇ تەتقىقات يېمەك-ئىچمەكنىڭ مېڭە ساغلاملىقىغا بولغان چوڭقۇر تەسىرىنى گەۋدىلەندۈرۈپ، سېمىزلىك كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغان ئەستە تۇتۇش قابىلىيىتىنىڭ چېكىنىشنىڭ ئالدىنى ئېلىش ئۈچۈن يېڭى يوللارنى ئېچىپ بېرىشى مۇمكىن.

يۇتقۇنچاق ئىنسانلارنىڭ ھاياتلىق پائالىيىتىدە ئىنتايىن مۇسىم رول ئوينايدىغان ئەزا بولۇپ، ئۇ نەپەسلىنىش ۋە ھەزىم قىلىش سىستېمىسىنىڭ ئورتاق يولى ھېسابلىنىدۇ. ئۇنىڭ مۇرەككەپ مۇسكۇل ۋە نېرۋا قۇرۇلمىسى يۇتۇش، نەپەسلىنىش ۋە ئاۋاز چىقىرىش قاتارلىق كۆپ خىل فۇنكسىيەلەرنى ماسلاشتۇرىدۇ. بۇ ئەزانىڭ ئاناتومىيىلىك قۇرۇلمىسىنى چۈشىنىش، بولۇپمۇ ئۇنىڭ ئارقا تەرىپىدىكى مۇناسىۋەتلەرنى بىلىش، كلىنىكىلىق دىئاگنوز قويۇش ۋە داۋالاشتا ھالقىلىق ئەھمىيەتكە ئىگە.

يۇتقۇنچاق بويۇن قىسمىنىڭ چوڭقۇر قاتلىمىغا جايلاشقان بولۇپ، ئۇ بۇرۇن بوشلۇقى، ئېغىز بوشلۇقى ۋە كېكىرتەكنى ئۆزئارا تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان مۇھىم يول ھېسابلىنىدۇ. ئۇ نەپەسلىنىش ۋە ھەزىم قىلىش سىستېمىسىنىڭ ئورتاق قىسمى بولۇش سۈپىتى بىلەن، يېمەكلىكنىڭ قىزىلئۆڭگەچكە، ھاۋانىڭ بولسا كانايغا ئوڭۇشلۇق ئۆتۈشىگە كاپالەتلىك قىلىدۇ. بۇ مۇرەككەپ ۋەزىپىنى ئورۇنداش يۇتقۇنچاق دىۋارىنى تەشكىل قىلىدىغان بىر گۇرۇپپا مۇسكۇللارنىڭ يۇقىرى دەرىجىدە ماسلاشقان ھەرىكىتىگە تايىنىدۇ. بۇ مۇسكۇللار يۇتۇش جەريانىدا دولقۇنسىمان قىسقىراپ، يېمەكلىكنى ئاشقازانغا قاراپ ئىتتىرىدۇ.

يۇتقۇنچاق ۋە تىل ئىنسانلارنىڭ ھاياتىي پائالىيەتلىرىدە ئىنتايىن مۇھىم رول ئوينايدىغان ئىككى ھالقىلىق ئەزا. يۇتقۇنچاق ھەم نەپەسلىنىش ھەم ھەزىم قىلىش يولىنىڭ ئورتاق يولى بولۇش سۈپىتى بىلەن، ھاۋا ۋە يېمەكلىكنىڭ ئۆز يولىغا توغرا كىرىشىگە كاپالەتلىك قىلىدۇ. تىل بولسا تەم بىلىش، سۆزلەش، چايناش ۋە يۇتۇش قاتارلىق كۆپ خىل ئىقتىدارلارنى ئۆتەيدىغان ئىنتايىن جانلىق مۇسكۇللۇق ئەزا. بۇ ئىككى ئەزانىڭ نورمال ئىقتىدارى ئۇلارنى تەشكىل قىلغان مۇرەككەپ مۇسكۇللار توپىنىڭ ئۆزئارا ماسلىشىپ، تەرتىپلىك ھەرىكەت قىلىشىغا باغلىق.

تىل ئېغىز بوشلۇقىدىكى ئەڭ جانلىق ۋە كۆپ ئىقتىدارلىق ئەزا بولۇپ، ئۇ تەم بىلىش، سۆزلەش، چايناش ۋە يۇتۇش قاتارلىق بىر قاتار مۇھىم ھاياتىي پائالىيەتلەردە ھالقىلىق رول ئوينايدۇ. تىلنىڭ قۇرۇلمىسى ئىنتايىن مۇرەككەپ بولۇپ، ئۇ ئاساسلىقى سۆڭەك مۇسكۇللىرىدىن تەركىب تاپقان، يۈزىنى ئالاھىدە شىللىق پەردە قاپلاپ تۇرىدۇ، ھەمدە نۇرغۇنلىغان تەم سەزگۈ شورىغۇچلىرى، بەزلەر، نېرۋا ۋە قان تومۇرلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. تىلنىڭ ھەر بىر قىسمى ئۆزىگە خاس ۋەزىپىنى ئۆتەپ، بىرلىكتە ئۇنىڭ كۆپ خىل ئىقتىدارلىرىنى ئىشقا ئاشۇرىدۇ.

ئىنسان بەدىنىدىكى ھەربىر ئەزا ئۆزىگە خاس مۇھىم ۋەزىپىلەرنى ئۆتەيدۇ، بۇنىڭ ئىچىدە ئېغىز بوشلۇقىدىكى شۆلگەي بەزلىرى ھەزىم قىلىش سىستېمىسىنىڭ باشلىنىشى ۋە ئېغىز بوشلۇقى ساغلاملىقىنى قوغداشتا ھالقىلىق رول ئوينايدۇ. بۇ بەزلەر ئىشلەپچىقارغان شۆلگەي يېمەكلىكلەرنى تەملەش، چايناش، يۇتۇش ۋە دەسلەپكى قەدەمدە ھەزىم قىلىشقا ياردەم بېرىپلا قالماي، يەنە ئېغىز بوشلۇقىنى سىلىقلاپ، باكتېرىيەلەرنىڭ كۆپىيىشىنى كونترول قىلىدۇ ۋە چىشنى چىرىشتىن ساقلايدۇ. ئادەتتە، شۆلگەي بەزلىرى چوڭ ۋە كىچىك تۈرلەرگە ئايرىلىدۇ، بۇنىڭ ئىچىدە ئۈچ جۈپ چوڭ شۆلگەي بېزى ئەڭ مۇھىم ھېسابلىنىدۇ.

بالىلارنىڭ ئۆسۈپ يېتىلىش جەريانىدىكى ھەر بىر ئۆزگىرىش ئۇلارنىڭ كەلگۈسى ساغلاملىقى ئۈچۈن مۇھىم ئاساس سالىدۇ. سۈت چىشلىرى دەل مۇشۇ مۇھىم باسقۇچلارنىڭ بىرى بولۇپ، ئۇلار بوۋاقلارنىڭ تۇنجى يۈرۈش چىشلىرى ھېسابلىنىدۇ. گەرچە سۈت چىشلىرى ۋاقىتلىق بولسىمۇ، ئۇلارنىڭ رولىنى سەل چاغلاشقا بولمايدۇ. ئۇلار پەقەت يېمەكلىكلەرنى چايناشقىلا ياردەم بېرىپ قالماستىن، بەلكى بالىلارنىڭ توغرا تەلەپپۇز قىلىشى، يۈز تۈزۈلۈشىنىڭ نورمال يېتىلىشى ۋە كەلگۈسىدىكى تۇراقلىق چىشلارنىڭ ساغلام ئۆسۈشى ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم بوشلۇقنى ساقلاپ بېرىدۇ.

ئىنسانلارنىڭ ئۆمرىدە ئىككى يۈرۈش چىش بولىدۇ، يەنى سۈت چىشلىرى ۋە تۇراقلىق چىشلار. تۇراقلىق چىشلار بالىلىق دەۋرىدىن كېيىن سۈت چىشلىرىنىڭ ئورنىنى ئالىدىغان ۋە بىر ئۆمۈر ئىشلىتىلىدىغان ئىككىنچى يۈرۈش چىشلاردۇر. ساغلام قۇرامىغا يەتكەن ئادەمدە جەمئىي 32 تۇراقلىق چىش بولۇپ، ئۇلار يېمەكلىكلەرنى چايناش، پارچىلاش، سۆزلەش ۋە يۈز تۈزۈلۈشىنى ساقلاش قاتارلىق مۇھىم فىزىئولوگىيىلىك ئىقتىدارلارنى ئۆتەيدۇ

ئېغىز بوشلۇقى ئىنسانلارنىڭ ھەزىم قىلىش سىستېمىسىنىڭ باشلىنىش نۇقتىسى بولۇپ، يېمەكلىكلەرنى قوبۇل قىلىش، چايناش، تەمىنى ھېس قىلىش، شۇنداقلا سۆزلەش ۋە نەپەس ئېلىش قاتارلىق كۆپ خىل فۇنكسىيەلەرنى ئۆتەيدىغان ئىنتايىن مۇھىم بىر ئەزادۇر. ئۇنىڭ ئىچىدە قاتتىق تاڭلاي، يۇمشاق تاڭلاي، تىل، چىش ۋە شۆلگەي بەزلىرى قاتارلىق نۇرغۇن مۇرەككەپ قۇرۇلمىلار بار. بۇ قۇرۇلمىلارنىڭ ئىچىدە، تاڭلاي بادامسىمان بېزى (ئاڭگىنا بېزى) ئىممۇنىتېت سىستېمىسىنىڭ مۇھىم بىر قىسمى سۈپىتىدە، بەدەننى تاشقى دۇنيادىن كەلگەن كېسەللىك قوزغاتقۇچىلاردىن قوغداشتا بىرىنچى مۇداپىئە لىنىيەسى رولىنى ئوينايدۇ.